شەڕی روسیا و ئۆکرانیا پەیوەندیی بە فراوانخوازی روسیاوەیە بۆ پڕکردنەوەی ئەو زیانەی لە دوای هەڵوەشاندنەوەی یەکێتی سۆڤیەت بەری کەوت، هەروەها دوورخستنەوەی رێکخراوی ناتۆیە لە نزیک سنووری وڵاتەکەی، هاوکات رێگرییکردنی ئۆکرانیا لە گەیشتن بە چەکی ئەتۆم و راگرتنی هەوڵەکانی بۆ ئەندام بوون لە ناتۆ.
ئەوەی بۆتە جێگەی مەترسی بۆ ئەوروپا و ئەمریکا ئەوەیە کە نیازەکانی روسیا ئاشکرا نین و دوای ئۆکرانیا، روسیا هێرش دەکاتە سەرکام وڵاتی تر؟، لە کاتێکدا وتەبێژی کرێملین هەڕەشەی لە (فینلەندا و سوید)کرد بۆ ئەوەی باجەکەی نەدەن ئامۆژگارییکردن نەچنە ناتۆوە.
هەفتەی رابردوش بەرپرسی سیاسەتی دەرەوەی یەکێتی ئەوروپا رایگەیاند « ئەوروپا و ئەمریکا لە نێوەندگیری روسیا و ئۆکرانیا بۆ وەستاندنی شەڕ شکستیان هێنا، ئێستاش ئەم شەڕە تەنها بە دەوڵەتی چین دەوەستێت و پێویستە ئەو وڵاتە رۆڵی خۆی لە نێوەندگیریی نێوانیان ببینێت».
دواتر (تۆماس فریدمان) گەورە نوسەری ئەمریکی لە نیویۆرک تایمزەوە نوسیویەتی «تەنها یەك دەوڵەت دەتوانێت كۆتایی بە قەیرانی روسیا لەگەڵ ئۆكرانیا بهێنێت ئەویش ئەمریكا نییە بەڵكو چینە».
بەڵام ئایا ڕاگرتنی شەڕەکە لە بەرژەوەندیی چینە لە کاتێکدا ئەو وڵاتە زیاتر لە ئەمریکا و ئەوروپا خۆی بە دۆستی روسیا دەزانێت، قسەیەکیش هەیە کە «چین چاوەڕێی سەرکەوتنی روسیا لە ئۆکرانیا دەکات بۆ ئەوەی تایوان بخاتەوە ژێر رکێفی خۆیەوە»، بە لەبەرچاوگرتنی جیاوازییە کەلتوریی و سیاسی و کۆمەڵایەتییەکانی ئۆکرانیا لەگەڵ روسیا لە چاو تایوان و چیندا کە دواتر باسی دەکەین.
مێژوویەکی دێرین
کێشەی روسیا لەگەڵ ئۆکرانیا نوێ نییە و ریشەی مێژوویی هەیە لە سەدەی یانزدەوە بەپێی نەخشەی کۆنی قەیسەری روسی (کیێڤ) دەکەوێتە ناو نەخشەی روسیا، هەروەها لە ساڵی 1923بۆ 1991 ئۆکرانیا یەکێک بوو لە کۆمارەکانی سەر بە یەکێتی سۆڤیەت، دوای هەڵوەشاندنەوەی یەکێتیەکە و سەربەخۆبونی ئۆکرانیا هەر زوو ئەمریکییەکان هەوڵی ئەوەیاندا ئۆکرانیەکان لەژێر هەژمونی شیوعیەت دەربێنن و سەرنجیان بەلای ئەوروپیەکاندا بەرن، هەروەها بۆ کەمکردنەوەی رۆڵی (فەرەنسا و ئەڵمانیا) لە ناتۆ ئەمریکا پشتیوانی لە ئەندام بونی ئۆکرانیا دەکرد بۆ ناو رێکخراوەکە، بەتایبەت دوای ئەوەی (فەرەنسا و ئەڵمانیا) لەم ساڵانەی دواییدا مەیلیان بەلای ئەوەداچوو لەبری ناتۆ رێکخراوێکی سەربازی هاوشێوەی یەکێتی ئەوروپا تایبەت بە پاراستنی ئەوروپییەکان دروست بکەن، ئەمەش هەرزوو لەلایەن فەرەنساوە رەتکرایەوە کە ئۆکرانیا لە ناتۆ وەربگرن.
چین و تایوان
هەرچی سەبارەت بە چین و تایوانە کێشەی نێوانیان بەراورد بە روسیا و ئۆکرانیا جیاوازی زۆری هەیە، بۆ نمونە دروستبونی تایوان دەرهاویشتەی جەنگی ناوخۆیی وڵاتە لە نێوان پارتی نەتەوەیی چین» کۆمێنتانگ» و کۆمۆنیستەکان، کە بەسەرکەوتنی کۆمۆنیستەکان کۆتایی هات، پارتی نەتەوەیی چین لە 1949 هێزی خۆی بردە دورگەی تایوان و سەربەخۆیی راگەیاند، بەڵام تا ئێستاش مارشی نەتەوەییان هەر مارشە کۆنە چینیەکەی ساڵی 1937 زمانی رەسمی وڵات چینیە، تائێستاش خزمایەتی بەهێز و هاوسەرگیریی لە نێوان تایوان و چین بەردەوامە ئەمەش وایکردووە هاووڵاتیانی هەردوولا پەیوەندییە بەهێزەکانی نێوانیان لە سەردانیکردن و ئاڵوگۆڕی بازرگانی و چالاکی رۆشنبیریی و دروستکردنی کەمپینی گەورە گەورە بۆ یەکگرتنەوە لە هەردوولا بەردەوامی هەیە، تەنانەت بەرپرسانی باڵای تایوانیش بەردەوام جەخت لەوە دەکەنەوە کە «تایوان هیچ کاتێک سەربەخۆ نییە و سەر بە دەوڵەتی گەورەی چینە»، ئەوەی جێگەی سەرسوڕمانیشە ئەنجومەنی گوندەکان و چالاکوانە مەدەنیەکانیش ساڵانە کەمپینی گەورە بۆ یەکگرتنەوە لەگەڵ چین رێکدەخەن، ساڵی 1992 بەرپرسانی هەردوو وڵات لەسەر یەکگرتنەوە رێکەوتن، بەڵام دواتر بەهۆی گوشاری ئەمریکاوە بەرپرسانی تایوان رێکەوتنەکەیان هەڵوەشاندەوە.
تاکە جیاوازی نێوانیشیان سیستمە دیموکراسیەکەی تایوانە لە ئاستێکی زۆر بەرزدایە بەجۆرێکە نەک لەچین بەڵکو لە ناوچەکە وێنەی نییە، چینییەکان چارەسەری ئەم پرسەشیان لەگەڵ تایوان کردووە و هاوشێوەی (هۆنگ کۆنگ)پێشنیاری (یەک دەوڵەت و دوو سیستم)یان بۆ کردوون ئەوەی کە رێگرە ئەوەیە ژمارەیەک لە باڵادەستەکانی تایوان پێیان وایە بەرپرسانی چین بە رێکەوتنەکەیان لەگەڵ (هۆنگ کۆنگ) پابەندنەبوون کە دوای 156 ساڵ لە ژێردەستەیی بەریتانییەکان لە 1997 بەڕیفراندۆم گەڕانەوە ژێردەسەڵاتی چین.
جیاوازییەکان
جیاوازی ئۆکرانیا بۆ روسیا لەگەڵ تایوان بۆ چین ئەوەیە، کە بەشی باکووری ئۆکرانییەکان زیاتر جەخت لە ناسنامەی ئۆکرانی بونی خۆیان دەکەنەوە و دەیانەوێت دوور لە هەژمونی روسیا و بە سەربەخۆ لە چوارچێوەی یەکێتی ئەوروپا و ناتۆ بژین، ئەمەش وایکردووە بەشێک لە چاودێرانی سیاسی پێیان وایە ئۆکرانیا بۆتە قوربانی سیاسەتی ئەمریکی و دەیەوێت بە هاوکاریەکانی ئەمریکا دژی روسیای زلهێزی دراوسێی ئاڕاستە بگرێت، سەرۆکەکەشی وا پێناسە دەکرێت کە واقع بین نییه.
چێن و کێشەی ئۆکرانیا
ئێستاش گرەوەکە لەسەر چین دەکرێت کە ئایا رۆڵی نێوەندگیر لە نێوان روسیا و ئۆکرانیا دەبینێت؟ یان دەچێتە پاڵ ئەمریکا و ئەوروپا بۆ زیاندگەیاندن بە ئابووری روسیا، یان چاوەڕێی سەرکەوتنی روسیا لە ئۆکرانیا دەکات بۆ ئەوەی تایوان بخاتەوە ژێر رکێفی خۆی. چینی و روسەکان پەیوەندیی بەهێزی ئابووریی و سیاسی پێکەوە گرێیداویان هەیە، لە زۆر پرسی جیهانی لە ئەنجومەنی ئاسایش فیتۆی بڕیاری ئەمریکا و بەریتانیا و فەرەنسایان کردووە، خاڵی هاوبەشیان زۆرترە لە خاڵی جیاواز، رەنگە مەحاڵ بێت چین لەم کاتەدا دژی روسیا بوەستێتەوە لەکاتێکدا چاوی بڕیوەتە تایوان، ئەمریکییەکانیش لە ئێستادا خەون بەوەوە دەبیننەوە کە هاوشێوەی ساڵانی (1978-1992) لەگەڵ چین رێکەوتن بکەنەوە و هەردوولایان هەژمونی روسیا بە مەترسی بۆسەر پێگەکانیان لە قەڵەم بدەن.
جارێک جەنگەکە کۆتایی نەهاتووە و ئەگەری بەهێزیش ئەوەیە ئۆکرانیا لەلایەن روسیاوە داگیردەکرێت و دواتر هاوشێوەی چارەنوسی شکستی ئەمریکا لە ڤێتنام چاوەڕێی روسیا دەکات. یان روسیا سەرکەوتو دەبێت! جارێک نازانرێت، ئەوەی دەزانرێت ئەوەیە ئەم جەنگەی ئۆکرانیا سەرەتایە و گەر روسیا سەرکەوتووبێت ئەوا بە ئاسانی دانانیشێت و رەنگە گورزی کاریگەریش بەر تورکیا و چەند وڵاتێکی تر بکەوێت، ئەمە جگە لە داڕشتنەوەی سیاسەتی نێودەوڵەتی لەسەر خواستی روسیا و چین.
