راستەڕێی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژ بە ژنان

جەمال ئارێز


بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژیی دژی ژنان دەستەواژەیەکە کوردەواری زیاتر لەدوای راپەڕینەوە پێی ئاشنابووە، بەشێکی بۆ ئەو غافڵبوونە دەگەڕێتەوە کە پێش راپەڕین بەهۆی دۆخی سیاسی و داخراویی کۆمەڵایەتییەوە لە کوردستاندا هەبووە، بەشێکیشی پەیوەستە بەو کرانەوە کتوپڕ و بێ بەرنامەیەی دوای راپەڕین کە خەڵک لەڕووی سایکۆلۆژییەوە خۆیان بۆ ئامادە نەکردبوو.
سەرەڕای ئەو هۆکارانەی ئاماژەمان پێکرد، خراپ پیادەکردنی ئایین و راڤەی دەقە ئایینییەکانە، بەجۆرێک چەند تەرزێکی لە بیرکردنەوە بۆ چەسپاندنی نایەکسانی و کۆتوبەندی ئازادیی کۆمەڵایەتی و تاکەکەسی بەرهەمهێناوە، بەدەگمەن راستەڕێی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژییەکە پەی پێدەبرێت.

یاسا و نەریت و ئایین
بەوپێیەی من و زۆرێک لەو نەوەیەی کوردەواری و عیراق، ئەوەی پێمان دەوترێت (جیل مخضرم) لە نێوان دوو سەردەمدا ژیاوین، رەنگە زیاتر بتوانین درک بەو جیاوازییە بنەڕەتییە بکەین کە بەسەر عیراق و کوردستاندا هاتووە، بەتایبەتی لە دوای هاتنە سەرکاری بەعسییەکان و رووخان و لەناوچوونیان و هاتنەکایەی ئەڵتەرناتیڤەکان لە (باشوور و ناوەڕاست و باکوور)ی عیراقیش، چونکە ئەم نەوەیە شایەتی زۆربەی رووداوە سیاسییەکان و جەنگ و نەهامەتییەکانی دوای جەنگەکانن کە بە پلەی یەکەم لێکەوتە و دەرەنجامەکانی بەرۆکی ژنان و کچانی گرتووە، هەروەک ئەوەی کەمێک لە کایەی رووناکبیرییەوە نزیک بووبێت و سەرودەرێکیان لەگەڵ کایەی مەعریفیدا هەبووبێت، کاتی خۆی و ئێستاش دەزانن گرفتەکان لە کوێدان و چارەسەریان چییە و پەی بە ئاستەنگەکانی بەردەم چارەسەرەکەشیان دەبەن، بەڵام دابەشبوونی ئەو نەوەیەش لەسەر بنەمای ئایدیۆلۆژیا و بەرژەوەندیی دژبەیەک و پەروەردەی خێزانی و ئایینی و ئەکادیمیمان لە دامەزراوە پەروەردەییەکاندا، کردووینی بە کۆیلەی کۆمەڵێک داب و نەریت بە ئاستەم دەتوانین خۆمانی لێ رابپسکێنین و تەپوتۆزەکەی لەخۆمان بتەکێنین ئەگەرچی دەشزانین لەوسەرەوە هەمان ئەنجامی لێ بەدەست دەهێنینەوە.

پەروەردەی خێزان وەک هەنگاوی یەکەم
لــــە کۆمەڵگەی کوردەواریدا بە تایبەتی و لە عیراقدا بە گشتی، ئەگەر نەڵێین هەموو، بەڵام بێ دوودڵی دەتوانین بڵێین سەروو (80 ٪)ی پەروەردەمان بەجۆرێکە فەزڵی رەگەزی نێر دەدرێت بەسەر رەگەزی مێینەدا سەرەتا لە خودی ژنان و کچان خۆیانەوە دەستپێدەکات بە بەکارهێنانی دەستەواژەکانی (بە دایکی کوڕان بیت)، (برات نەمرێت)، (تو سەری باوک و براکانت) و...چەندین دەستەواژەی سەقەتی دیکەی لەو بابەتە، کە ئەمە هەر بەشێوەیەکی لائیرادی زاڵکردنی نێرە بەسەر مێدا.
کوڕ ئازادیی رەهای هەبێت لە هەڵبژاردنی خۆشەویست و هاوسەردا و بگرە زۆرجار خوشکەکەشی بکاتە خوازبێنی کار و دەستپێشخەر، بەڵام ئەگەر برایەک بزانێت کوڕێک بە ئاماژەیەک خۆشەویستی خۆی بۆ خوشکەکەی دەربڕیووە، ئەگەر خوشکەکەی بێ ئاگاش بێت، ئەوا یان دەبێت کوڕەکە و خوشکەکەی بکوژێت، یان لانیکەم چوونە دەرەوە و مۆبایل و هەموو ئامرازەکانی پەیوەندی لە خوشکەکەی قەدەغە نەکات ئەوا لەلایەن کۆمەڵگەوە چەندین ناووناتۆری شوێن دەخرێت. 

بەشوودانی زۆرەملێ
دیاردەی بەشوودانی زۆرەملێ بە خزمان ئەگەرچی هەنووکە کەمبۆتەوە، بەڵام هێشتا وەک نەریتێکی باو لەناو عەشیرەت و دانیشتوانی ناوچەکانی دەرەوەی شارە گەورەکاندا برەوی هەیە بەبێ رەچاوکردنی تەمەن و ئاستی رووناکبیری و هۆشیاریی کۆمەڵایەتیش، ئەمەش یەکێک لە هۆکارە سەرەکییەکانی نەبوونی بەختەوەریی ژیانی ژن و مێردایەتییە، دیارە شەڕ و مشتومڕی بەردەوام و لێدان و توندوتیژیی بەردەوامی لێ دەکەوێتەوە، ئەو منداڵانەش کە لە کەشی لەوجۆرەدا پەروەردە دەبن، توندوتیژیی دەبێتە کەلتور لەلایان و لە ناخیاندا چەکەرە دەکات و بەدرێژایی تەمەن لێیان جیانابێتەوە. 
ئەوە جگە لەو دۆخانەی نەبوونی خۆشەویستیی ژن و مێرد ناتوانێت پەیوەندییەکی سێکسیی تەندروست بەرهەم بهێنێت و ساردیی ژن و مێردایەتی بەشوێن خۆیدا دەهێنێت و زۆربەی ناکۆکییەکانیش لەوبارەیەوە (لەبەر عەیبەی کۆمەڵایەتی) خەفە دەکرێت و ناکۆکییەکان بە بابەتی لاوەکیی پاساو دەدرێتەوە کە پاساوەکان بە دەگمەن دەتوانن قەناعەت بە ناوبژیوانەکان بکەن، بۆیە ناوبژیوانەکانیش کە دەردەکە نازانن، وەک پزیشکێکی بێ زانیاری بە چارەسەرێکی هەڵە و دوو قسەی لاوەکی ناچاریان دەکەن بەردەوام بن لەو ژیانە پڕ ململانێیە و دواجار بە جۆرێکی تر لە توندوتیژی کۆتایی دێت.
ئەو منداڵانەشی لەو ژینگە پڕ ئاشوب و بێهیواییەدا پەروەردە دەبن، بۆ دەربازبوون، یان ژیانی ژن و مێردایەتییان لەبەرچاو دەکەوێت و بە رەبەنی دەمێننەوە، یاخود پەنا دەبەنە بەر زەواجی بەپەلە و بێ لێکدانەوە کە زۆربەی تراژیدیاکان بەشێوەیەکی دیکە لە ژیانی خۆیاندا دووبارە دەبێتەوە.

جەنگ و کوشتار، هەتیو و بێوەژن کەوتن
دیارە بۆیە زیاتر عیراق و کوردستان بە نموونە دەهێنمەوە، چونکە ئێمەی نەوەی نێوان دوو سەردەمەکە لەم پانتاییە جوگرافییەدا ژیاوین، قسەکردن لەسەر جەنگیش ئەوەیە ئەم وڵاتە هەرگیز بێ جەنگ نەبووە لە ماوەی لانیکەم (60 - 70) ساڵی رابردوودا. جەنگەکان تەنها بریتی نین لەو دیمەن و کوشتارەی دەیبینین، بەڵکو لێکەوتەکانی جەنگ دەهێنێت قسەی لەسەر بکرێت، ئەویش ئەو رق و کینەیەی لە ئەنجامی کوژراوەکانەوە لەناو ناخی کەسوکاریاندا چەکەرە دەکات و بە شێوازی جیاجیا لە رەفتاری رۆژانەیاندا رەنگ دەداتەوە، هەروەک بڵاوبوونەوەی بێهیوایی و نائومێدی لەناو منداڵانی بێ باوک و ژنانی بێوەژن کەوتوودا، کە رۆژانە بەریەککەوتنیان لەگەڵ توندوتیژیدا دەبێت هەرلە توندوتیژیی و گێچەڵی سێکسییەوە تا دەگاتە توندوتیژیی کۆمەڵایەتی و دەروونی، بەجۆرێک بێوەژنێک پێکەنین و خەندەیەکی لێ دەبێتە بەڵا و حەرام نەبادا خوێندنەوەی جیاوازی بۆ بکرێت، ئەوە سەرەڕای دۆخی ئابووریی کە لەلایەن خەڵکی بێ مۆراڵەوە دەقۆزرێتەوە و سیستمی سیاسیش تا رادەی فەرامۆشکردن خۆیان لێ نەبان دەکات.
 
گۆڕانی سیاسی و نەگۆڕانی عەقڵ
ئەگەرچی لە وڵاتێکی وەکو عیراقدا لە ساڵی 1959 وە قانوونی باری کەسێتی (قانون الاحوال الشخصیة) گۆڕاوە بۆ قانوونێکی تاڕادەیەک شارستانی، بەڵام لەلایەک عەقڵ نەگۆڕاوە و لەلایەکی دیکەشەوە هەر سیستمێکی سیاسی دێتە ئاراوە، کۆمەڵێک گۆڕانکاریی دەخوڵقێنێت، بەجۆرێک دەبێتە لەمپەڕ لەبەردەم جێبەجێکردنی قانوونی باری کەسێتی بەو جۆرەی داڕێژراوە و جۆرێک لە دژبەری و ناکۆکی دروست دەکات.
لە هەموو ئەو هەموارانەی لە قانوونەکەدا  کراوە لە ساڵی 1969 و 1971 و ساڵانی دواتردا، رۆحی قانونەکە وەک خۆی ماوەتەوە، بەڵام نەیتوانیوە وەک پێویست لەسەر ئاستی میللی قانوونەکە لە دەرەوەی دامەزراوە رەسمییەکاندا بچەسپێنێت، چونکە عەقڵی کۆمەڵگەی خێڵەکیی لە عیراق و هەرێمی کوردستانیشدا نەیتوانیوە دەستوپەنجە لەگەڵ ئەو قانوونەدا نەرم بکات، بۆیە رژێمی بەعس لەجیاتی پەروەردەیەکی تەندروست بۆ گۆڕینی ئەو عەقڵییەتە، پەنای بردبووە بەر کردنەوەی زۆرترین ژمارەی (یانەی شەوانە و شوێنی لەشفرۆشی) کە ئەوە هەر بۆخۆی لە ناوەڕۆکدا توندوتیژیی بەرهەم دەهێنێت و گەورەترین سوکایەتییە بە رەگەزی مێ لەلایەک و لەلایەکی دیکەشەوە دوورخستنەوەی گەنجان بوو لە تێفکرین  و ئاشنابوون بە مافی مرۆڤ و مافی ژنان و دواجار لە دەرەوەی یانە شەوانەکاندا وێنای هەموو رەگەزی مێ و ژنانی بەو کەسانە دەچواند کە لەو شوێنانەدا کاردەکەن، ئەمەش دیاردەی دڵپیسی و ئاژاوە و هەڵوەشاندنەوەی خێزانەکانی زیاتر کردووە. 

لە یانەی شەوانەوە بۆ (حەملەی ئیمانی)
رژێمی بەعس لەگەڵ ئەوەی پێشتر وەک رژێمێکی عەلمانی خۆی تەرح کردووە، بەڵام لە کونفەیەکونێکدا لە ساڵی 1993 بەبێ ئامادەکاریی پێشوەختە، گۆڕانێکی گەورەی لە ستراکچەری دەوڵەتەکەیدا کرد، ئەویش بە راگەیاندنی حەملەیەکی ئیمانی و لەو رێگەیەوە سەرەڕای داخستنی یانە و یانە شەوانەکان، کۆمەڵێک مەلای هاوردەی سەلەفیی بە عیراقدا بڵاوکردەوە ئەو شێوازی دیندارییەش وەرچەرخانێکی گەورە بوو لە دینداریی تەقلیدیی عیراقییەکان لە رابردوودا و پڕیشکی ئەو تەوژمە نوێیە کوردستانیشی لێ بەدەر نەبوو، بەوەش کوردستان کەوتە نێوان بەرداشی حەملەی ئیمانییەکەی بەغدا لەلایەک و تەوژمی گەڕانەوەی کوردی تاراوگە و هێنانی کەلتورێکی نوێی ستایڵ و پۆشاکی ئەوروپایی و زێدەڕۆییکردن تێیدا لەلایەکی  دیکەوە.
بە دیوێکی دیکەشدا بڵاوبوونەوەی جۆرێک لە گوتاری ئایینی و راڤەی ئایینی نوێی نامۆ بە کوردەواری، کە ئەوانە هەموو پێکەوە کۆمەڵگەی تووشی بەریەککەوتنێکی توندکرد، زۆرێک لەو بەریەککەوتنانە بە کوشتنی ژنان و کچان و سەرکوتی هەرچی زیاتری رەگەزی مێ کۆتاییان هات.
بۆ بنبڕکردنی توندوتیژیی دژ بە رەگەزی مێ
ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ چۆنێتی چارەسەرکردن و بنبڕکردنی دیاردەی توندوتیژیی بەرامبەر ژنان، بەپلەی یەکەم دەبێت ئەم هەنگاوانە بنێین:
*پەروەردەیەکی خێزانیی یەکسانیخوازانە لە نێوان کچان و کوڕاندا پەیڕەو بکرێت.
*پەروەردەیەکی دروست لەئاستی خوێندندا پەیڕەوبکرێت بە رەچاوکردنی یەکسانیی تەواو لە ماف و ئەرکدا چ لەنێوان خوێندکارانی کوڕ و کچدا، چ لەنێوان مامۆستایانی ژن و پیاودا.
*پێکهێنانی رێکخراو یان فیدراسیۆنی مەدەنیی یەکسانیخواز دوور لە ئینتیمای سیاسی و ئایدیۆلۆژیی چەپی توندڕەو و ئایینی توندڕەو کە نەتوانن لەیەک کاسەدا پێکەوە بکوڵێن، بەجۆرێک بتوانن لەسەر ئاستی کۆمەڵایەتی و لەسەر ئاستی ئیداریش وەک گروپی فشار کاریگەرییان هەبێت.
*کەسانی یاساناسی شارەزا و یەکسانیخواز، یاسا و قانوونەکانی تایبەت بە باری کەسێتی لە کۆڕ و سیمینار و دیبەیت و پانێلی جۆراوجۆر و لەڕێی کەناڵەکانەوە بۆ خەڵک روونبکەنەوە و هاوکات پێشنیازی گونجاو بۆ چارەسەری گرفت و پڕکردنەوەی کەلێنە قانوونییەکان بخەنەڕوو.

هەنگاوی هێور و ئەنجامی چەسپاو
پێدەچێت ئەم هەنگاوانە ئەنجامی بەپەلە نەدەن بەدەستەوە، بەڵام دواخستنی زیاتریشیان دەمانکاتە شایەتی مەرگی دەیان و سەدان ژن و کچی کۆمەڵگەکەمان یان هاتنەئارای شێواز و تەکنیکی نوێی توندوتیژی دژبە ژنان کە بەداخەوە لەگەڵ پێشکەوتنی ئامرازەکانی تەکنۆلۆژیای نوێدا، تەکنیک و تاکتیکەکانی توندوتیژی دژبە رەگەزی مێینەش شێوازی نوێتر بەخۆوە دەبینێت، بەجۆرێک زۆرجار بکەری توندوتیژییەکان لەناو سیناریۆکانی تەکتیک و تەکنیکدا ون دەبن و لە دەستی یاسا قوتار دەبن، بگرە دیمەنەکە بەجۆرێک دەشێوێنرێت لەبەرچاوی خەڵکی عەوام و فریوخواردوو، قوربانییەکە دەکرێتە تاوانبار و بەشایەنی کوشتن لە قەڵەم دەدرێت.