لە چەند مانگی رابردوودا بەغدا چەند تەوەرێکی سیاسیی و ئابووریی لەگەڵ ئیدارەی پێشوو و ئێستای سوریادا تاوتوێکرد سەبارەت بە پەیوەندییەکانی نێوان هەردوو وڵات.
لە سەردەمی رژێمی پێشووی دیمەشقدا و لەو سەروبەندەی کە بەشێک لە وڵاتانی عەرەبی و تورکیا سەرقاڵی ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکانیان بوون لەگەڵ رژێمی ئەسەددا، بەو هیوایەی سوریای ئەوکات لە ئەنجامی دانوستاندنی لەگەڵ لایەنە ئۆپۆزسیۆنەکانی پێشوو «کە ئێستا حوکمڕانی وڵاتەکەن»، لە جنێڤ یان ئاستانە بە چاودێریی ئێران و روسیا و تورکیا بگەنە رێککەوتن و کۆتاییهێنان بە شەڕی ناوخۆی ئەو وڵاتە، تا لەبەرامبەردا بەشێک لە سزا ئابوورییە نێودەوڵەتی و ئیقلیمییەکان لەسەر دیمەشق هەڵبگیرێن.
هەر ئەوکاتە یەکێک لەو دۆسێیانەی بەغدا و دیمەشق تاوتوێیان دەکرد، دۆسێی هێڵی بۆریی کەرکوک – بانیاس بوو، کە لە سەردەمی جەنگی عیراق و ئێران (4/9/1980 – 8/8/1988)ەوە راگیرابوو بەوپێیەی رژێمی ئەسەد هەم لەو جەنگەدا لایەنگریی ئێرانی دەکرد، هەم لە مەسەلەی لەسێدارەدانی سەرکردە و کادرەکانی بەعسی عیراقەوە لە 1979دا پەیوەندییەکانی هەردوو حزبی بەعس و هەردوو دەوڵەتی عیراق و سوریا گەیشتە خراپترین ئاستی خۆی، لەوەش زیاتر لە جەنگی دووەمی کەنداویشدا بەهۆی داگیرکردنی کوێت-ەوە، سوریا چووە ناو هاوپەیمانیی نێودەوڵەتییەوە بۆ دەرکردنی عیراق لە کوێت، دواتریش سەپاندنی گەمارۆی نێودەوڵەتی لەسەر ئابووریی عیراق لە 1990- 2003.
راگرتنی ئەو هێڵەی گواستنەوەی نەوت هێندەی بەسەرداچووە کە سوریا داوای لە عیراق کردووە دەبێت چاکبکرێتەوە بەو پێیەی نزیکەی نیو سەدەیە نەوتی پێدا تێپەڕنەبووە، زۆربەی رزیووە، یان خڵتە و خۆڵ گرتوویەتی.
رۆڵی تەنگەی هورمز لە پەکخستنی ئابووریی عیراقدا
دوای دەستپێکردنی جەنگی ئێران – عیراق، بەغدا تووشی تەنگژەیەکی ئابووریی ئەوتۆ بووەوە، بەو پێیەی تەنگەی هورمز لەژێر کۆنترۆڵی ئێراندا بوو، نەیدەتوانی یان راستتر متمانەی نەبوو کە بتوانێت نەوتەکەی لەوێوە هەناردە بکات، بۆیە تەرکیزی سەرەکیی کەوتە سەر هێڵی کەرکوک – جیهان لەگەڵ تورکیادا، تورکیاش دەیزانی عیراق ناچارە بەو سەودایە، عیراقی ناچارکرد بە رێگەدان بە هێزی ئاسمانی و پیادەی وڵاتەکەی تا بتوانن بۆ راوەدوونانی پەکەکە چەند کیلۆمەترێک خاکەکەی ببەزێنێت، جگە لەوەش بەردانەوەی رێژەی ئاوی دیجلە و فوراتیشی بەستەوە بە هەمان سەوداوە، بۆیە عیراق بەناچاری و لە پێناوی هەناردەکردنی نەوتەکەی بەرێگەیەکی سەلامەت و ئەمیندا چووە ژێرباری ئەو دوو مەرجەی تورکیاوە و سەرباری ئەوەش بووە ئاستەنگی سەرەکیی گفتوگۆی ساڵی 1984ی نێوان حکومەتی عیراق و یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان.
عیراق بەناچاری و لەبەر نەبوونی دەریچەیەکی دیکە ساڵی 1990 رێککەوتنەکەی لەگەڵ تورکیادا نوێکردەوە بەومەرجەی تورکیا بە کردەوە و بە سوپاوە تێکەڵ بە هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی نەبێت بۆ دەرکردنی سوپای عیراق لە کوێت، ئەگەرچی بەغدا بەڵێنەکەی بۆ ئەنقەرە بردەسەر، بەڵام ئەنقەرە بە کردنەوەی بنکەی ئینچەرلیک بەشداریی کرد، ئەوەش کە بووە مایەی بێدەنگیی عیراق لەو سەروبەندەدا، بەردانەوەی ئاوی دیجلە و فورات بوو، ئەگەرچی لەو سەردەمەوە هەموو ساڵێک وەفدێکی عیراق بۆ ئەو مەبەستە سەردانی تورکیای دەکرد بۆ دانوستاندن لەسەر پشکی عیراق لە ئاوی ئەو دوو رووبارە و چاودێریی (پڕۆژەی گاپ).
چەندە هێڵی کەرکوک – جیهان بۆ عیراق گرنگە، دوو هێندە بۆ تورکیا گرنگە، چونکە ساڵانە تورکیا کرێیەکی مفت لە پارێزگاریی ئەو بۆرییە نەوتە و تێپەڕبوونی بە خاکەکەیدا وەردەگرێت
کەرکوک – بانیاس
چەندە هێڵی کەرکوک – جیهان بۆ عیراق گرنگە، دوو هێندە بۆ تورکیا گرنگە، چونکە ساڵانە تورکیا کرێیەکی مفت لە پارێزگاریی ئەو بۆرییە نەوتە و تێپەڕبوونی بە خاکەکەیدا وەردەگرێت، بەڵام سوودوەرنەگرتن لە کەرکوک –بانیاس لەلایەن عیراقەوە وایکردووە کە هەمیشە عیراق ناچاری سازش بێت لەگەڵ تورکیادا، خۆ ئەگەر گەرووی هورمز-یش بەهۆی ئەم ئاڵۆزییانەی ئێستای نێوان ئێران و ئیسرائیلەوە دابخرێت، جا هەر لایەنێکی کێشەکە ئەوکارە بکات، ئەوا زەرەرمەندی یەکەم لەو هەنگاوە عیراق دەبێت بەوپێیەی زۆربەی داهاتی عیراق پشت بە هەناردەکردنی نەوت دەبەستێت، جگە لەوەش عیراق وڵاتێکی بەکاربەرە، نەک بەرهەمهێن، ئەوەش هێندەی دیکە دەستکۆتای دەکات لە هاوردەکردنی کاڵا و پێداویستییە سەرەکییەکانی لە دەرەوە.
ئەگەر عیراق بیەوێت نەکەوێتە ناو مەنگەنەی دۆخی هەنووکەییەوە لەسەر ئاستی ئیقلیمی و نێودەوڵەتی، پێویستە تا کارلەکار نەترازاوە هێڵی کەرکوک – بانیاس چاک بکاتەوە ئەگەرچی درەنگیش بێت، چونکە هەناردەی نەوت سەرەکیتیرین سەرچاوەی داهاتی بەغدایە و ئەگەر داهاتی پێویستی لەبەردەستدا نەبێت، ئەوا ناتوانێت وەک پێویست کاڵا و پێداویستییە سەرەکییەکانیش هاوردە بکات. چونکە لانیکەم ئەگەر تورکیا هەست بەوە بکات کە ئەڵتەرناتیڤێک بۆ کەرکوک – جیهان هەیە، لە مەسەلەی بەردانەوەی ئاودا سازشێک بکات بۆئەوەی ئەو داهاتەی لە عیراقەوە دەستی دەکەوێت لەکیسی نەچێت، بەتایبەتی کە هەنووکە و لەدوای بڕیاری خۆهەڵوەشاندنەوەی پەکەکە و دەستبەرداربوونی بزووتنەوە چەکدارییەکەی، پاساوە ئەمنییەکانی تورکیا بۆ گوشار خستنەسەر عیراق، بەرەو لاوازیی دەچن.
جێی ئاماژەیە، هێڵی گواستنەوەی نەوتی (كەركوك - بانیاس) ساڵی 1952 لەلایەن كۆمپانیای بریتش پترۆلیۆمی بەریتانییەوە بنیات نراوە، درێژییەكەی 880 كیلۆمەترە و لە یەك رۆژدا توانای گواستنەوەی 300 هەزار بەرمیل نەوتی هەیە، ئەم هێڵە، لەو كاتەوە بەردەوام نەوتی پێ گوازراوەتەوە تا ساڵی 1980، لەگەڵ هەڵایسانی جەنگی (عیراق - ئێران)دا و دوای جەنگیش تا ساڵی 1997 ناردنی نەوت لەو هێڵەوە راگیرابوو، 1997 ناردنی نەوت دەستی پێكردەوە و دووبارە لە ساڵی 2003دا راگیرا، ساڵی 2010 دووبارە هەناردە دەستی پێكردەوە و پاشان لەگەڵ سەرهەڵدانی داعشدا جارێگی دیكە راگیرا، ئەویش بەهۆی هێرشە بەردەوامەكانی چەكدارانی داعشەوە بۆ سەر بۆرییەكانی هێڵەكە
