عیراق جگە لەوەی وەك وڵاتێكی خاوەن ئاووهەوای نیمچە كیشوەری دووچاری كەمبارانی و وشكەساڵی بوەتەوە و بەهۆی گۆڕانكاری ئاووهەواوە وڵاتانی دراوسێشی (توركیا و سوریا و ئێران) سەرقاڵی بونیادنانی چەندین پڕۆژەی ستراتیژیی ئاوین، كە بەجارێك ئاوی هاتوو لە هەردوو رووباری دیجلە و فورات بەڕێژەیەك كەمیكردووە و كەمدەكات، عیراق بەجارێك دووچاری چەندین كارەساتی ژینگەیی دەكاتەوە و ئاسایشی ئاوی عیراق دەكەوێتە ژێر رەحمەتی وڵاتانی دراوسێ و سروشتەوە، لەبەرئەوەی عیراق هاوشێوەی وڵاتانی دراوسێ لەماوەی 20 ساڵی رابردوودا هیچ جۆرە پڕۆژەیەكی ستراتیژی لە بواری بەربەست و بەنداودا ئەنجامنەداوە و تەنانەت ئەو پڕۆژە كۆنانەش كە هەبوون بەشێوەی پێویست نۆژەن نەكراونەتەوە و فراوانتریش نەكراون، هەروەها عیراق یەكێكە لەو وڵاتانەی كە ژینگەكەی بەهۆی لوغم و تەقەمەنی و چەكی جۆراوجۆرەوە توشی پیسبوون بووەتەوە.
پیسبوونی خاكی عیراق بەهۆی جەنگەوە
عیراق لەماوەی 1980-2003دا دووچاری سێ جەنگی گەورە هاتەوە و بەجارێك ژێرخان و سەرخانی وڵاتیان خاپوور كرد و زیاتر لە ملیۆنێك كوژرا و زیاتر لەو ژمارەیەش بریندار و كەمئەندام و بێ سەروشوێن بووە و لەم سێ جەنگەدا كە بریتین لە: 1. جەنگی عیراق _ ئێران 1980-1988، 2. جەنگی داگیركردنی كوێت و رزگاركردنی 1991، 3. جەنگی داگیركردنی عیراق لەلایەن ئەمریكاوە 2003 ، لەم سێ جەنگەدا هەموو جۆرەكانی چەك و تەقەمەنی تێدا بەكارهات و تا ئێستاشی لەگەڵدا بێت، پاشماوەكانی چەك و تەقەمەنی و لوغمی ئەو ماوەیە هەر لە خاكی عیراقدا ماوە و رۆژانە زیانی رۆحی و مادی بە دانیشتوانی عیراق دەگەیەنێت.
عیراق لانەی مینە
وەك پێشتر ئاماژەمان پێكرد عیراق لەماوەی 1980-2003 دا سێ جەنگی خوێناوی تێدا روویداوە و پاشان لە 2014شدا رێكخراوی داعشیش چواریەكی رووبەری عیراقی داگیركرد و بەشێكی خاكی عیراقی بە مین و تەقەمەنی جۆراوجۆر چاند، وەك رێكخراوەكانی پەیوەست بە مین هەڵگرتنەوە و وەزارەتی ژینگە و تەندروستی عیراق ئاماژەی پێدەكەن لە عیراقدا نزیكەی (25-50ملیۆن مین) لە خاكی عیراقدا چێندراوە و بوونی هەیە و رووبەری خاكی چێندراو بە مین وەك (مونتەها خزیەر) بەڕێوەبەری بەشی راگەیاندن لە فەرمانگەی كاروباری مین لە وەزارەتی تەندروستی و ژینگەی عیراق ئاماژەی پێدەكات بریتییە لە نزیكەی (3000كم2) (1) لە ناوەڕاست و باشووری عیراق جگە لە هەرێمی كوردستان.
جەنگی عیراق _ئێران و مین
بەشی هەرە زۆری (مین)ی عیراق دەگەڕێتەوە بۆ ماوەی 1980-1988 كاتێك هەردوو وڵات بەدرێژایی زیاتر لە 1200كم ناوچە سنوورییەكانیان مین رێژ كرد، ئەوەی پەیوەستە بە عیراقەوە، خودی حكومەتی عیراق ناوچە سنوورییەكانی لەبەرەی بەسرە و عەمارە و دیالە و خانەقین و بەدرە و سلێمانی بە شێوەیەكی چڕ مین رێژ كرد بە هەردوو جۆرەكەیەوە مینی كەسی و مینی ئوتومبیل و تانك و تا ئێستاش بەشی زۆریان پاكنەكراونەتەوە، هەروەها ئاماژەش بەوە دەدرێت كە تا ئێستا زیاتر لە (3 ملیۆن بۆمب و تەقەمەنی نەتەقیووە)(2) لە خاكی عیراقدا بوونی هەیە و بووەتە مەترسی بۆ سەر دانیشتوان.
عیراق وڵاتێكی پیسبوو بە مین و كارەساتبار
عیراق لەرووی ژینگەییەوە بە وڵاتێكی پیسبوو دادەنرێت بە مین، لەبەرئەوەی خاكەكەی تا ئێستاش بۆتە جێگەی مەترسی بۆ دانیشتوانەكەی، راستە تا ئێستا جەنگ كۆتاییهاتووە، بەڵام زۆر ناوچە ناتوانرێت ئاوەدانبكرێتەوە و مەزرا و كێڵگە و دارستانەكانی وەبەربهێنرێت لە نموونەی قەزای پێنجوێن و بەدرە و بەسرە و …، رۆژانە (8-10 كەس) بەهۆی مین و تەقەمەنی نەتەقیوەی جەنگەوە دەپێكرێت و لەماوەی 1980-2000 زیاتر لە (100 هەزار كەس قاچ و دەستیان بەهۆی مین و تەقەمەنییەكانی دوای جەنگەوە بڕاوەتەوە و كەم ئەندامبوون) و (30 هەزار كەسیش گیانیان لەدەستداوە)، ئەوەی جێگەی سەرنجە عیراق تا ئێستا پیسبوونی خاكی وەك بابەتێكی ژینگەیی مەترسیدار وەرنەگرتووە و كاری جدی لەسەر ناكات، عیراق لەدوای میسر بە دووەم وڵات دادەنرێت لەرووی ژمارەی مینەوە لە ئاستی وڵاتە عەرەبیەكاندا.(3)
پیسبوونی خاكی عیراق بە چەك و تەقەمەنی
لە كانوونی دووەمی ساڵی 1991دا هێزی هاوپەیمانان بە سەركردایەتی ئەمریكا هێرشێكی گشتگیریان كردە سەر هێزەكانی رژێمی عیراق بەمەبەستی رزگاركردنی دەوڵەتی کوێت و بڕێكی یەكجار گەورە چەك و تەقەمەنی تێدا بەكارهات، بڕوانە خشتەی ژمارە (1) كە تێیدا ئەوەمان بۆ دەردەكەوێت، بڕی تەقەمەنییە هاوێژراوەكان دژی عیراق گەیشتۆتە (141.921 تۆن)، كە بەرامبەر حەوت لەو بۆمبە ئەتۆمیانەیە كە دراوە بە هیرۆشیمادا و زیاتر باشوور و ناوەڕاستی عیراقی گرتۆتەوە و ئەم بۆردومانە ماوەی 42 رۆژی خایاندووە، كە لە كاتژمێر 2:30 رۆژی 17 كانوونی دووەم دەستیپێكرد و لە كاتژمێر 8ی رۆژی 28ی شوباتی 1991 كۆتاییهاتووە.
پیسبوونی ژینگەی عیراق بە مادەی كیمیایی
عیراق جگە لەو بڕە زۆرەی تەقەمەنی كە بەسەریدا باریوە و ژینگەی پیسكردووە(5) ، هەر لەو ماوەی جەنگە (42) رۆژییەدا بڕێكی زۆر لە نەوت و مادەی كیمیایی جۆراوجۆر سووتاوە و رژاوەتە خاك و ئاووهەوای عیراقەوە لەو نموونانەش:
1/نەوتی رەش 24 ملیۆن لیتر، 2/ رۆنی سووتەمەنی 40.7 ملیۆن لیتر، 3/ 53000 هەزار تۆن كبریتی شل، 4/ 5600 تۆن ترشی كبریتیكی چڕ ،5/ 500 هەزار تۆن ترشی فۆسفۆریكی چڕ، 6/ 700 تۆن غازی ئامۆنیا ،7/ 180 تۆن ترشی فلۆسلیسیك ،8/ 150 تۆن لە ترشی هایدرۆكلۆریكی چڕ، 9/ 95 تۆن لە قڕكەری مەگەز ، 10/ 700 تۆن لە پێكهاتەی كیمیایی جۆراوجۆر، كاریگەری هەموو ئەم ژەهر و پیسكەرانە بەجارێك ژینگەی عیراقی تێكداوە و پیسكردووە، كە ئەنجامەكانی لە زۆر بواری وەك تەندروستی و خۆراك و ئاو و خاكدا تا چەندین ساڵی داهاتووش هەر دەمێنێتەوە.
بەكارهێنان و كاریگەریی یۆرانیۆمی كۆتاییپێهێنراو
لە جەنگی دووەمی كەنداو (جەنگی رزگاركردنی كوێت) هاوپەیمانان یۆرانیۆمی كۆتاییپێهێنراو (المنضب) Depleted Uranium بەكارهێناوە دژی هێزەكانی عیراق بەتایبەتی لە باشووری عیراق لە پارێزگای بەسرە و سنووری نێوان عیراق و کوێت، ئەم جۆرە لە یۆرانیۆم كاتێك دێـتە بەرهەم كە بۆ دروستكردنی بۆمبی ئەتۆم پێویست دەكات رێژەی یۆرانیۆمی 235 لە 7% وە زیادبكرێت بۆ 90%، ئەو یۆرانیۆمەی لەم پڕۆسەی زیادكردنەدا دەمێنێتەوە رێژەی یۆرانیۆمی تێدا كەمدەبێتەوە لە 7% وە بۆ 2% و بەم پاشەڕۆیە دەوترێت یۆرانیۆمی كۆتاییپێهێنراو (المنضب)، كە لە بنچینەدا بریتییە لە هاوتای یۆرانیۆمی 238 و ژمارەی پرۆتۆناتی ناوكەكەی دەگاتە 92، (6) ئەم جۆرە لە یۆرانیۆم وەك بۆمب و رۆكێت لە جەنگی رزگارییكردنی کوێتدا بەكارهات دژی تانك و زرێپۆشی سوپای عیراق و بڕی بەكارهاتوو بە (320 تۆن) دەخەمڵێنرێت، كاتێك بۆمبێكی هاوێژراو بەر تانكێك دەكەوت 40 %ی دەگۆڕدرا بۆ ئۆكسیدی یۆرانیۆم و بۆ تۆزێك كە لەرووبەری ناوچەیەكدا بڵاودەبوەوە كە بازنەكەی 400 مەتر دەبوو، بەمەش ناوچەكە دەبووبە ناوچەیەكی پیسبوو بە ئۆكسیدی یۆرانیۆم، ئەوەش سەلمێنرا كە كاریگەری ئۆكسیدی یۆانیۆم هەندێك جار دەگاتە دووری 40كم لەو شوێنەوەی كە بۆمبەكەی لێ كەوتووە.
واتا عیراق پیسبووە بە ئۆكسیدی یۆرانیۆم و تا ئێستا كارێكی جدی لەسەر كێوماڵكردن و كاریگەری ئاسەوارە ژینگەییەكانی ئەم مەترسییە لەسەر باشوور و ناوەڕاستی عیراق نەكراوە، هەروەها ئەگەر موشەكێك یان بۆمبێكی نەتەقیووە لەناوچەکەدا مابێتەوە، ئەوا مەترسی ژەهراوییبوون و پیسبوون بە تیشكدانەوەی هەرماوە بەتایبەتی لەو شوێنانەی كەنزیكن لە ئاوەدانییەوە.
*پسپۆری جیۆستراتیج و ئاسایشی نەتەوەیی.
سەرچاوەكان:
1.موقع عربي بوست، منتهى خضير تتحدث لموقع عربي بوست حول الالغام https://arabicpost
2.العين الاخبارية، العراق يكتوي بلالغام.. جحيم مسكون تحت التراب.
3.بن عوالي أشواق ابتهال، مخاطر النزاعات المسلحة علي البيئة (حاللة العراق من 1980 الي غاية 2003)، مجلة الباحث للدراسات الاكاديمية، مجلد (7)، عدد(2)، 2020، ص 286.
4.أ. د. كريم محمد حمزة، الابعاد البيئية للعدوان علي العراق (تحاليل اجتماعي)، مجلة دراسات اجتماعية، العدد(1)، بيت الحكمة، 1999، ص29.
ب. صابر ربيع الجبوري، الندوة العلمية الودلية ول بيئة العراق ما بعد الحرب، جمعية حماية و تحسين البيئة العراقية، بغداد ، 1994، ص 18-21.
5. د. عماد محمد محمد ذياب الحفيظ و د. حسين علي السعدي، البيئة و الغذاء في ظل العدوان و الحصار علي العراق، دائرة الشؤون الثقافية العامة، بغداد، 1993، ص 31.
6. سيران طه احمد، الحماية الدولية للبيئة من اسلحة الدمار الشامل ((حالة العراق نموذجا))، مركز كردستان للدراسات الاستراتيجية، 2006، ص 210.
