مێژووی متمانە بەخشین بە ژنان وەک ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەران نوێیە، چارەکە سەدەیەک بەرەو زیاتر هەنگاو دەنێت، لەگەڵ ئەوەشدا مێژووی دروستبوونی دەوڵەتی عیراق سەدەیەکی تێپەڕاندووە، سەرەتای هەڵبژاردن دەگەڕێتەوە بۆ پێش دروستبوونی دەوڵەتی عیراق و بۆ ئەو کاتەی پێکهاتەی بەڕێوەبەرێتیی بەشێوازی ویلایەت بوو کە لە سێ ویلایەت پێکهاتبوو (بەغدا و بەسرە و موسڵ) هەروەها کێشەی شێوازی بەڕێوەبردن دەستپێدەکات و دابەشدەبێت بەسەر دوو بەرەدا، هەندێکیان دەیانەوێت گۆڕانکاری لە شێوازی بەڕێوەبردنەکە رووبدات و شێوازێکی رۆژئاوایی پەیڕەو بکرێت، بەڵام پارێزگارەکان نایانەوێت دەستکاری شێوازی بەڕێوەبردنەکە بکرێت، ئیتر پاش ماوەیەك کێبڕکێ و بەریەكکەوتن دروستبوو لەنێوانیاندا و بە ناچاریی داواکاریی کەسە نوێیەکان لە ساڵی 1876 سوڵتانی عوسمانی دەیخاتە بواری جێبەجێکردنەوە، یەکێك لەو بوارانەی دەچێتە چوارچێوەی گۆڕانکارییەکانەوە بریتییە لە شێوازی حوکمڕانی و نوێنەرایەتی کە نوێنەری گەلە ئەویش ئەنجومەنی ئەعیان (پیاوماقوڵان)ە، دووەمیشیان ئەنجومەنی مەبعوثات (نێردراوان) بۆ یەکەمجار لە عیراق یاسایەك بۆ هەڵبژاردن دەردەچێت لە ساڵی (1908) هەرچەندە هەڵبژاردنێکی شێوە شکڵیی بوو، بنەماکانی بۆ یاسا بنەڕەتییەکانی ساڵی (1876) دەگەڕێتەوە، بەگشتی ئەو بڕیارە چووە بواری جێبەجێکردنەوە بە هەمانشێوە هەر لە بەغدا و موسڵ و بەسرە.
سەرچاوەکان ئاماژە بەوە دەدەن بۆ یەکەمجار لە ساڵی 1912 ئەنجومەنی نێردراوان دەچێتە بواری جێبەجێکردن، ئەو کاتە ئەنجومەنی ئەعیان کە ئەندامێتی لە بڕیاری سوڵتانەوە وەردەگرت تا کۆتایی تەمەنی ئەو کەسە لەو ئەندامێتییە بەردەوام دەبوو، ئەگەر هۆکارێك یان دۆخێك لە ئەندامێتیی ئەنجومەنەکەی لابردایە. دووەمیشیان ئەنجومەنی مەبعوثات بوو کە رەوایەتی لە دانیشتوانی ویلایەتەکانەوە وەردەگرت.
هەڵبژاردنی ساڵی 1912
هەڵبژاردنی ساڵی 1912 لەنێوان هەر دوو حزبی کۆمەڵەی ئیتیحاد و تەرەقی و پارتی سەربەستی هاوپەیماندا بوو، بەڵام پاش چەند مانگێك لە ئەنجامدانی هەڵبژاردنەکە لەسەر داوای ئەفسەرانی سوپای عوسمانی ئەنجومەنەکە هەڵوەشێنرایەوە، بە هەڵوەشاندنەوەی ئەنجومەنی مەبعوثات دۆخێکی تازە لە ناوچەکە دروستبوو، جەنگی جیهانیی یەکەم هەڵگیرسا و مەترسیی لەسەر ئیمپراتۆریەتی عوسمانی دروستبوو، لەدوای ساڵی 1920 کە بەریتانیا هاتە عیراق و کۆمەڵێك یاسا دەرچوو یەکێکیان یاسای هەڵبژاردن بوو، هەر سێ ویلایەتی عوسمانییەکان ژمارەیەك کورسیان بۆ دیاریکرا کۆی گشتی 60 کورسییان بوو بەمشێوەیە: (ویلایەتی بەغدا 24 کورسی، ویلایەتی بەسرە 20 کورسی، ویلایەتی موسڵ 16 کورسی).
بە دروستبوونی دەوڵەتی عیراق لە ساڵی (1921 – 1958) سەردەمی پاشایەتی لە عیراقدا هاتە کایەوە، پاش ئەوەی ئەمیر فەیسەڵ کوڕی حسێن کرایە پاشای عیراق مەرجی حکومەتەکەی مەلیك فەیسەڵ کە نوێنەری هەبێت بۆ ئەمەش یەکەم یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران لە 24/1/1922 دەرکرا، ئەم یاسایە بە یەکەم یاسای هەڵبژاردن دادەنرێت لە چوارچێوەی دەوڵەتی عیراقدا ئەویش بەشێوازی نهێنی و ناڕاستەوخۆ لەسەر دوو ئاست جێبەجێکرا: هاوڵاتیان مافی دەنگدان و هەڵبژاردنی نوێنەرەکانیان و پاشانیش نوێنەرەکان ئەندامانی ئەنجومەن هەڵدەبژێرن.
لە بڕگەی (31) ی یاسای سەرەکی ئەو کاتەی عیراقدا هاتووە ئەنجومەنی نوێنەران دەبێت لە (20) نوێنەر زیاتر نەبێت، ئەو ئەندامانەش لەلایەن پادشاوە دیاری دەکرێن و بۆ هەر (20000) دەنگدەر یەك نوێنەری (نێر) دیاری دەکەن، بەمەش واتا ژنان نە مافی دەنگدان و نە مافی هەڵبژاردنیان نییە، واتە هیچ مافێك بە ژن نەدراوە و بێبەشکراون، لە ساڵی (1924) تا (1958) لە ماوەی 24 ساڵی قۆناغی پاشایەتیدا چوار جار یاسا بۆ هەڵبژاردنی نوێنەران لە عیراق دەرچووە.
ژنان وەک نوێنەری خەڵك لە ئەنجومەنی نیشتمانیی کوردستان دیاریکران، لەنێو یەکێتی نیشتمانییدا هەر یەك لە خانمان: هێرۆ ئیبراهیم ئەحمەد، پەریخان مەحمود عەبدولقادر (شەمام شەوقی)، گەلاوێژ عەبدولجەبار مەجید جەباری، نەهلە محەمەد سەعدوڵڵا، بوون
هەتا ساڵی 2003 هەڵبژاردن لە عیراقدا رووکەش بووە، دواتر و بەپێی یاسای ژمارە (96 ی ساڵی 2004) یەکەم هەڵبژاردن پاش رووخاندنی رژێمی بەعس لە رێکەوتی ( 30/1/2005) بەڕێوەچوو، هاوپەیمانیی عیراقی یەکگرتوو سەرکەوتنی بەدەستهێنا لە (48 ٪) دەنگەکانی بە دەستهێنا، لە کۆی ( 275 ) کورسی ( 85 ) کورسی بۆ ژنان بوو لە پەرلەمان و ببنە نوێنەر بەڕێژەی ( 25 ٪ ) کورسیەکان بۆ ژنان بوو بەشێوەی ئینتقالیی بوو بۆ ئامادەکردنی هەڵبژاردنێکی تر ئەم هەڵبژاردنە بووە هۆی نووسینەوەی دەستوور و پێکهێنانی حکومەتی کاتیی، ئەو ئەنجومەنە ناوی لێنرا (کۆمەڵەی نیشتمانیی)، بەمەش لە عیراقدا دەروازەیەکی نوێ بۆ ژنان هاتە ئاراوە، لە ئەنجامی هاتنە ئارای هەلومەرجێکی سیاسی نوێ و بە دیاریکراوی لە (2/8/1990) دا کاتێك عیراق دەوڵەتی کوێتی داگیرکرد گۆڕانکاریی لە عیراق روویدا، سەرئەنجام گۆڕانکاریی لە ناوچەکە دروستبوو و راپەڕینی گەلی کوردی لێ بەرهەم هات، زۆربەی جەماوەری کوردستان و هێزی پێشمەرگە لە شاخ هاتنە خوارەوە، کە پێشتر لە مانگی تشرینی یەکەمی 1990 دا بەرنامەی راپەڕینیان داڕشتبوو، ئەوە بوو لە ( 5 ) ئازاری 1991 لە سنووری رانیە راپەڕین بەرپابوو و بەدوایدا بەشێکی زۆر لە شارە گەورەکانی کوردستان ئازاد بوون، لە دوای کۆڕەوە گەورەکەی خەڵکی کوردستان و پاشان گەڕانەوەیان، لەو کاتەدا بە پێشنیاری فەڕەنسا و بە پشتیوانیی ئەمریکا و بەریتانیا لەلایەن ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتییەوە بڕیاری 688 دەرکرا کە بەو هۆیەوە ناوچەی ( دژەفڕین ) پەناگەی ئارام بۆ خەڵكی ئاوارەکان و ناوچە سنوورییەکان لە دژی فڕینی فڕۆکەکانی سوپای عیراقی لە سەرووی هێڵی پانی 36 بۆ پاراستنی گەلی کوردستانی لێ بەرهەمهات لە دوای شکستهێنانی گفتوگۆکانی نێوان بەرەی کوردستانیی و رژێمی سەدام لە 26/10/1991 حکومەتی عیراق بە ناچاریی سەرجەم دامودەزگا ئیدارییەکانی لە هەرێمی کوردستان کشاندەوە.
بەرەی کوردستانیی
بەرەی کوردستانیی دروستبوو کە لە 7 حزب پێکهاتبوو وەکو دەسەڵاتێکی دیفاکتۆی ناوچەیی ( أمر واقع ) لە ئاستی رووبەڕوو بوونەوەی ئەو تەنگەژە سیاسی و ئیداری و یاساییە بوو کە رژێم لە کوردستان دروستیکرد.
لەپێناوی بەڕێوەبردنی هەرێم و دانانی دەسەڵاتی یاسایی بەرەی کوردستانیی بیری لە دامەزراندنی سیستەمێکی پەرلەمانیی کردەوە .لەڕێی هەڵبژاردنێکی سەربەخۆ و ئازاد و دیموکراتەوە، بۆ ئەمەش سەرکردایەتیی بەرەی کوردستانیی لیژنەیەکی تایبەتی 15 کەسیی دروستکرد کە حاکم و پارێزەر و نوێنەری لایەنە سیاسییەکان بوون، ئەم لیژنەیەش لە ماوەی 36 رۆژدا پڕۆژە یاسایەکیان پێشکەش بە سەرکردایەتی سیاسی بەرەی کوردستانیی کرد لە رۆژی 28/4/1992 لەلایەن بەرەوە بڕیاری لەسەر درا بەناوی یاسای ژمارە / 1 ی ساڵی 1992 یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نیشتمانیی کوردستان– عیراق پەسند کرا.
بە بەشداریی یەك ملیۆن دەنگدەر کە نوێنەری سێ ملیۆن و نیو هاوڵاتی کوردستان بوون لە 19/5/1992 هەڵبژاردن بە شێوازی نهێنی و راستەوخۆ کرا بە پشتیوانیی و چاودێریی بیانیی و دۆستانی گەلی کورد، بەپێی یاسای هەڵبژاردن هەر حزبێك دەبوایە 7 ٪ دەنگەکان بەدەستبهێنێ بۆ ئەوەی کورسی پەرلەمان مسۆگەر بکات.
لە کۆی 105 کورسی پەرلەمان یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان و پارتی دیموکراتی کوردستان هەر یەکە و 50 ٪ کورسییەکانیان بەدەستهێنا، بەمەش ژنان وەک نوێنەری خەڵك لە ئەنجومەنی نیشتمانیی کوردستان دیاریکران و متمانەیان بەدەستهێنا لەنێو یەکێتی نیشتمانیی هەر یەك لە خانمان : (هێرۆ ئیبراهیم ئەحمەد، پەریخان مەحمود عەبدولقادر ( شەمام شەوقی)، گەلاوێژ عەبدولجەبار مەجید جەباری، نەهلە محەمەد سەعدوڵڵا).
هەروەها لە پارتی دیموکراتی کوردستان ئەم دوو خانمە بوونە پەرلەمانتار: (شەفیقە فەقێ عەبدوڵڵا، فەوزیە عزەدین رەشید).
بەمەش بۆمان دەردەکەوێت ژنان لە یەکەم خولی پەرلەمانی کوردستان متمانەیان وەرگرتووە، بەڵام رێژەی ژنان لە ئێستادا زیادی کردووە بۆ 30 ٪ و چاوەڕوان دەکرێت ژنان بە رێژەیەکی بەرچاو بەشداریی دەنگدان بکەن و نوێنەریان دیاریی بکەن، لەگەڵ ئەوەشدا هەنوکە گرنگە متمانەی زیاتر بە ژنان بکەن و رێژەی بەرچاو دەنگ بەدەستبهێنن.
یەکەم دانیشتنی پەرلەمانی کوردستان - 1992
