د.نەوزاد ئەحمەد ئەسوەد
توندوتیژیی کەلتوری Cultural Violence، بە عەرەبی (العنف الثقافي)، بریتییە لە هەوڵی لەناوبردنی کەلەپووری نەتەوەیەک، یان سڕینەوەی زمان و نەریتی ئیتنییەک، دیسان بریتییە لە سەپاندنی تێڕوانینێکی دیاریکراو، یان ئایدیا و ئایین و رۆشنبیرییەکی دیاریکراو، بەسەر ئایدیا و ئایین و رۆشنبیرییەکانی دیکەدا لە کۆمەڵگەیەکی فرە کەلتور و فرە ئایین و فرە ئیتنی و فرە زماندا، لە ئاستی تاکەکەسیشدا بریتییە لە سەپاندنی بۆچوون و بیرۆکە و شێوازی نووسینی رۆشنبیرێک یان نووسەرێک بەسەر شێواز و بۆچوونی ئەوانیدیکەدا. لێرەدا دەسەڵات بە فۆرمە توندوتیژییەکەی پڕۆسە دەکرێت، ئەمەش جیاوازیی و ناکۆکییەکان قووڵتر دەکاتەوە، لێرەدا پەیوەندیییەکان، بەپێی تیۆری «ئیتنیی باڵا»، دەبن بە پەیوەندیی کەلتوری زاڵ بەسەر کەلتوری بندەستدا، ئەمەش خزمەتی پەیوەندیی مرۆڤدۆستانە و پێکەوەژیانی ئاشتییانە و رێزگرتن لە جیاوازییەکان ناکات، بەپێچەوانەوە کەلتوری راسیزم و نەژادپەرستی برەو پێدەدات.
توندوتیژیی کەلتوری پەیوەستە بە توندوتیژیی بونیادییەوە Structural Violence کە بەشێوەیەکی ناڕاستەوخۆ رەوایی بە پرۆسەکردنی توندوتیژی دەدات لەئاستی کەلتور و ئەدەب و رۆشنبیریدا، زۆرجار ئەم توندوتیژیی بونیادییە دەگاتە ئاستی شێوازی نووسین و ئەدەب و شیعریش، لێرەدا ئەدەب و شیعری نەتەوەی سەردەست یان گرووپی زاڵ، دەبێت بە پێوەر بۆ شیعر و ئەدەب و داهێنان، هەندێ جار لە کۆنەستی نەتەوەی ژێردەستدا ئەو قەناعەتە دروست دەبێت کە شیعر و ئەدەب و زمانی نەتەوەی سەردەست جوانتر و داهێنەرترە، بۆیە لە نووسینی شیعر و ئەدەبیاتدا لاسایی ئەوان دەکەنەوە.
فۆرمێکی دیکەی توندوتیژیی کەلتوری بریتییە لە «توندوتیژیی دەسەڵات» کە هەوڵ دەدات ئەدەب و رۆشنبیریی باو بسەپێنێت بەجۆرێک لە قازانجی دەسەڵاتەکەی خۆیدا بێت، هێڵی سوور بۆ ئەدەب و هونەر دادەنێت و داهێنانی ئەدیبان و رۆشنبیران سنووردار دەکات، کەشێکی پڕ لە ترس و تۆقاندن دروست دەکات بەجۆرێک رۆشنبیر متمانەی بەخۆی نامێنێت و ناتوانێت بەشێوەیەکی ئازادانە داهێنان بکات، هەموو داهێنانێکیش لەدەرەوەی ئەو سنوورانەی دەسەڵات دایناوە، دەبێتە مایەی کێشەو گرفت بۆ کەسی داهێنەر کە لەوانەیە بگاتە ئاستی گرتن و تیرۆرکردن و دوورخستنەوەی کەسی داهێنەر بۆ دەرەوەی وڵات، ئەم نموونەیە لەسەردەمی ستالیندا بە ئەندازەیەکی زۆر پرۆسە کراوە.
توندوتیژیی کەلتوری یەکێکە لە نەخۆشییە کۆمەڵایەتییەکان کە هەڕەشە لە قەوارەی رۆشنبیرییەکی راستەقینە دەکات و زیان بە ئەوانیدیکەی جیاواز دەگەیەنێت و پاشەکشە بە بەهای مرۆڤدۆستی و جیاوازی و پێکەوەژیان دەکات.
دەشێت گرنگترین سیمای ئەو ژینگە کەلتورییەی بە توندوتیژیی کەلتوری لەوتێنراوە، لەم چەند خاڵەی خوارەوەدا دیار بکەین:
1 - زاڵبوونی یەک چەشنی راڤەکردن و یەک جۆر رۆشنبیری و یەک ئاراستەی بیرکردنەوە.
2 - دابەشکردنی رۆشنبیران بەسەر چەندین گرووپی رۆشنبیریی راسیست و توندڕەو و خۆبەزلزان.
3 - رەتکردنەوەی هەمەڕەنگیی رۆشنبیری و فرەیی لێکدانەوە و دیالۆگی زانستی و مرۆڤدۆسنانە.
4 - قۆستنەوەی هەل بۆ لێدان و پەراوێزکردن و فەرامۆشکردنی گرووپە رۆشنبیرییەکانی دیکە.
5 - بڵاوکردنەوەی ناووناتۆرەی ناڕەوا و غەیبەت و تەشهیر و سووکایەتیی رۆشنبیران لەدژی یەکدی.
6 - هەوڵدان بۆ کەمکردنەوەو بەسووک تەماشاکردنی داهێنان و دەستکەوتی رۆشنبیرانی دیکەی جیاواز لەبوارەکانی ئەدەب و هونەر و زانست و رۆشنبیرییە جیاجیاکان.
هەر دەوڵەتێک خاوەنی دەسەڵاتێکی تۆتالیتاریی ئایینی یان ئایدیۆلۆجی و حزبی بێت، روانینی کەلتوریی خۆی دەسەپێنێت و پرۆسەی توندوتیژیی کەلتوری دەکات و رێگە لە داهێنانی هەمەچەشن و رۆشنبیریی فرە رەهەند دەگرێت لە هەموو ناوەندە رۆشنبیرییەکانی وەکو رۆژنامەوانی و میدیایی و ناوەندی ئەکادیمی و زانکۆییدا.
