کاریگەریی هەڵەی زمانەوانی و پرۆتۆکۆڵەکانی پەیوەندیکردن لەسەر ئاسایشی ئەلیکترۆنی

پ. د. عەباس مستەفا عەباس

 لە سەردەمی دیجیتاڵی ئەمڕۆدا، زمان رۆڵێکی سەرەکی دەگێڕێت لە ئاسایشی ئەلیکترۆنیدا و لێکەوتەی راستەوخۆی لە پاراستن و درکاندنی نهێنی و زانیارییە هەستیارەکان دەبێت. بە ئەمەش لە رێگەی کۆدکردنەوە (Decoding)، پرۆتۆکۆڵی پەیوەندیکردن (Communication Protocol)، یان کارلێکی مرۆڤەوە (Human Interaction)، زمان ئاڵوگۆڕی داتاکان، چالاکتر دەکات. هەڵە لە زمان یان دەستکاریکردنیدا دەشێ ببێتە هۆی گرفتێکی گەورە و بەرچاوی ئەمنی.  زۆرجار هێڕشبەرانی (هاککەران) ئەلیکترۆنی ناڕوونی زمانەوانی یان هەڵەکان دەقۆزنەوە بۆ دزەکردنە نێو سیستەمی پارێزراوەوە، بە تایبەتی ئەوانەی پەیوەندییان بە ئاسایشی نیشتمانییەوە هەیە. ئەم پێشێلکارییانە دەبنە مایەی هەڕەشەی قوڵ و کاریگەر لەسەر ئاسایشی نیشتمانی. ئەمەش تەنها زمانەکانی کۆدکردنی تەکنیکی ناگرێتەوە، بەڵکو ئەو زمانەش دەگرێتەوە کە لە سیاسەتەکانی ئاسایش و پەروەردەی بەکارهێنەر و وەڵامدانەوەدا بەکار دێن، بۆ نموونە هێرشی فیشینگ زۆرجار لاوازییە زمانییەکان دەقۆزێتەوە، زمانی فریودەر بەکاردەهێنێت بۆ فێڵکردن لە تاکەکان بۆ ئاشکراکردنی زانیاری. ئەگەر بەکارهێنەران ئاگاداری ئەم تاکتیکانە نەبن یان لە رێنماییە ئەمنییەکان تێنەگەن ئەوا بێ ئەوەی بە خۆیان بزانن، دەبنە هۆکاری درکاندن و ئاشکرابوونی نهێنیی گرنگ و هەستیار.
لە ئاسایشی ئەلیکترۆنیدا، هەڵەی زمانەوانی، وەک کۆدی خراپ نووسراو، رێنماییە ناڕوونەکان، یان تەنانەت پەیوەندیی هەڵە لە نێوان ئەندامانی تیمەکاندا، کەلێن دروست دەکەن و هێرشبەرانیش بۆ تێکدان و وێرانکردن، ئاسان دەیقۆزنەوە. 

هەڵەی زمانەوانی و بێئاگایی لە پڕۆتۆکۆڵەکانی پەیوەندیی لێکەوتەی دوورمەودای لەسەر ئاسایشی نیشتمانی و ئەلیکترۆنیدا دەبێت

هێرشی فیشینگ
 هێرشی فیشینگ (Phishing Attacks) یەکێکە لە باوترین ئەو رێگایانەی کە تاوانبارانی ئەلیکترۆنی بەکاریدەهێنن بۆ ئیستغلالکردنی لاوازییەکانی بنەمای زمان.  هاککەرەکان ئیمەیڵ یان پەیامی فریودەر دروست دەکەن کە فێڵ لە تاکەکان دەکەن، لە نێویاندا کارمەندانی ئاسایش، بۆ ئاشکراکردنی زانیاری هەستیار.  ئەم هێرشانە زۆرجار سوود لە هەڵەی زمانەوانی یان لێکدانەوەی هەڵە وەردەگرن.

پارێزەرانی ئاشتی
لە 24ی تشرینی دووەمی 2014، کۆریای باکوور لە هێرشێکی ئەلیکترۆنیدا لە رێگەی گروپێکی هاککەر کە بە «پارێزەرانی ئاشتی (Guardians of Peace) ناسرا بوون، کۆمەڵێک زانیاری و نهێنی زۆری کۆمپانیای Sony Pictures Entertainment (SPE)) یان دزەپێکرد. دزەپێکردنەکە بریتی بوو لە زانیاری کەسی زۆر هەستیار سەبارەت بە کارمەندانی سۆنی و خێزانەکانیان، گفتوگۆی ئیمەیڵی تایبەت، وردەکاری دەربارەی مووچەی کارمەندان، کۆپی فیلمە بڵاونەکراوەکان، پلانەکانی بەرهەمهێنانی داهاتوو، سیناریۆی فیلم و زۆر شتی تر.  پاشان هێرشبەرەکان جۆرێک لە بەرنامەی زیانبەخشی (Shamoon wiper) یان بەکارهێنا بۆ لەناوبردنی ژێرخانی کۆمپیوتەرەکانی سۆنی، ئەمەش وایکرد گەڕاندنەوەی سیستەمەکان لەڕادەبەدەر قورس بێت. هەرچەندە ئەم هێرشە راستەوخۆ هێزەکانی ئاسایشی نیشتمانی نەکردە ئامانج، بەڵام جەختی لەسەر توانای هێرشە ئەلیکترۆنییەکان لەسەر بنەمای زمان کردەوە بۆ تێکدانی ئۆپەراسیۆنەکان و ئاشکراکردنی زانیارییە نهێنییەکانی کۆمپانیا و حکومەت.

مشتومڕێکی بەرفراوانی دروستکرد
نموونەیەکیتر لە ساڵی 2016 روویدا کاتێک (phishing attacks) هێرشی فیشینگ زۆرێک لە  ئیمەیڵ و داتاکانی ئاشکرا کرد و  بووە هۆی ئاشکرابوونی زانیارییە نهێنییە هەستیارەکان کە کاریگەریی لەسەر هەردوو سیاسەتی نیشتمانی و نێودەوڵەتی هەبوو.
 ئەم پێشێلکارییە کە لە کاتی هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی ئەمریکادا روویدا، سەرنجی لەسەر کۆمیتەی نیشتمانی دیموکراتەکان (Democratic National Committee) خستەڕوو.  داتا دزراوەکان کە پەیوەندییە ناوخۆییەکانی لەخۆگرتبوو، بۆ رای گشتی بڵاوکرانەوە و مشتومڕێکی بەرفراوانی دروستکرد. دزەپێکردنەکە تیشکی خستە سەر لاوازی جدی لە سیستەمی ئاسایشی ئەلیکترۆنی کە لەلایەن کەسە سیاسییە باڵاکانەوە بەکاردەهێنرێن.  ئەم ئاشکراکردنە بووە هۆی مشتومڕ لەسەر لاوازییەکانی ئاسایشی دیجیتاڵی و یەکپارچەیی هەڵبژاردنەکان، بەتایبەتی سەبارەت بە بەکارهێنانی پەیوەندییە ئەلیکترۆنییەکان و ئەگەری دەستوەردانی دەرەکی.

هێرشی  رانسۆموێر
 لە ساڵی 2017دا، هێرشی  رانسۆموێر (Ransomware Attack) روویدا، ئەم هێڕشە لاوازییە جیاوازەکانی ئاسایشی ئەلیکترۆنی (Cybersecurity)دەرخست کە هەندێکیان پەیوەندییان بە پرۆتۆکۆڵەکانی پەیوەندیکردن  (Communication Protocols)و هەڵەی زمانەوانییەوە (Linguistic Error) هەبوو لە کۆدی سیستەمدا. ئەم بەرنامە رانسۆموێرە گاپێکی لە سیستەمی کارپێکردنی ویندۆزدا قۆستەوە و دامەزراوە گشتییەکانی کردە ئامانج، لەنێویاندا دامەزراوە گشتییەکانی وەک خزمەتگوزاری تەندروستی نیشتمانی بەریتانیا (UK (NHS) National Health   Service) بە تایبەتی زیانێکی زۆریان بەرکەوت، سیستەمی پەیوەندییەکانیان تێکچوو، تۆماری نەخۆشەکان دەستنەکەوتن و بەو هۆیەشەوە چەندین نەشتەرگەری گرنگ هەڵوەشێنراوە.
هێزە ئەمنییەکانی جیهان خەریکی کۆنتڕۆڵکردنی هێرشەکە بوون، چونکە زانیارییە گرنگەکانی لە زیاتر لە 150 وڵاتدا کۆد کرد. ئەمەش لاوازییەکی بەرچاوی لە پرۆتۆکۆڵەکانی پەیوەندییە دیجیتاڵییەکان ئاشکرا کرد.
تەقینەوەکانی ئەم دواییەی بەکارهێنەرانی ئامێرەکانی پەیجەر  (Pager Devices) لە 17ی ئەیلولی 2024 دا، ئەندامانی حزبوڵڵای لوبنانی کردە ئامانج.
 ئەم رووداوە لە راستیدا بە یەکێک لە گرنگترین دزەکردنە نێو ئاسایشی ئەلیکترۆنی دادەنرێت، چونکە هێرشەکە تەقاندنەوەی ئامێرەکانی پەیوەندیی لە دوورەوە لەخۆگرتبوو.
 هەرچەندە ئەم جۆرە هێرشە، پێشێلکارییەکی تەقلیدی ئاسایشی ئەلیکترۆنی نییە (وەک هاککردن یان ئاشکراکردنی پەیام و ئیمەیلی دیجیتاڵی)، بەڵام ئاماژەیە بۆ بەکارهێنانی تەکنیکە پێشکەوتووەکانی هاککردن بۆ دزەکردنە نێو ئامێری پەیوەندیی بۆ تێکدانی ئاسایش و ئاسایشی ئەلەکتڕۆنی و جۆرێکیتری بڕینی هێڵی سووری ئاسایشی ئەلیکترۆنییە و لێکەوتەی سەخت و قوربانی زۆریشی لێکەوتەوە.
 ئەم رووداوانە ئەوەمان پێدەڵێن کە هەڵەی زمانەوانی و بێئاگایی لە پڕۆتۆکۆڵەکانی پەیوەندیی لێکەوتەی دوورمەودای لەسەر ئاسایشی نیشتمانی و ئەلیکترۆنیدا Cybersecurity  دەبێت. بۆیە پەرەسەندنی تەکنەلۆژیا، لێمان دەخوازێت جێبەجێکردنی پرۆتۆکۆڵی بەهێز لەسەر بنەمای زمان بۆ پاراستنی زانیارییە نهێنییەکان و پاراستنی سیستەمەکان لە پێشێلکارییە ئەگەرییەکان، ئاگایی و خۆپارێزی زیاترمان هەبێت چونکە پەیوەندیی قوڵی زمان و ئاسایشی ئەلیکترۆنی وریایی و هەستیاری بەردەوامی پێویستە بۆ دڵنیابوون لە سەلامەتی و پارێزگاریکردن لە زانیارییە هەستیارەکان لە جیهانی ئێستای بەیەکەوە گرێدراوی ئەلەکتڕۆنیدا.

سەرچاوەکان:
1. Florêncio, D., & Herley, C. (2010). Phishing and the language of deceit. IEEE Security & Privacy, 8(5), 36-41.
2. Verizon Data Breach Investigations Report (2021). «Human Errors and Their Impact on Cyber Security.»

*دکتۆڕا لە زمانناسی/ پڕاگماتیکس 
مامۆستای زانکۆی سلێمانی و 
ئەندام لە ACNS