بونیادنانی ئاشتی وەك رێگەیەك بۆ دەستەبەركردنی ئاسایشی كۆمەڵایەتی

پ. ی. د. شۆخان مەحمود حسێن                               

پرسی بونیادنانی ئاشتی، یەكێكە لەو بابەتە گرنگ و پێداویستییە كۆمەڵایەتی و سیاسییانەی كۆمەڵگە و مەرجی سەرەكیی سەركەوتنی حوكمڕانی و بەرجەستەكردنی سیستەمی دیموكراتییە، بارتەقای ئەم گرنگییانەش، چەمكی ئاشتی، بووەتە جێگەی بایەخپێدان و سەرقاڵكردنی ژمارەیەكی زۆر لە بیرمەندان، لەوبارەیەوە فەیلەسوفی ئەڵمانی (ئیمانۆیل كانت) لە كتێبی (بەرەو ئاشتی هەمیشەیی، هەوڵێكی فەلسەفییانە)دا جەخت لەسەر بونیادنانی ئاشتی هەمیشەیی دەكاتەوە و جەنگ و توندوتيژى بە خراپترین نەهامەتی مرۆڤ وێنا دەكات، ئەو لە كتێبەکەیدا هەوڵ دەدات پلانێك پێشكەش بكات تاكو مرۆڤ لە جەنگ و توندوتيژى و ناسەقامگيرى رزگار بكات، بۆ ئەو مەبەستەش چەند بنەمایەك وەك مەرج بۆ بونیادنانی ئاشتی هەمیشەیی دیاریدەكات لەوانە: 1 - جەخت لە پێویستیبوونی رێكەوتنەكان دەکات، بۆ مەبەستی ئاشتی هەمیشەیی، نەك ئاگربەست و دووبارە سەرهەڵدانەوەی ناسەقامگیری. 2 - بە گرنگی دەزانێت کە سوپا هەمیشەییەكان هەڵبوەشێنرێنەوە و رێگە لە پێشبڕكێی خۆپڕچەككردنیان بگیرێت. 3 - پێویستە رێز لە سەروەری ئەویتر بگیرێت و مافی هاووڵاتی و پێکهاتە جیاوازەکان پارێزراو بێت. 4 - نابێت لایەنەكان لە كاتی ململانێدا رەفتاری (توندوتیژی، تیرۆر، ژەهرخواردووكردن و خیانەت...) لە دژی یەكتر بەكاربێنن . 5 - پێویستە دەستووری وڵات، دەستوورێكی كۆماری بێت، بەمەش گەل لە رێگەی پەرلەمانەوە بڕیاری شەڕ یان ئاشتی دەدات، نەك سەركردە و پاشاكان.

هەژموونی میدیا و پێگە ئەلكترۆنییە ئاشكرا و سێبەرەكان و بەكارهێنانیان بۆ ململانێکان هێندەی تر ئاشتی و ئاسایشی كۆمەڵایەتی كۆمەڵگەی كوردییان بەرەو هەڵدێر بردووە

بونیادنانی ئاشتی
بەشێوەیەكی گشتی (كانت) ئاشتیی جیهانی بە سوودی هەموو لایەک دەزانێت و پێیوایە، دەكرێت لە رێگەی پەیوەندیی دۆستانەی نێوان لایەنەکان و راهێنانی خەڵك و بەستنی پەیمانی کۆمەڵایەتی و نێونەتەوەیی رێگری لە دەستدرێژی و چەوسانەوە بكرێت و ئاشتی مسۆگەر ببێت. 
ئەگەرچی تێڕوانینەكەی كانت، سەبارەت بە بونیادنانی ئاشتی هەمیشەیی جێگەی بایەخی بەشێكی زۆری كۆمەڵگەی مرۆڤایەتییە و تاكو ئێستاش كار لەسەر پەرەپێدانی دەكرێت، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا رووبەڕووی زنجیرەیەك رەخنە بووەتەوە، لەوبارەیەوە ریالیستەكان تێڕوانینەكەی كانت بە ئایدیالیسیزم ناو دەبەن و پێیانوایە هێز و بەرژەوەندی بنەمای پەیوەندیی دادەڕێژن نەك ئەخلاق، لایەنگرانی ماركسیش پێیانوایە كە بیرۆكەكەی كانت سەبارەت بە پەیوەندییەكان رەچاوی كاریگەری فاكتەری ئابووری نەكراوە.
 
پاپەندی دانوستان و ئاگربەست بن
جێگەی سەرنجە کە کۆمەڵگەی مرۆڤایەتی لە سەردەمی هاوچەرخ و مۆدێرنەدا، پێویستی زیاتری بە بونیادنانی ئاشتی و بەرجەستەکردنی ئاسایشی کۆمەڵایەتی هەیە، بۆ بەدیهێنانی ئەو ئامانجەش كۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان لە ساڵی (2001) بە پێی بڕیاری ژمارە 55/ 282، رێكەوتی 21 ئەیلولی وەك رۆژی ئاشتی جیهانی دیاریكردووە و جەختیان لەسەر ئەوە كردووە، كە پێویستە لەسەر هەموو لایەك لەسەر ئاستی جیهان كار بۆ چەسپاندنی ئاشتی بكرێت، لەو بڕیارەدا نەتەوە یەكگرتووەكان داوا لە هەموو نەتەوەكان دەكات، پاپەندی دانوستان و ئاگربەست بن و كار بۆ بەرەنگاربوونەوەی شەڕ و توندوتیژی و بڵاوكردنەوەی هۆشیاری لێبووردەیی و یەكتر قبوڵكردن بكەن.
 بونیادنانی ئاشتی راستەقینە
بێگومان بونیادنانی ئاشتی و جێبەجێكردنی رەهەندەكانی، پەیوەستە بە ئیرادەیەكی سیاسی بەهێزەوە، كە بتوانێت كار بۆ بەرجەستەكردنی (گفتوگۆی عەقڵانی و رێزگرتنی جیاوازییەكان و یەكسانی و دادپەروەری و دیموكراتی و ئازادی و...هتد) بكات، بەڵام ئەوەی لە هەرێمی كوردستاندا دەبینرێت، لەسەرئاستی دەسەڵات و حزب و نوخبەی سیاسی، نەتوانراوە كار بۆ پاراستن و دروستكردن و بونیادنانی ئاشتی راستەقینە لەپێناو دەستەبەركردنی بەرژەوەندیی گشتیدا بكرێت، بەڵكو هەمیشە هەرێمی كوردستان گۆڕەپانی ململانێیەكی ناتەندروستی بەرژەوەندیخوازانەی نێوان حزب و قەوارە سیاسییەكان بووە و لە جیاتی گفتوگۆی عەقلانی و قبوڵكردنی جیاوازی پەنا بۆ تەخوین كردن و لەكەداركردنی بەرامبەر و بەكارهێنانی زمانی زبر و چەواشەكاری و توندوتیژی براوە، كە بێگومان ئەم جۆرە مامەڵەكردنەش شوێنەوار و كاریگەریی نەرێنی لەسەر رەوشی ژیان و لایەنی دەروونی و كۆمەڵایەتی و كەلتوری تاكەكانی كۆمەڵگەی كوردی دروستكردووە و بەهۆیەوە كۆمەڵێك دەرئەنجامی مەترسیداری لێكەوتۆتەوە لەوانە:- 
یەكەم: مەودای لێبوردن و ئاشتی كۆمەڵایەتی بەرتەسك كردۆتەوە، لەبەرامبەریشدا رێژەی تاوان و رق و تۆڵەسەندنەوە و نائارامی پەرەی سەندووە.
دووەم: هەژموونی میدیا و پێگە ئەلكترۆنییە ئاشكرا و سێبەرەكان و بەكارهێنانیان بۆ ململانێکان هێندەی تر ئاشتی و ئاسایشی كۆمەڵایەتی كۆمەڵگەی كوردییان بەرەو هەڵدێر بردووە. 

ململانێ سیاسییەكان
سێیەم : ئەگەرچی هەندێك لە تیۆرەكانی كۆمەڵناسی جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە كە ململانێی تەندروست، كاریگەریی ئەرێنی لەسەر كۆمەڵگە دروست دەكات، بەڵام توێژینەوە زانستییەكان ئەو راستییەیان سەلماندووە كە سەرجەم ململانێ سیاسییەكان لە كوردستاندا كاریگەریی نەرێنییان لەسەر تاك دروست كردووە، تەنانەت بەبەردەوامی ژیان و سەرچاوەی بژێوی و ئاسایشی هاووڵاتییانی ئاسایی، بووەتە قوربانی ئەو ململانێیانە .
چوارەم : بەردەوامی قەیرانە جۆربەجۆرەكان، ئاستى متمانە و ئینتیمای نەتەوەیی و نیشتمانییان لای زۆرینەی هاووڵاتییان لاواز كردووە. 
هەربۆیە هیواخوازین سەرجەم لایەنەكان لەپێناو پاراستنی بەرژەوەندیی گشتی و بەدیهێنانی ئاسایشی کۆمەڵایەتی و گەڕانەوەی متمانە و ئینتمای هاووڵاتی و بەدیهێنانی سەقامگیریی كۆمەڵایەتی و سیاسی، كار بۆ چەسپاندنی بنەماكانی دیموكراتی و ئازادی و زمانی گفتوگۆ و لێكتێگەیشتن و بە هێزبوونی پەیوەندییەكانیان بكەن.

*مامۆستای زانکۆی سلێمانی / پسپۆڕی کۆمەڵناسی