دیوەکانی دیکەی وشە

مێژوویەكی نەزانراوی (زانكۆی سلێمانی)!

(7)

دەزگای خوێندنی بەرز چی بوو؟
لە كوێ‌ و بۆ دامەزرا؟ 
قەڵادزێ‌ چۆن بووە سەرچاوەی زانست و ئەكادیمی كوردی لە ساڵی 1974؟!
د. كەمال فوئاد چۆن ناوی زانكۆكەی نا (دەزگای خوێندنی بەرز)؟

ئەوەندەی من مێژووی رووداوەكانی كوردستان بەگشتی و هی سلێمانی بەتایبەتیم خوێندبێتەوە، كەمترین زانیاریی لەسەر دروستبوون و دواتر گواستنەوە و بۆردومانكردنی زانكۆی سلێمانی نووسراوە، ئەمەش پاڵنەری سەرەكیم بوو بۆ ئەوەی نووسینی ئەمجارەم بۆ لێكۆڵینەوە لەو بابەتە تەرخان بكەم، چونكە مێژووی دامەزراوەیەكی گرنگی وەكو زانكۆ لە كوردستان، پێویستی بە هەڵوەستە و قسەكردنی زۆر هەیە، هەروەها خوێندنی ئەكادیمی یان خوێندنی باڵا لە كەیەوە لە كوردستان دروستبووە؟.

زانكۆی سلێمانی كەی دامەزراوە؟
زانكۆی سلێمانی، كە لە 23ی تشرینی یەكەمی ساڵی 1968  بە پێی یاسای ژمارە 143ی عیراقی لە شاری سلێمانی دامەزراوە، لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان كۆنترین زانكۆی حكومییە. دانانی بناغەی ئەو زانكۆیە، پاش دانوستان لە نێوان نوێنەرانی كورد و بەرپرسانی حكومەتی ئەو سەردەمەی عیراق یەكلایی بووەوە، بەتایبەت كە لێكنزیكی زۆر هەبوو لە نێوان رژێمی بەعس لەو سەردەمە و سەركردایەتی شۆڕشی كوردستان كە دواجار رێككەوتنی 11ی ئازاری 1970ی لێكەوتەوە.
دامەزراندنی زانكۆی سلێمانی هەر لەسەرەتاوە وەكو بڵێی بە دڵی دەسەڵاتداران نەبوو، بەردەوام بەربەست بۆ پرۆسەی خوێندن و كەسانی ئەكادیمی زانكۆكە دروستدەكرا، بۆیە كاتێك لە ساڵی 1974 نێوانی كورد و رژێمی ئەو كاتەی عیراق بەرەو تێكچوون دەچوو یان باشترە بڵێم وردە وردە رژێم لە بەڵێن و رێككەوتنەكانی پەشیمان دەبۆوە، بۆیە جارێكی تر بەشێكی زۆری رۆشنبیران و ئەكادیمی و كەسانی پسپۆڕی بوارە جیاجیاكان، پەیوەندییان بە شۆڕشەوە دەكرد و پشتگیریی خۆیان دووپات دەكردەوە بۆ سەركردایەتی ئەو كاتی شۆڕش.
بە پێی نووسینێكی پەیامنێرێكی رۆژنامەی گاردیانی بەریتانی بە ناوی (دەیڤد هێرست) كە خۆی سەردانی كوردستانی كردووە لە ساڵی 1974، دەڵێت: (بەپێی ئەو ئامارەی من دەستم كەوتووە، ئەم چین و توێژانەی پەیوەندییان بە شۆڕشی كوردەوە كردووە، بەمجۆرە بوون: 100 دكتۆر، 100 پارێزەر، 200 ئەندازیار، 600 مامۆستای ئامادەیی، 5000 مامۆستای سەرەتایی، 5000 فەرمانبەری دەوڵەت، 4000 سەرباز و پۆلیس، 1000 خوێندكار بە گشتی 40 %ی دەستەبژێری رۆشنبیران و خوێندەواران و پسپۆڕان و خاوەن بڕوانامەكانی ئەو سەردەمەی كوردستانی عیراقیان پێكدەهێنا).
یەكێك لەو شارە زیندوو و پڕ جوڵانەی ئەو سەردەمە، شاری قەڵادزێ‌ بوو، بۆیە زۆربەی رۆشنبیر و ئەكادیمییەكان لەو شارە كۆبوونەوە، ئەمەش وایكرد بە بڕیارێكی بوێرانە، ئەكادیمییەكانی ئەو سەردەمەی زانكۆ، لە شاری قەڵادزێ‌ بڕیاریاندا شتێك دروستبكەن بە ناوی (دەزگای خوێندنی بەرز)، بە مانای زانكۆیەكی تر بۆ ئەوەی ئەو كۆمەڵە خوێندكارە زۆرە و مامۆستا و ئەكادیمییە بە توانایانە بچنە سەر كاری خوێندنی خۆیان. بۆ ئەم بڕیارەش ئەكادیمییەكانی ئەو سەردەمە دوو بۆچوونیان هەبووە:
بۆچوونی یەكەم: پێیان وابووە، بڕیاری كردنەوەی دەزگای خوێندنی بەرز، ئامانج لێی هاندانی خەڵكە بۆ چۆڵكردنی شارە گەورەكان و رووكردنە ناوچە ئازادكراوەكانی شۆڕش، وەكو كارتێكی فشار بەكارهێنراوە بۆ سەر حكومەتی عیراق بۆ ئەوەی جارێكی تر شەڕ دروست نەبێتەوە.
بۆچوونی دووەم: پێیان وابووە، بڕیاری كردنەوەی زانكۆ و ئەو دەزگایەی پێی وتراوە دەزگای خوێندنی بەرز، بۆ ئەوە بووە خوێندكارانی كورد درێژە بە زانست و زانیاریی خۆیان بدەن و پسۆڕ و ئەكادیمیی شۆڕشگێری كورد پێبگەیەنن.
لەهەردوو بارەكەدا، بڕیاری كردنەوەی (دەزگای خوێندنی بەرز) لە قەڵادزێ‌ درا، لەبارەی بڕیاری دامەزراندنی دەزگاكە كە رۆڵی زانكۆی دەبینی، پرۆفیسۆر د. عەزیز ئەحمەد ئەمین كە یەكەم بەڕێوەبەری دەزگاكە بووە (سەرۆكی زانكۆكە بوو)، لە یاداشتەكانی خۆیدا لەبارەی بڕیاری دامەزراندنی زانكۆكە، دەڵێت: (لە یانەی فەرمانبەرانی قەڵادزێ‌ كۆبوونەوەیەكمان كرد (مامۆستاكانی زانكۆ)، بەگشتیی دوای لێكۆڵینەوەیەكی تەواو بڕیارماندا لەگەڵ هەموو ناتەواوییەكدا، ئەو زانكۆیە دابمەزرێنین، هەمووان بە پەرۆشەوە كەوتینە كار و ئامادەكردنی پێداویستییەكان، لەماوەی مانگێكدا توانیمان شوێنی تایبەت بۆ خوێندن و نووستن ئامادە بكەین، ئەوە بوو قوتابخانەیەكی ناوەندیمان دەستنیشان كرد، یەكێكیش لە كۆگاكانی هەڵگرتنی تووتنمان بۆ شوێنی نووستنی خوێندكاران تەرخانكرد، خوێندكارە كچەكانیش لە ماڵەكانی قەڵادزێ‌ جێنشینكران و بە یارمەتی هەموو لایەك توانیمان ژمارەیەك كتێب و پێداویستی كۆ بكەینەوە.

د. كەمال فوئاد، ناوی نا (دەزگای خوێندنی بەرز)    
هەروەها پرۆفیسۆر د. عەزیز ئەحمەد ئەمین، لە یاداشتەكانیدا دەشڵێت: (بە دەستی (د. كەمال فوئاد)یش قتعەیەك بەرزكرایەوە و نرا بە پێشی بیناكەوە، كە لێی نووسرابوو (دەزگای خوێندنی بەرز)، بە پەنجەی قوتابییەكی جواننووس بەناوی (سەروەر عەلی قادر) نووسرابوو. بۆیە لە رێگەی رادیۆی شۆڕش-یشەوە بانگەواز بۆ مامۆستایان و خوێندكاران كرا كە پەیوەندیی بكەن بە دەزگای خوێندنی بەرزەوە لە قەڵادزێ‌ لەبەر ئەوەی 1/4/1974 خوێندن دەستپێدەكات.
بێگومان لە 1/4/1974 خوێندن لە دەزگاگە یان زانكۆكە دەستی پێكرد و خوێندكارەكان (كوڕ و كچ) بە گەرمییەوە دەستیان بە خوێندن كرد، بەڵام بێ ئاگا لە دڕەندەیی بەعس، كە شەوی 23 لەسەر 24ی /4/1974 لە رێگەی فڕۆكە جەنگییەكانییەوە بەسەر شاری قەڵادزێ‌ دەسوڕێنەوە و تەنانەت هەندێك گڵۆپی فسفۆڕی فڕێدەدەنە خوارەوە كە بە پێی قسەی شارەزایان بێت بۆ وەرگرتنی نەخشەی شارەكە و دەستنیشانكردنی پێگەكان بووە، بەتایبەتی ئەو بینایەی تەرخانكرابوو بۆ زانكۆكە، ئەمەش ترس و دڵەڕاوكێی زۆری لای خەڵكی شارەكە دروستكرد و ترسی بۆردومانیان هەبوو، لەمبارەیەوە پرۆفیسۆر د. جەلال شەفیق كە ئەو كات مامۆستای زانكۆكە بوو، لەیاداشتەكانیدا لەبارەی رووداوەكەوە ئاماژەی بەوە كردووە، كە مامۆستایانی زانكۆكە، چەند هەنگاوێكیان ناوە بۆ ئەوەی ئەگەر بۆردوومانكرا ژمارەیەكی كەمتر ببنە قوربانی و زیانی گیانیی زۆر نەبێت لەوانە: ئاگاداركردنەوەی خوێندكارانی زانكۆكە بۆ ئەوەی بەم شەوە قەڵادزێ‌ بەجێبهێڵن، كە دیارە بەشێك لە خوێندكاران بە قسەیان كردوون و شارەكەیان جێهێشتووە، بەشێكیشیان ماونەتەوە لە شارەكەدا، ئەمەش وای كردووە، كە مامۆستایانی قوتابخانە سەرەتایی و ناوەندیی و ئامادەییەكان و هەموو فەرمانگە حكومییەكان بڕیار بدەن بۆ بەیانی (24/4/1974)دەوام نەبێت.

رووداوی بۆردومانەكە
زۆرێك لە سەرچاوەكان و شایەدحاڵەكان، دەڵێن: سەعات 9.45ی بەیانی رۆژی 24/4/1974، دەنگێكی گەورە لە قەڵادزێ‌ بیستراوە كە هەموو شارەكە لەریوەتەوە، كە دەركەوت رژێمی عیراق بە چوار فڕۆكەی جۆری سوخۆ 16 بۆمبی ناپاڵمی بەسەر شارەكەدا باراندووە و بەشێكی زۆری شارەكەی خاپوور كرد، یەكێك لەوانە بینای زانكۆ تازەكە بوو كە تەختی ئەرزی كرد.هەرچەندە زانكۆكە دەوامی نەبووە و هەموو دامودەزگاكانی حكومەت پشوو بوون، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا بە پێی ئامارەكان بەداخەوە 163 هاووڵاتی سڤیل شەهید بوون و نزیكەی 450 کەسیتریش برینداربوون. بەداخەوە لەنێو شەهیدەكان نزیكەی 50  خوێندكار و مامۆستا و فەرمانبەری دەزگای خوێندنی بەرزی تێدا بوو.
دوای ئەم كارەسات و تاوانە گەورەیە، رژێمی عیراق وەك تۆڵەكردنەوەیەك لە سلێمانی، لە ساڵی 1981 بڕیاریدا زانكۆی سلێمانی بگوازێتەوە بۆ شاری هەولێر و ناویشی بنێت (زانكۆی سەڵاحەدین)، ئەم سزایەی سلێمانی-یش بەردەوام بوو تا دوای راپەڕینی خەڵكی كوردستان لە ساڵی 1991، كە لەسەر پێشنیاز و بە سەرۆكایەتی رەوانشاد (مام جەلال تاڵەبانی)، لیژنەیەكی پسپۆڕ لە ئەكادیمی و رۆشنبیران پێكهات، كە بڕیاریاندا لە ساڵی 1992 زانكۆی سلێمانی دابمەزرێننەوە و یەكەم ساڵی خوێندنی تێدا دەستپێكرا لە 31/10/1992 كە یەكەم سەرۆكی زانكۆی سلێمانیش لەو كاتەدا (پ. ی. د. كەمال محەمەد سەعید) بوو، كە سەرەتا تەنیا سێ‌ كولێجی لە خۆگرتبوو (كۆلێجی پزیشكی، كۆلێجی زمان، كۆلێجی كشتوكاڵ)، جگە لەمەش لە ساڵی 1996 بە شێوەیەكی رەسمی لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە وەكو زانكۆی دایك دەستنیشانكرا بەو پێیەی یەكەم زانكۆیە لە كوردستان.
هەروەها، وەكو رێزێك بۆ گەورەیی ئەو رۆژەی كە چەندین خوێندكاری زانكۆ تێیدا شەهیدبوون، حكومەتی هەرێمی كوردستان بە ئیمزای عیماد ئەحمەد جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران لە 4/3/2013 بڕیاریدا رۆژی 24/4ی هەموو ساڵێك بە (رۆژی شەهیدی زانكۆ) دابنرێت و بەرز رابگیرێت.

د. جەلال شەفیق لەبەردەم ئۆفیسی داڕووخاوی زانکۆی قەڵادزێ