مەریوان مەسعود
(8)
سەدەیەك بەر لە ئەمڕۆ چی لەبارەی نەوتی كەركوك و دابەشبوونی كوردستان وتووە؟ چۆن پێشبینییەكانی راست دەرچوون؟!
چی بە وەزیر و گزیر و پەرلەمانتارانی كورد وتووە لە سەردەمی پاشایەتی لە عیراقدا؟
بەوپێیەی خۆم مەلازادەم و باپیرەم (مەلا عەلی)، چەندین دەستنووسی لە دوا بەجێماوە، بۆیە دەمێكە دركم بەوە كردووە كە (مەلا)كانی جاران، نەك تەنیا خەڵكیان رێنوێنی كردووە بۆ خواپەرستی، بەڵكو زۆربەیان رووناكبیر و رۆشنفكری گەورەش بوون، لە زۆربەی كاروبارەكانی دەوڵەت و خەمی خەڵكی چەوساوە قسەیان كردووە و هەڵوێستیان هەبووە، هەر هیچیان بۆ نەكرابێ، كۆمەڵێك قەسیدەی پڕ لە مانا و وەسفییان بۆ رەوشەكە نووسیوە و كاریگەریی زۆریشیان هەبووە لەسەر كۆمەڵگا.
مەلای گەورە وەك شاعیر
لەوانەیە، زۆرمان لەسەر مامۆستا مەلا عەبدولكەریمی مودەریس بیستبێ و خوێندبێتەوە، بەڵام دڵنیام بەشێكی كەممان شارەزای دنیابینی و بۆچوون و هەڵوێست و فیكری زانا و دانایەكی مەزنی وەكو (مەلای گەورە)ی كۆیەین.
مەلای گەورە، جگە لە ئەركە ئاینییەكەی، وەكو مەلایەكی دوانزە عیلم و پڕ لە سەلیقە، لەهەمان كاتدا شاعیرێكی هەست ناسك و هۆشیار بووە، بە شێوەیەك كە لە مێژووی شیعری كلاسیكی كوردیدا، لەوانەیە سەرمەشقی ئەو شاعیرانە بێت كە (شیعری سیاسی)یان نووسیوە، چونكە ئەو سەردەمەی مەلای گەورە تێیدا ژیاوە، كۆتایی جەنگی جیهانی یەكەم و دابەشبوونی كوردستان بووە لەلایەن وڵاتانی ئیمپریالیزم و پارچە پارچەكردنی كوردستان، كە مەلای گەورە لە هەڕەتی لاوێتیدا بووە لەو سەردەمەدا.
مەلای گەورە، بەوپێیەی كەسێكی بەئاگا بووە لەو سەردەمەدا، دەیزانی كە چەندین نەتەوە و گەل خەریكی وەرگرتنی سەربەخۆیی و دروستكردنی كیانی خۆیانن، بۆیە ئەویش پێی وابووە دەبێت كوردیش شتێكی لەو فەوزایەی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دروستبووە دەستبكەوێت، كەچی بەپێچەوانەوە، كاتێك رەوشەكە دەچێتە پێشەوە، تەنها میللەت و نەتەوە كە هیچی پێنابڕێ (كورد)ە، بۆیە كاتێك كوردستان بەسەر سێ - چوار دەوڵەت دابەشدەكرێت و پارچە پارچە دەكرێت، مەلای گەورە، لە داخی ئەم كارە دەڵێت:
ئەم میللەتە گەورەیە و عەزیمە
سێ پارچە كراوە بۆتە قیمە
قسمێكی لە جەوری توركی غەددار
هاواری دەگاتە چەرخی دەووار
قسمێكی لە ژێر نیری ئێران
سووتاوە هەناوی بۆتە بریان
قسمێكی لە ترسی (سووری چاوشین)
كەوتۆتە لیباسی ماتەم و شین
لەهەمان كاتدا، مەلای گەورە لە زۆربەی گوتارە ئاینییەكانی بەشێكی بۆ خیتابی نەتەوەیی و میللەتەكەی تەرخاندەكرد و چاونەترسانە ئامۆژگاری و هۆشیاری دەكردینەوە، بۆیە لە یەكێك لەو هۆشیاركردنەوانەدا، بەتایبەت كە دەزانێت كار لە كار ترازاوە و تەنیا ئومێدێك هەبێت میللەتەكەی خۆمانە كە ئەم داگیركاریی و دەستبەسەرییە قبوڵ نەكات، بۆیە لە گەرمەی داگیركاری بۆ پارچەكانی كوردستان، مەلای گەورە دەنووسێت:
ئەم خاكە داكی تۆیە كەوتە دەستی ئەجنەبی
ئەی كوردی ساحێب غیرەت تۆ چلۆن رازی دەبی
ئێوەن بێ قەدر و قیمەت، بێ عەسكەر و بێ عەلەم
بێ تاج و تەخت و دەوڵەت، ژێر دەستی كوللی عالەم
تاكەی وەكو گاجووتی لە ژێر نیری زیللەتی،
سەد حەیف و سەد مەخابن، لای خۆت ئەتۆش میللەتی !
دەورانی داگیركاری بەریتانیا
دواتر لە دەورانی داگیركاریی بەریتانییەكان بۆ كوردستان و عیراق، كاتێك مەلای گەورە دەبیستێ كە خەڵكێكی زۆر لە سیاسی و رووناكبیرانی كورد دڵیان بە هاتنی ئینگلیزەكان خۆشە و خەریكە باوەڕیان پێدەكەن كە گوایە كیانێك بۆ كورد دروست دەكات لە كوردستانی عیراق، بەڵام هەر ئەو دەمەش، مەلای گەورە بۆچوونی پێچەوانەی خەڵكەكە بووە، پێی وابووە ئینگلیز داگیركەرە و هیچی تر، بۆیە لە رێگەی شیعرێكەوە، دەڵێت:
سوورەی موو زەردی چاوشین نەكەی بە ئومێدی بی
ئەوەڵ بە قوەتی خۆت، دووەم بە عەونی رەببی
عیلم و عەمەل خۆیەتی، جەهل و تەمبەڵی مەرگە
پۆست و زەرگان فڕێدەن، وەعدەی تۆپ و تفەنگە !
واتە، پێی وایە دەبێت میللەتی كورد دەست بە شۆڕش بكات و واز لە جەهل و تەمبەڵی و چاوەڕوانی بێنێ، چونكە ئینگلیزە چاوشینەكان جێگای ئومێد نین، بۆیە بە میللەتەكەی دەڵێ پشت بەهێزی خۆت ببەستە بەهاوكاریی و پشتیوانیی خوای گەورە.
مەلای گەورە، لەهەموو قۆناغەكانی ژیانی خۆیدا، یەكێكە بووە لە رەخنەگرە سیاسییەكانی سەردەمی خۆی و هەمیشە خەڵكێكی زۆر چاوەڕوانی هەڵوێستی ئەویان كردووە لەرێگەی شیعرەكانییەوە، بەتایبەت ئەگەر پێشهاتێكی سیاسی هاتبێتە پێشەوە، ئەوەتا كاتێك دەوڵەتی عیراق لە ساڵی 1921 دامەزرا، نیزامی پاشایەتی بۆ ئەوەی پێگەی خۆی لای گەلانی عیراق بەهێز بكات، كۆمەڵێك پۆست و پلە و پایەی دا بە كوردەكانیش، كە بوون بە (نائیب) و (وەزیر) و (ئەعیان) و بەرپرسی گەورە، بۆیە مەلای گەورە بۆ ئەمەش زۆر توڕە دەبێت و پێی وایە وەرگرتنی ئەم پۆستانە پیلانی ئینگلیزەكانە و دەیانەوێت كورد بیری لە خەباتی چەكداری و تێكۆشانی سیاسیی نەكاتەوە و تێكەڵ بە دەوڵەتی پاشایەتیان بكات، بۆیە، شیعرێكی توڕە دەنووسێت، كە ئەو رۆژگارە كاردانەوەی زۆری هەبووە و دەڵێت:
كوردی بێ تالع، هەژار و رەزیل
دەربەدەر بوون سەفیل و زەلیل !
ساحێبی موڵك و ماڵی خۆ نینە
قووڕ بەسەر كاسە لێسی خەڵكینە
چەند كەسێكیش بە ناوی كوردستان
لە وەزیر و لە نائیب و ئەعیان
هەموویان دار بەدەست و بەستەزمان
قووڕ بەسەر قەوم و قیلی كوردستان
نائیبی چی و وەزیری چی هەیهات
ئاو و عەردمان هەموو لە دەست دەرهات
مەلای گەورە و خەمی خەڵك
مەلای گەورە، ئەوەندە لە خەمی میللەتەكەیدا بووە، پاش ماوەیەك لە دروستبوونی دەوڵەتی عیراقی، و بۆ سەلماندنی بۆچوونی خۆی، پەیامێك بۆ رۆڵەكانی میللەتەكەی دەنێرێت، بە تایبەت كە بۆی دەردەكەوێت وڵاتانی ئەوروپای داگیركەر بە سەركردایەتی ئینگلیزەكان، هەموویان تەماعیان لە نەوتەكەی كەركوك و باباگوڕگوڕە و تەنانەت چەند شەڕ و كوشتارگەیەكیان لەسەر كردووە، جگە لەمەش مژدەیەكی ناخۆشیش بە میللەتەكەی دەڵێت، كە بۆ هەتاهەتایە نەوتەكەی كەركوكی لە كیس چووە، بۆیە دەنووسێت:
ئەی كاكی نەفامی گەوجی ملهوڕ
بنواڕە لە دەوری بابە گوڕگوڕ
ئەو نەوتە چ بوو چلۆن بەدەركەوت؟
چۆن هەڵدەقوڵێ مەنابیعی نەوت؟
ئەو نەوتە بوو ئاگری هەڵایساند
چەند دەوڵەت و تاج و تەختی فەوتاند !
بۆی هاتنە نیزاع و حەرب و كوشتن
تاكو بە مەرامی خۆگەیشتن !
ئەو نەوتە چ بوو؟ حەیاتی تۆ بوو
وەی خۆڵ بەسەرت ئەویش ئەوا چوو !
ئەگەر ئێوەی خوێنەر دیقەت لەم شیعرە بدەن، بۆتان دەردەكەوێت كە مەلای گەورە پێشبینییەكەی بۆ كەركوك كە نزیكەی سەدەیەك تێدەپەڕێت، تا ئێستاش دروستە، تا ئێستاش كورد هەر نەبۆتە خاوەنی نەوتی كەركوك و باباگوڕگوڕ و هەمیشەش جێگای «نیزاع و حەرب و كوشتن» بووە، بۆیە پێویستە شیعرە سیاسییەكانی مەلای گەورە چەندین توێژینەوەی لەسەر بكرێت، چونكە مێژوو و هەڵوێستی راستگۆیانەی قۆناغێكی گرنگی میللەتەكەمان دەگێڕێتەوە كە دابەشكردنی كوردستان و دروستبوونی دەوڵەتی عیراق و پاشان داگیركاری دەوڵەتی ئینگلیزە.
مەلای گەورە، زۆربەی شیعرە سیاسییەكانی بە دیدگایەك نووسیوە، كە شێوەی پەیام و داواكاری هەیە، یان هەندێكیان وەكو بەلاغێكی سیاسی وایە، بۆ نموونە كاتێك لە نێوان ساڵانی 1931 بۆ 1932 كورد و شۆڕشەكەی تووشی قەتلوعام دەبنەوە، بە تایبەت یەكەمین شۆڕشی بارزان كە لە مێژوودا بە ئەنفال و جینۆساید ناوزەد دەكرێت و تێیدا چەندین ژن و منداڵ زیندەبەچاڵ دەكرێن و دەكوژرێن لەسەر دەستی رژێمی عیراقی ئەو سەردەمە كە نیزامی پاشایەتی بووە بە پاڵپشتی ئینگلیزەكان، بۆیە، مەلای گەورە شیعرێكی توند بۆ ئەم ئازارە دەنووسێت و دەڵێت:
ژیانی وا بە ئالام و بە میحنەت
بە لەعنەت بێ بە لەعنەت بێ بە لەعنەت !
سەما ئەم ساڵ لە جێی بارانی رەحمەت
دەبارێنێ قوڕ و خۆڵی مەزەللەت
بەهاریش ئەلبیسەی شینی لەبەر كرد
نە گوڵ پشكوت نە بولبول چەهچەهەی كرد
چ قەوماوە لە دنیادا خودایە؟
چ شینێكە لە بۆ كێ داندرایە؟
بەڵێ ئەم شینە شینی قەومی كوردە
قیامەت رابووە لەم دار و بەردە !
*بۆ ئەم بابەت: سوودم لە رۆڤاری ژمارە (71) و نووسینێكی رەوانشاد كەریم شارەزا وەرگرتووە.
مەلای گەورەی کۆیە
لە راستەوە: ئەفسەرەکە نەناسراوە، عەبدولڕەحمان خدر بەڕێوەبەری ناحیەی تەقتەق، مەلای گەورە، ساڵح بەگی ساحێبقڕان قائیمقامی کۆیە، راوەستاوەکان: منداڵەکە کوڕی قائیمقام، مەجید نورەدین، محەمەد خەلیفە - ساڵی 1930
