دیوەکانی دیکەی وشە

تیرۆركردنی شێخ سەعیدی حەفید و فیتنەکەی (ئیتیحاد و تەرقی)

 ئەو كەڵەپیاوەی بە فیتنە و پیلانگێڕییەکی نامرۆڤانە لە موسڵ تیرۆر كرا

چۆن شێخ ئەحمەدی حەفید شەهید كرا و شێخ مەحمودی برای رزگاری بوو؟ دواتر بوو بە مەلیك-ی كوردستانی جنوبی؟!

مەریوان مەسعود

(11)

مێژووی (تیرۆر) دژ بە سەركردە و پێشەوا و پاشا و سەرۆكەكانی كورد، رەگوڕیشەی هەیە، بۆیە كاتێك باس لە سەركردەیەك دەكەین كە تیرۆر كراوە، ئەوا بێگومان بە پێش ئەویش سەركردەیەكی تر هەبووە كە تیرۆر كراوە!.
شەهیدی تیرۆركراو (شێخ سەعیدی حەفید)، بەپێی ئەو خەبات و تێكۆشانەی كردوویەتی و بەو پێیەی نەوەی كاك ئەحمەدی شێخ بووە، كەمترین زانیاری و نووسین لەبارەیەوە هەیە، بۆیە من لەم نووسینەمدا، هەوڵدەدەم هەندێك شتی نەزانراو لەبارەی ئەم كەڵە پیاوەی كورد بنووسم.

شێخ مەحمودی حەفید

دیارییەکەی سوڵتانی عوسمانی
شێخ سەعید، كوڕی شێخ محەمەدە بچكۆلەی كوڕی كاك ئەحمەدی شێخە و هەر لە زەمانی باپیرییەوە لەهەموو برا و ئامۆزاكانی زیاتر ناوبانگی دەركردووە. دوای كۆچی دوایی كاك ئەحمەدی شێخ، ئەم بەكردەوە جێی ئەو پیاوە گەورەیەی گرتەوە، بە تایبەت لە سەردەمێكدا كە نەمانی ئەمارەتی بابان بۆشاییەكی گەورەی لە كوردستاندا دروستكردبوو.
شێخ سەعید، باوكی مەلیك مەحمودی حەفیدە، پێگەی ئەوەندە گەورە بووە لای خەڵكی كوردستان، سوڵتانی ئەو كاتی عوسمانییەكانی ناچار كردووە بایەخی زۆری پێبدات و چەند جارێك خۆی و وەفدی هاوڕێی دەعوەتی ئەستەنبوڵ كردووە، ئەمەش وایكردبوو كە شێخ سەعید و بنەماڵەكەی لە هەموو بنەماڵە و كەسایەتییەكی دیکە زیاتر لای دەوڵەتی عوسمانی و هەموو ئەهلی عیراق و كوردستان رێزلێگیراو بن.
ئەم سەركردە و رابەرە ئاینییەی كورد، ساڵی 1898، لەسەر بانگهێشتی سوڵتان عەبدولحەمید، سوڵتانی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی، لەگەڵ وەفدێكی هاوڕێی سەردانی ئەستەنبوڵ دەكەن، كە جگە لەخۆی، وەفدەكە لەم كەسایەتییانە پێكهاتبوو:
شێخ مستەفا نەقیب، پیرەمێرد، وەفایی،  سەید ئەحمەدی خانەقا، شێخ مەحمودی حەفید (كوڕی) و دەیان كەسایەتی دیکەی شاری سلێمانی. لەوێ‌ بە شێوەیەكی رەسمی و لە دیوانی سوڵتان پێشوازی دەكرێن و وەكو مێژوونووسان دەگێڕنەوە، پێشوازییەكە بێ‌ وێنە بووە، ئەمە لەكاتێكدایە كە شێخ سەعیدی حەفید و وەفدی هاوڕێی زۆربەیان خەڵكی رووناكبیر و خوێندەواری ئەو سەردەمە بوون، بە تایبەت (پیرەمێرد و وەفایی) كە لەنێو نوخبەی رووناكبیرانی ئەو سەردەمە زۆر دیار بوون.
ساڵێك دواتریش واتە ساڵی 1899، شێخ سەعید و وەفدێكی هاوڕێی وەكو دیاریی سوڵتانی عوسمانی، سەفەری حەج دەكەن، بەڵام بەداخەوە لە كاتی گەڕانەوەیان بۆ ئەستەنبوڵ، فەیلەسوف و شاعیری گەورەی كورد (وەفایی) كۆچی دوایی دەكات.
ئەم زاتە گەورەیەی كورد، لە كودەتاكەی (حزبی ئیتیحاد و تەرقی) دژی سوڵتانی عوسمانی لە ساڵی 1908، لایەنگری ئیتیحاد و تەرقی بوو، كەچی كاتێك سەركردەكانی (ئیتیحاد و تەرقی) كە حوكمی دەوڵەتی عوسمانیان كەوتە دەست، شێخ سەعیدی حەفیدیان كردە ئامانج بەو بیانوویەی كە شێخ سەعید لە سنوورەكەی خۆی بە هێزە و خاوەنی پێگەی خۆیەتی، دەبێت لاواز بكرێت، یان لەناو ببرێت، بەڵام لە ترسی پێگەكەی، دەوڵەتی عوسمانی و جەماعەتی ئیتیحاد و تەرقی، فەرمانیان بۆ دەركرد كە خۆی و خانەوادە و خزمەتكارەكانی دوور بخرێنەوە (نەفی)بكرێن بۆ شاری موسڵ بۆ ئەوەی لە قۆناغێكی دیکەدا پیلانە گڵاوەكانیان جێبەجێبكەن، دوور لە زێدی خۆیان (سلێمانی).
شێخ سەعیدش فەرمانەكەی قبوڵ كرد و لە خانوویەك نیشتەجێ بوو لە شەقامی قشڵە یان عەدالە لە شاری موسڵ كە خانووەكەی خاوەندارێتییەكەی دەگەڕایەوە بۆ محەمەد پاشای سابونچی. 

 لۆگۆی ئیتیحاد و تەرقی

سیناریۆ و ئاژاوەکەی موسڵ
عوسمانییەكان، بەمەش دڵیان ئاوی نەخواردەوە كە شێخ سەعیدیان نەفی كردووە، بەڵكو لە دووەم رۆژی جەژنی قوربان لە ساڵی 1909، كاتێك هەردوو كوڕەكەی شێخ سەعید (ئەحمەد و مەحمود) بە یاوەری كەسێك بە ناوی بەها ئەفەندی كە بەرپرسی گومرگی موسڵ بوو، خەریكی پیاسەكردن بوون بە شەقامەكانی موسڵدا، كاتێك دەگەنە قەرەباڵغترین شوێنی موسڵ كە پێی دەوترێت (ناوچەی باب الگوب) بە تایبەت كە بەهۆی جەژنەوە بازاڕەكە قەرەباڵغتر بوو، ئەم بەها ئەفەندییە (كە دیارە بەكرێگیراوی جەماعەتی ئیتیحاد و تەرقی)بووە و ماڵی شێخ سەعیدی حەفیدیش نایزانن، بۆیە كە دەگەنە ناوچەی باب الگوب لە پڕ ئەم بەها ئەفەندییە دەست دەبات بۆ ژنێك و (گێچەڵی سێكسی پێدەكات)، كەچی لەپڕ دەبێتە هەڵا لە بازاڕەكە و شەڕ لەنێوان ئەو بەها ئەفەندییە و پیاوانی ئەو ناوچەیە دروست دەبێت و چونكە سیناریۆیە بۆ تێوەگلانی ماڵی شێخ سەعید یەكسەر جەندرمەی عوسمانی دەگەنە شوێنەكە و دەستدەكەن بە تەقە و شەڕەكە گەورە دەبێت و چەند كەسێك دەكوژرێن، شێخ مەحمود و شێخ ئەحمەدی كوڕانی شێخ سەعیدیش دەگەڕێنەوە ماڵەوە، بەڵام لە هەموو شاری موسڵ بڵاودەكرێتەوە كە كوڕانی شێخ سەعید دەستدرێژیان كردۆتە سەر ناموسی موسڵاوییەكان و ئەمەش بەسە بۆ ئەوەی هەموو عەشیرەت و خەڵكی موسڵ كۆ ببنەوە و هێرش بكەنە سەر ماڵی شێخ سەعید لە ماڵەكەی خۆی لە گەڕەكی عەدالەی شارەكە، هەرچەندە پاسەوانەكانی شێخ چەكدار بوون و تەنانەت بنكەیەكی پۆلیسیش كە نزیكی ماڵی شێخ بوو زۆربەیان كورد بوون، ئەوانیش هاتنە پاڵ ماڵی شێخ و بەرەنگاری خەڵكەكە بوونەوە، بەڵام چونكە فیتنە و هاندانی داگیركەرانی لە پشت بوو، بۆیە خەڵكەكە تا دەهات زۆرتر دەبوون و لە كۆتاییدا پاسەوانەكانی نەیانتوانی بەرەنگاریی ئەم حەشاماتە ببنەوە، بۆیە كاتێك شێخ سەعیدی حەفید زانی هیچ شتێك سوودی نییە و خەریكە خۆی و هەموو خانەوادەكەی لەناو دەبەن، بۆیە كتێبێكی (قورئانی پیرۆز)ی بەرزكردەوە و هاتە ناو خەڵكەكە، بەمەش كەس لێی نزیك نەبوویەوە، چونكە قورئانەكەی لەسەر سەری خۆی دانابوو، بە پێ‌ رۆیشت تا گەیشتە كۆشكی والی شارەكە (زەكی پاشا چەلەبی)، لەبەردەم ماڵی والی یەكێك لێی نزیكبۆوە و بە هێواشی قورئانەكەی لە شێخ سەعید وەرگرت و هەر كە (شێخ)یش قورئانەكەی لەدەست نەما، یەكسەر خەڵكە بە شێوەیەكی دڕندانە هێرشیان كردە سەر ئەو كەڵە پیاوەی كورد و  بەچەند چركەیەك (تیرۆر)یان كرد و هەموو ئەوانەشی لەگەڵی بوون شەهیدیان كردن.
هەرچەندە گێڕانەوەیەكی تر هەیە، دەڵێن كاتێك شێخ سەعید قورئانەكەی لەسەر سەری بووە، گەیشتۆتە بەردەرگای ماڵی والی موسڵ، بەڵام پاسەوانەكانی والی ئامادەنەبوونە دەرگای كۆشكەكەی بۆ بكەنەوە و رزگاری بێت، بۆیە لە دوورەوە بەردێكی گەورە لەنێو خەڵكەكەوە هەڵدەدرێت و بەر سەری شێخ دەكەوێت و گیان لە دەست دەدات.
دیارە لەهەمان كاتدا و لەلایەكی دیکە، كۆمەڵێك لەو خەڵكەی كە هاندرابوون، دەچنە سەر ماڵی شێخ سەعید و لەوێ‌ كوڕێكی (شێخ ئەحمەد) شەهید دەكەن، بەڵام كوڕەكەی دیکەی شێخ مەحمودی نەمر، ئەو ساتە لەماڵی (خزەیەر هەمەوەندی) دەبێت بۆیە شەهید ناكرێت و رزگاری دەبێت.
دیارە، لە ئەنجامی ئەو فیتنەیەی كە ئیتیحاد و تەرقییەكان لە ویلایەتی موسڵ دروستیان كرد بۆ لەناوبردنی شێخ سەعید، زیاتر لە 500 كەس كوژران. چونكە دوای شەهیدكردن و تیرۆركردنی شێخ سەعید، خەڵكەكە هێرشیان كردە سەر كۆشكی والی و دامودەزگا حكومییەكانی دەوڵەتی عوسمانی، پێیان وابوو ئەوان (شێخ)یان دەپاراست، بەڵام حكومەت زۆری لێكوشتن تا موزاهەرەكە دامركایەوە.

ساڵی 1909 چوونە ناوەوەی سوپای ئینگلیز بۆ ناو شاری موسڵ

بەپێی گێڕانەوە مێژووییەكان، كەسێك بەناوی (سەعید بەگ) كە سەرۆكی ئەركانی سوپای عوسمانی بووە لە موسڵ، ئەو بە ئاراستەكردن لەلایەن ئیتیحادییەكانەوە لە ئەستەنبوڵەوە دەستی لەو تیرۆركردن و ئەو فیتنەیەدا هەبووە، هەر بە فەرمانی ئەویش پاسەوانەكانی كۆشكی والی دەرگایان لەسەر شێخ سەعید نەكردۆتەوە نەوەك رزگاری بێت. 
تەنانەت پێش ئەوەی هێرشیش بكەنە سەر شێخ سەعیدی نەمر، خەڵكە ئاژاوەگێڕەكە دەچنە لای والی موسڵ، دیارە ئەویش نەیوێراوە هیچ بڵێت، بۆیە كاتێك خەڵكەكە داوای بەدەستەوەدانی شێخ سەعید دەكەن، لە وەڵامدا، والی موسڵ زەكی پاشا، دەڵێت: (ئێوە دەزانن شێخ و خانەوادەكەی لە كوێ‌ دادەنیشن، بڕۆن چیان لێدەكەن لێیان بكەن، من هەقم نییە بەسەریانەوە !.)
دوای تیرۆركردنی شێخ سەعیدی حەفید و كوڕەكەی شێخ ئەحمەد، هەردووكیان هەر لە شاری موسڵ لە (نەبی یونس) نێژراون، هەندێك سەرچاوەش باس لەوە دەكەن لەكاتی هێرشە دڕندانەكەی داعش لە ساڵی 2014 بۆ موسڵ، مەرقەدی شێخ سەعیدیان تەقاندۆتەوە، بەڵام ئەم زانیارییانە لەلایەن بنەماڵەی شێخ سەعیدی نەمرەوە باس نەكراوە و تەنانەت كاتی خۆشی لە میدیای كوردی هیچ بایەخی پێنەدراوە و  بەدواداچوونی بۆ نەكراوە.

تێبینی: بەداخەوە، تا ئێستا جگە لە روانشاد د. كەمال ئەحمەد مەزهەر و چەند كەسێكی كەم نەبێ، کەس هیچی دیکەی لەسەر ئەو رووداوی تیرۆركردنە نەوتووە و نەنووسیوە، لەكاتێكدا زۆربەی مێژوونووسە عەرەبەكان (بە تایبەت ئەوانەی دژی نەتەوەی كوردن)، ئەم رووداوەیان لە مێژوودا بەناوی (ئاژاوەكەی شێخ سەعید بەرزنجی) تۆمار كردووە.