(14)
105 ساڵ بەر لەئەمڕۆ لەبارەی سلێمانی دەڵێت: (ئەگەرچی سلێمانی لە ناوەندی بایەخپێدان چۆڵ و لە هەموو روویەكەوە بەشخوراو بووە، كەچی هەمیشە لە پەیمان و وەفاداریدا خۆڕاگربووە)
كاتێك ئەم بابەتە لەسەر منەوەر و داهێنەرێكی گەورەی كورد دەنووسم، دڵنیام زۆربەتان زانیاریتان لەسەر ئەم زاتە مەزنە نییە، كە خەڵكی ئەم سلێمانیەیە و 120 ساڵ بەر لەئەمڕۆ چەند كتێبێكی لەبارەی زانستی بیركاری (ماتماتیك) نووسیوە و جگە لەمەش یەكێك بووە لە ئەفسەرە هەرە ناودارەكانی كورد لە ریزی سوپای عوسمانی، كە پلەكەی تا ئامر لیوا رۆیشتووە، جگە لەمانەش ئەدیبێكی گەورە بووە.
ئەم زاتە، ئەمین فەیزی بەگ-ە، كە لە نووسینێكدا رەوانشاد رەفیق حیلمی لەبارەیەوە دەنووسێت: (ئەمین فەیزی بەگ، یەكێكە لە زانایانی بەناوبانگی كورد، عەسكەرێكی عالم و ئەدیبێكی عەسكەر بوو).
ئەمین فەیزی، بەهرەیەكی بێ ئەندازەی هەبووە، كە جگە لە مێژووە پڕشنگدارەكەی، خاوەنی پێنج كتێبی چاپكراوە، لەبارەی زانستی بیركاریی و ئەدەب، لە ریازیاتی عالیدا شارەزاییەكی تەواوی هەبوو، بۆیە من پێموابوو تا ئێستا چەندین توێژینەوە و نامەی ئەكادیمی لەبارەی تێكۆشان و كتێبەكانی ئەمین فەیزی لە زانكۆ و ناوەندە ئەكادیمییەكان بەدەستهاتووە، بەڵام بەداخەوە ئەوەندەی من لە كتێبخانەی زانكۆ و كتێبخانە گشتییەكانی سنووری سلێمانی سۆراخم كردووە، هیچی لەبارەوە نەنووسراوە و نەكراوە، كە ئەمەش جێگای داخە و بەهیوام من هەڵەم بم و دوای ئەو نووسینەی من یەكێك روونكردنەوەیەك بڵاوبكاتەوە و بڵێ (نەخێر زانیارییەكانی ئەم بابەتە هەڵەیە و چەند توێژینەوەیەك لەسەر ئەمین فەیزی كراوە)!.
كتێبە چاپكراوەكانی
كتێبە چاپكراوەكانی ئەمانە بوون: هوای نسیمی، اجمال نتایج، شعاعات، تفرقە، ریاضیة ، انجمن ادیبان. جگە لەمانەش چەند كتێبێكی تری هەیە كە چاپ نەكراون.
ساڵی 1945، رووناكبیری گەورەی كورد حسێن حوزنی موكریانی، لە گۆڤاری دەنگی گێتی تازە، وتارێك بەناونیشانی (ئەمین فەیزی بەگ، شاعیر و زانا و پڕمێشكی مەزن) دەنووسێت و لە یەكێك لە بڕگەكانی نووسینەكەی دەڵێت: (ئەو پیاوە مەزنە، زمانزانێكی زۆر بە نرخ بوو، كوردی، فارسی، عەرەبی، توركی، فەرەنسایی، ئەڵمانی زۆر باش دەزانی. دەینوسی و دەیخوێندەوە، لە ئەدەبیاتیاندا زۆر سەركەوتوو بوو، هەر بەو هۆیەوە لە ئەكادیمیای فەرەنسە ئەندامێكی هەمیشەیی بەڕێز و بە نرخ بوو).
یەكێكی تر لەو سیفەتانەی كە حوزنی موكریانی لەبارەی ئەمین فەیزی ئاشكرای دەكات، لایەنە دینییەكەیەتی و لەمبارەیەوە دەنووسێت:
(ئەمین فەیزی بەگ، پیاوێكی دینداری بە نوێژ و رۆژی پڕ باوەڕ بوو، چووبوو فەریزەی حەجی بەجێ هێنابوو، لە خێرات و چاكە و پیاوەتی پاش نەدەكەوت، ئەمین و راست و دروست و بە وەفا و خاوەن شەرت و پەیمانی خۆی بوو، دڵپاك و دەرون خاوێن، كردەوە چاك و بێ درۆ و بێ فیز و فێڵ و بێ دەسیسە بوو، بۆ نیشتمان و میللەتەكەی دڵسۆز و خێرخواز و بە پەرۆش بوو).
ئەنجومەنی ئەدیبان
ئەم كەڵە داهێنەرەی كورد، كە توێژەران و نووسەران وەكو پێویست بایەخیان پێنەداوە، بە تایبەت لەساڵانی هەشتاكانی سەدەی رابردوو بەم لاوە، بەتایبەت باوەڕ ناكەم ئەو كتێبانەی لەبارەی بیركاری نووسیوێتی هیچی كەمتر بێت لەو كتێبانەی لەو سەردەمەدا لەلایەن داهێنەرانی بیانیی نووسرابێت، چونكە ئەمین فەیزی زمانزانێكی ئێجگار باش بووە و ئەزموونی وڵاتانی زۆر بووە، بەتایبەت ئەستەمبوڵ، كە مەركەزی رووناكبیرانی ئەو سەردەمە بوو، لەوانەش گرنگتر، كتێبە بەناوبانگەكەیەتی بە ناوی (ئەنجومەنی ئەدیبان)، خۆ ئەگەر لەساڵی 1982 كۆڕی زانیاریی كورد چاپی نەكردبایەوە، ئەوە بێگومان ئەم بەرهەمەشی ون دەبوو و كەس باسی نەدەكرد.
لە كتێبی ئەنجومەنی ئەدیباندا، ئەمین فەیزی بەگ، بە زمانێكی بەرز و شارەزایانە، پێشەكییەكەی دەنووسێت بە ناونیشانی (موقەدیمە)، تێیدا دەنووسێت:
(ئودەبا و شوعەرای كورد زۆرن، لاكین ئاساریان بە تەواوی جەمع و تەئلیف نەكراوە، من نیەتم كرد كە بەعزێ لە ئەشعاری كوردی بابان تەبع و نەشر بكەم تا بزانرێ موڵكی بابان چەند مەنبەعی فەیز و زەكایە. لە شیعری هەر شاعیرێ چەند پارچەیەكم ئینتیخاب كرد لەو مونتەخەباتە ریسالەی ئەنجومەنی ئەدیبان-م هێنایە وجود بەم وەسیلەیە تالبان و راغبان كەمێك خەلاس بوون لە شیعر نووسینەوە لەسەر دەفتەری پارچە پارچە. حەزیشم كرد، لە پێش هەموو شتێ یەك نوبدە لە ئەوسافی ئەو شاعیرانە بەیان كەم، ئەوانە كە شوهرەتیان هەیە ئەمانەن: (مەولانا زیائەدین شێخ خالید)، (مەلا خدر- نالی)، (شێخ ڕەزا)- (ئەحمەد كۆر)، (مەلا ساڵح- ئاهی)، (سەید عەبدوالرحیم- مەولەوی)، (هجری- كوردی)، (سالم) و سائرە).
واتە، ئەمین فەیزی، پێیوابووە ئەو شاعیرانەی كە ئەو ناوی هێناون و لەسەری نووسیون، لووتكەی شیعری كوردین تا ئەو سەردەمەی ئەو كتێبەكەی داناوە، بۆیە ناویشی ناوە ئەنجومەنی ئەدیبان، چونكە پێی وابووە ئەم نوخبە شاعیر و نووسەرەی ئەو باسیان دەكات ئەنجومەنی ئەدیبانی كورد پێكدێنن لە باشووری كوردستان، هەر لەم پێشەكییەدا، زۆر بە زیرەكانە، بە كورتی لەبارەی ئەو شاعیرانەی نووسیوە بۆ ئەوەی خوێنەر رابكێشێت بۆ خوێندنەوەی هەموو كتێبەكە، ئەوەتا لەبارەی (نالی) دەنووسێت:
(نالی، خەڵقی دێیەكە لە شارەزوور، كە واقیع بوە لە تەرەف شەرقی سلێمانی، ئیسمی خاك و خۆڵە. مەرحوم تەحسیلی لە قەرەداغ لە سلێمانیدا ئیكمال كردوە، قەراخ شەش سەعات دوورە لە سلێمانیەوە. نالی بۆ ئیفای حەج چوەتە حیجاز. لەوێ دەرحەقی حەزرەتی فەخری ڕەسوڵ قەسیدەیەكی موكەمەل و موتەوەلی نەزم كردوە. چوەتە ئەستەموڵ لە ئەسنای سوحبەتا لەگەڵ ئودەبا و فوزەلای ئەوێ گەلێ ئاساری فیكر و فەتانەتی نواندوەو زۆر مەزهەری تەوجوه بوە، تا نیهایەتی عومری لە ستەموڵا ماوەتەوە. مەدفەنی موبارەكی ئەوەتە لە ئۆسكودار، زەكای نالی ئینكار ناكرێ. لاكین ئەوەندەی سەنایعی لەفزیەی ئیستیعمال كردوە پیاو ڕەنگە بڵێ: شیعر ئەو نەتیجەی عیلم و ئیشتغالە).
ئەگەر سەرنج بدەنە، ئەو كورتەیەی كە ئەمین فەیزی لەبارەی (نالی) مەزن نووسیوێتی، باسی لەدایكبوون و ژیانی بە تەواوی دەكات تا مردنی، هەروەها باس لە داهێنانەكانی نالی دەكات و هەروەها رەخنەشی لێدەگرێت، ئەم جۆرە نووسینە بۆ یەكێك ئەگەر داهێنەر نەبێت زۆر قورسە، بەتایبەت كە ئێمە باس لە 120 ساڵ پێش ئێستا دەكەین.
هاوڕێی گیانی بەگیانی شێخ رەزا بووە
یەكێكی تر لەو شاعیرانەی كە ئەمین فەیزی بەگ لە كتێبەكەیدا باسی كردووە و سەرەتا بە كورتی لەبارەیەوە نووسیویەتی (شێخ رەزای تاڵەبانی)یە، لەوانەش گرنگتر ئەوەبووە كە شێخ رەزا هاوڕێی تەمەنی ئەمین فەیزی بووە و هەمیشە نامە گۆڕینەوە لە نێوانیان هەبووە، بۆیە لەبارەی شێخ رەزا-وە دەنووسێت:
(شێخ رەزا لە عەشیرەتی تاڵەبانییە، لەقەزای بازیاندا هاتۆتە دونیا، لە كەركوكدا گەورە بوو، ئەویش وەكو نالی هەم فەریزەی حەجی ئیفا كردبوو هەم چووبوە ئەستەموڵ، لە ئەسنای مولاقاتدا، بەقوەت زەكا و درایەتی خۆی گەلێ ئەكابر و ئەفازڵی ئەستەموڵی مات و مەبهوت كردبوو، یەكێ لەوانە ئەدیبی مەشهور كەمال بەگ بوو.
باوكی مەرحومی كە مەشهورە بە شێخ عەبدولڕەحمانی تاڵەبانی هەم شێخێكی ساحێب نەزەر بوو هەم شاعیرێكی پڕ هونەر. شیعری شێخ رەزا ئەوەڵەن وەهبی و فیتری بوو، سانیەن كەسبی، لە چوار لیساندا شاعیر بوو بیلخاسە ئەشعاری كوردیەی هەموو عیبارەتە لە فەساحەت و بەلاغەت، لە نیكاتی دەقیقە و زەرافەت و سەعەتی قەریحە و مەعلوماتی خارجی تەقریرە. لە بەغدا وەفاتی كرد، لە جیواری حەزرەتی گەیلانیدا مەدفونە، دوبەیتی ئاتی كە هی خۆیەتی لەسەر كێلی قەبرەكەی حەك كراوە:
ئەی پێغەمبەری خوا چی دەبێت، وەك سەگی اصحاب كهف*
بچمە بەهەشتەوە، لەگەڵ خۆشەویستانی تۆ؟
ئەو بچێتە بەهەشت و من بۆ جەهەنەم كەی رەوایە؟
ئەو سەگی اصحاب كهف و من سەگی اصحابی تۆ
زانیویەتی دەرد چییە و دەرمان كامەیە!
لەبارەی چاپ نەكردنەوەی بەرهەمەكانی و تاڕادەیەك بێكەسیی ئەمین فەیزی بەگ، نووسەر ئەحمەد تاقانە، دەنووسێت: (وا دیارە ئەمین فەیزی وەكو ئەوانی تر خزم و كەسوكاری نەبووە شیعرە كوردییەكان و بەرهەمەكانی دیکەی كۆبكەنەوە، یان خەڵكی تر لە ئەوان بایەخ بە بەرهەمەكانی بدەن).
هەر لە وەسفی ئەم ئەمین فەیزی-دا، حسێن حوزنی موكریانی كە دیارە بە زانایەكی گەورەی زانیوە لە وتارەكەیدا لەساڵێ 1945، دەنووسێت: (وابزانم یەكەمین پیاوێكە لە ریزی خۆیدا كە رێی بەوەبردبێ و زانیبێتی دەرد چیە و دەرمانی كامەیە، وە لەنێو هاودەم و هاوشاریەكانیدا یەكەم كەسێكە كە وشیار بووبێـتەوە لە خاك و وڵاتەكەی ئاگاداربوبێ و نەخۆشی هاوخوێن و هاوزمانەكەی زانیبێ).
ئەمین فەیزی، لە كۆتاییەكانی تەمەنی كە جەنگی جیهانی یەكەم دەستپێدەكات لە موسڵەوە چووە بۆ ئەستەمبوڵ و لەوێ ژوورێكی بچووكی لە (ئۆسكۆدار) بەكرێ گرتووە، بە مووچەیەكی كەمی خانەنشینی ژیاوە، بەداخەوە بەهۆی تەنهایی تووشی نەخۆشیی ئیفلیجیی بووە و هەر لەوێش كۆچی دوایی كردووە، لەو سەردەمەدا، نووسینێك دەنووسێت بەناونیشانی (لێوەشاوەیی جەنگیی كوردانی بابان) لە ژمارە (23)ی ژین لە ساڵی 1919 بڵاویدەكاتەوە، لەیەكێك لە بڕگەكانی ئەم نووسینەدا كە جێگای سەرنجی من بوو، لەبارەی سلێمانی و مێژووی شارەكەیە، كە دەڵێت:
(ئەگەرچی سلێمانی لە ناوەندی بایەخپێدان چۆڵ و لە هەموو روویەكەوە بەشخوراو بووە، كەچی هەمیشە لە پەیمان و وەفاداریدا خۆڕاگربووە و لە سەلماندنی دۆستایەتیشدا بەرامبەر بەر دەرگای خەلافەت دوانەكەوتووە، بەڵام پاداشتەكەی چی بووە؟ هیچ. سەرەڕای ئەوە، هەر خەڵكی سلێمانی بوو، كە تاڵاوی زۆرداریی چەشتووە و ماڵی تاڵان كراوە و لەحاڵ و باری نەپرسراوەتەوە.
*شیعرەكە بە فارسی نووسراوە، بەس من كردم بە كوردی بۆ ئەوەی خوێنەر تێی بگات.
ئەمین فەیزی بەگ و بەرگی کتێبی ئەنجومەنی ئەدیبانی کورد
