سۆشیال دیموكراتەكان كەی دروست بوون ؟ فەلسەفەكەیان چییە ؟ بۆچی لە لینین وبەلشەفییەكان جیابوونەوە و هۆكارەكانی جیابوونەوەیان چی بوو؟
ناکۆکی لەگەڵ بەلشەفییەکان
لە كۆتاییەكانی سەدەی نۆزدە و سەرەتای سەدەی بیست، رەوت و حزبە سۆشیال دیموكراتەكان دەركەوتن و سەریان هەڵدا، لەڕاستیدا رەوتێكی چەپی واقیع بین بوون لە بزووتنەوەی پڕۆلیتاریی و سەندیكایی دا،واتە دۆگماو تێوریی و دیماگۆجی و دەق پەرست نەبوون. لەسەر چەند كێشەیەك لە لینین و بەلشەفییەكان و حزبە كۆمۆنیستەكان جیابوونەوە، یەكێك لەو خاڵانە دیكتاتۆریی پرۆلیتاریا بوو، سۆشیال دیموكراتەكان بڕوایان بەهیچ جۆرە دیكتاتۆرییەك نییە بە دیكتاتۆریی پرۆلیتاریاشەوە. خاڵێكی تری ناكۆكی لەگەڵبەلشەفییەكان ئەوەیە كە سۆشیال دیموكراتەكان بڕوایان بە خەباتی چەكداریی و شۆڕشگێڕیی و توندوتیژی نییە، ئەوان ریفۆرمخوازن بڕوایان بە ریفۆرم و چاكسازیی و خەباتی ئاشتی و پەرلەمانی و دیموكراسی و ئازادیی و دادپەروەری هەیە و دژی شۆڕش و راپەڕین و توندوتیژین، كار دەكەن بۆ دابینكردنی ئازادیی و دادپەروەریی كۆمەڵایەتی و پێكەوە ژیان و گرنگیدان بەژینگە و ژیان و مافەكانی كەمینەكان و ژنان و مافی مرۆڤ.
خاڵێكی تری ناكۆكی لەگەڵبەلشەفییەكان ئەوە بوو كە رەوت و حزبە سۆشیال دیموكراتەكان دژی بەشداری كردنی پرۆلیتاریا و حزبە چەپەكان بوون لە جەنگی جیهانی یەكەم دا، بڕوایان وابوو كە ئەم جەنگە جەنگێکی ئیمپریالیستی چاوچنۆكانەی سەرمایەداریە بۆ زیاتر دەستبەسەراگرتنی دنیا و بردن و تاڵانكردنی سەروەت و سامانی گەلان و پێویستە ئەم جەنگە بگۆڕین و وەرچەرخێنین بۆ جەنگی كرێكاران و رەنجدەران و گەلانی چەوساوەو ژێردەستە دژ بە رژێمە سەرمایەداریی و ئیمپریالیستیەكان. بۆیە نابێت پڕۆلیتاریا و حزبە كۆمۆنیستەكانی بەشداری ئەم جەنگە ئیمپریالیستیە بكەن و پێویست ناكات پرۆلیتاریا ببێتە سوتەمەنی ئەم جەنگە ماڵوێرانكەرە .
بەلشەفیەكان و ماكسیستەكان و چەپەكانی تر زۆر دژی سۆشیال دیموكراتەكان بوون و بە ئیسڵاحی و سازشكار بۆ سەرمایەداریی و نەبوونی یەكێتی بیروڕا تاوانباریان دەكردن، تەنانەت خودی لینینیش زۆر توند بوو بەرامبەریان، بەجۆرێك كە هەرچەندە (بلیخانۆف) مامۆستای لینین بوو، بەڵام كاتێك لە لینین هەڵگەڕایەوە، لینین بە مامۆستاكەی دەڵێت: (بلیخانۆف بووە بەسەگ و بە پرۆلیتاریا دەوەڕێ).
ئاشتی لەگەڵ سەرمایەداری
سۆشیال دیموكراتەكان رایان وابوو كە دەكرێ لەگەڵ سەرمایەداریدا بەئاشتی پێكەوە بژین و پێكەوە هەڵ بكەین و سەرمایەداری ناچاری ریفۆرم و چاكسازیی و عەدالەتی كۆمەڵایەتی بكەین بۆیە دژی شۆڕش و توندوتیژی بوون. سۆشیال دیموكراتەكان بڕوایان بە بازاڕ و ئابووری تێكەڵە لە سەرمایەداریی و سۆشیالیزم ئاڕاستەیان بەرەو ریفۆرمی سیاسییە لە بەرامبەر نەریتی شۆڕشگێڕانەی ماركسیزم. لە بەرامبەر دیدی ماركسیەكان كە داوای نەمانی سەرمایەداری دەكەن، سۆشیال دیموكراتەكان دەیانەوێ كێشەكانی كۆمەڵگەی سەرمایەداری تیمار بكەن و چارەسەری كێشە كۆمەڵایەتیەكان بكەن.
ئێدوارد بێرنشتاین
هەروەها سۆشیال دیموكراتەكان رایان وایە كە دیدی ماركس و ماركسیەكان دەربارەی حەتمییەتی رووخانی رژێمی سەرمایەداریی و سەركەوتنی چینی كرێكاری شۆڕشگێڕ بەسەر سەرمایەداری دا دیدو بۆچوونی هەڵەن و وا دەرنەچووە ، بەتایبەتی رای(ئێدوارد بێرنشتاین) كە یەكێك بوو لەرابەرانی ماركسیزمی ئەڵمانی و جەختی لەسەر ئەو بۆچوونەی سەرەوە دەكردەوە. بێرنشتاین داوای لە حزبی سۆشیال دیموكراتی ئەڵمانی كرد كە واز لە زاراوە شۆڕشگێڕییەكان بهێنن و بە ئاشكرا رایبگەیەنن كە حزبێكی دیموكراسی ریفۆرمخوازن، هەروەها بێرنشتاین هانی حزبی سۆشیال دیموكراتی ئەڵمانی دەدا كە گرنگی زۆر بدەن بە سەندیكا و كۆمەڵە هەرەوەزییەكان و یەكێتییە كرێكاریەكان و بەمەیدانی خەباتی خۆیانیان بزانن و هاوپەیمانی راستەقینەی سۆشیالیستەكانن.
سۆشیال دیموكراتەكانی ناو پەرلەمانی ئەوروپا
ئەو رای وابوو كە هاوپەیمانی هەرەوەزی كرێكاران و خەڵك و بەكاربەران، ئامڕازەكانی گەشەو پێشكەوتنی شێنەیی و وردە وردەن بەرەو سۆشیالیزم، ئەمەش بە ئاشكرا جیابوونەوەی بێرنشتاین بوو لە ماركس و ماركسیستەكان. بێرنشتاین دەیگوت دەبێت سۆشیال دیموكراتەكان ستراتیژی خۆیان بگۆڕن و لە شێوازی شۆڕشگێڕانەوە بەرەو شێوازەكانی گۆڕینی شێنەیی و قۆناغ بە قۆناغ بڕۆن، بەڵام لەدوای شۆڕشی ئۆكتۆبەری روسیا كە مۆسكۆ بووە ناوەند و چەقی حزبە كۆمۆنیستەكان، بێرنشتاین رەونەقی نەما و هێرشی زۆر كرایە سەری و تەنانەت ناو و ناتۆرەی ناشیرینیان دایە پاڵی.
سۆشیال ئینتەرناسیونال
ئێستا یەكێتی حزبە سۆشیال دیموكراتەكان (سۆشیال ئینتەرناسیونال)گەورەترین رێكخراوی جیهانە لەدوای رێكخراوی كۆمەڵەی نەتەوە یەكگرتووەكان. فەلسەفەی حزبە سۆشیال دیموكراتەكان، سیاسەتی یەكسانی خوازییە كە بڕوای بەهێزی بەدەوڵەتی خۆشگوزەران (دەوڵەتی رەفاهی) نوێ و ئەركی دەوڵەت هەیە لەسەر سەرلەنوێ دابەشكردنەوەی سامان، ئەوەی لە ئەوروپا و خۆرئاوا دا بنیات نراوە لە دەوڵەتی خۆشگوزەرانی و بیمەی بێكاریی و یارمەتیەكانی سۆشیال و دابینكردنی خانووبەرەو تەندروستی خۆڕایی بۆ خەڵکی بەتەمەن و كەم ئەندامان و پەناهەندەو ئاوارە، هەمووی لەلایەن حزبە سۆشیال دیموكراتەكان و چەپەكانەوە بنیات نراوە، كە ئێستا حزبە راستڕەو و كۆنسەرڤەتیڤەكان و رەگەزپەرستەكان هەوڵی هەڵوەشاندنەوەی دەدەن .
لاوازبوونی سۆشیال دیموكراتەكان
راستیەك هەیە دەبێت دانی پێدا بنێین كە حزبە سۆشیال دیموكراتەكان و چەپەكان بەگشتی لە ئەوروپا و خۆرئاوا دا لەم چەند ساڵەی رابردوودا لە لاوازی و پاشەكشێدا بوون لە زۆربەی وڵاتانی ئەوروپا و خۆرئاوادا لە هەڵبژاردندا دۆڕان و دەسەڵاتیان لە دەستدا، لەبەر كۆمەڵێك هۆكار كە لێرەدا بواری ئەوە نییە ئاماژەیان پێ بدەین، هەر بۆ نموونە پارتی كرێكارانی بەریتانیا (لەیبەر)كە حزبێكی سۆشیال دیموكراتە، سێ جارە لەسەر یەك لە هەڵبژاردندا دەیدۆڕێنن، هەرچەندە لەم ساڵانەی دواییدا حزبە سۆشیال دیموكراتەكان خۆیان رێكخستۆتەوەو چاوخشاندنەوەیان كردووە بە هەڵوێست و سیاسەتەكانیان، لە هەندێك وڵات لە هەڵبژاردندا بردیانەوەو سەركەوتن، وەك لە ئەڵمانیا و سوید و دەنیمارك.
یەكێتیی نیشتیمانی كوردستان
یەكێتیی نیشتیمانی كوردستان كە حزبێكی سۆشیال دیموكراتە و پێشتر سكرتێری گشتییەكەی جێگری سەرۆكی (سۆشیال ئینتەرناسیونال) بوو، كار دەكات بۆ پێكەوەنانی كۆمەڵگەیەكی خۆشگوزەران بۆ هەموان بێ جیاوازیی و چەسپاندنی یەكسانی و وەكیەكی و دابینكردنی عەدالەتی كۆمەڵایەتی و ئاشتی و پێكەوە ژیان و لێبوردەیی و رەخساندنی هەلی كاركردن بۆ هەمووان و دابینكردنی ئازادیی و دیموكراسی بۆ كۆمەڵی كوردەواری، بەتایبەتی بۆ رەنجدەرانی بیرو بازوو و گەڕانەوە بۆ خانووە قوڕەكان و بەسەركردنەوەی خەڵكی هەژارو كەمدەرامەت و ئاوارەو لێقەوماوان. هەربۆیە یەكێتیی بەجدی كار دەكات بۆ چەسپاندنی پڕەنسیپەكانی (سۆشیال ئینتەرناسیونال) كە خۆی دەبینێتەوە لە دابینكردنی ئازادیی و دادپەروەری كۆمەڵایەتی و پێكەوە ژیان و گرنگی دان بەژینگەو ژیان و مافی كەمینەكان و مافی مرۆڤ و مافی ژنان و گرنگی دان بە گەنجان و لاوان و خوێندكاران و وەرزشوانان و تێكڕای چین و توێژەكانی تری كۆمەڵی كوردەواری .
