سەریاس محەمەد سەلیم
لەگەڵ زیاتر بەرەوپێشچوون و گۆڕانكارییە خێراكانی دنیا، ململانێ و پێشبڕكێی نێوان وڵاتان بۆ باڵادەستبوونیان لە جیهاندا زیاتر دەبێت، بێگومان لە ئەنجامی ئەوە چەندین پلان و سیاسەتی جۆراو جۆر پەیڕەو كراون و تاقیكراونەتەوە، هەر لە جەنگ و كۆمەڵكوژی و هاوپەیمانییە گەورەكان بۆ دابەشكردنی بچووكەكان لە نێوان خۆیاندا و دەستوەردانە كاروباری ناوخۆی وڵاتان، ..هتد، بەڵام دوای كۆتاییهاتنی جەنگی جیهانی دووەم، ئیتر وڵاتان لە هەوڵی بوژاندنەوە و بیناتنانەوەی سەرخان و ژێرخانی خۆیاندا بوون، هەر لایەك هەوڵی دەدا خێراتر و باشتر لەوەی تر دەست بە گەشە بكات و وڵات ببوژێنێتەوە لە هەموو روویەكەوە چونكە هەر وڵاتێكی دوای جەنگ وەك ماڵیكی رووخاو وایە و ئیتر هیچ شتێك لە شوێنی خۆی نامێنیت، هەر لەسەرەتاوە كار دەكەن بۆ رێگریكردن لە دروستبوونی قات و قڕی و گرانی و داڕشتنەوەی سیاسەتی بەڕیوەبردن و سیستمی پەروەردە و ئاوەدانكردنەوە و ..هتد.
سەرەڕای گرنگیی لایەنەكانی وەك: پەروەردە، سەربازی، ئاوەدانكردنەوە، وەبەرهێنان و ..هتد، كە پێویستە حكومەت گرنگییان پێبدات، بەڵام بەبێ ئابوورییەكی بەهێز هیچ یەكێك لەمانە بەدی نایەت و ئابوورییش بە بێ ئاسایش ناتوانێت بەردەوام بێت
داڕشتنەوەی سیاسەتی ئابووری
ئەم خاڵە پێویستی بە هەڵوەستە لەسەركردنە، بێگومان ئابووریی وەك زانستێكی سەربەخۆ و ئاڵۆز بەردەوام لە گەشەكردن و فراونبووندایە و بۆتە پایەیەكی گرنگ و سەرەكی لە سیاسەتی بەڕیوەبردنی هەر سیستمێكدا، بە واتایەكی دیكە لەم چەند دەیەی رابردووەوە ئیتر هەموو لایەك تێگەشتن كە ململانێ و شەڕی نێوان وڵاتان بە چەك و جەنگ ناكرێت، بەڵكو ئیتر ئەم شەڕە شەڕی ئابووری و لێدانە لە بەرژەوەندییە ئابوورییەكانی یەكتری، لەبەر ئەو پێگە گرنگەی ئابووریی كە باسمان كرد، بۆتە بابەتی سەرەكیی و گرنگ بۆ هەر وڵاتێك كە بایەخی تایبەتی پێدەدات و لە زۆرێك لە وڵاتە پێشكەوتووەكان حكومەت پلان و ستراتیژی تایبەت بۆ لایەنی ئابووری و پێشخستنی دادەڕێژێت، هەڵبەت پشت ئەستوور بە چەندین توێژینەوەی زانستی و ورد، لەگەڵ هەبوونی چەندین ئەزموونی سەركەوتوو و شكستخواردوو، ململانێ و لێدانە ئابوورییەكان كە خۆیان دەبیینەوە لە، بەرزی و نزمی نرخی دراوەكان، نرخی زێر و خشڵەكان، نرخی نەوتی خاو، گەمارۆی ئابووری و لاوازكردنی ئاڵوگۆڕە بازرگانییەكان و ..هتد.
تا لێواری رووخان
ئەمانە كێشەی سەرەكی و ئاستەنگی گەورەی بەردەم هەر حكومەتێكن، كە زۆر جار حكومەتەكە تا لێواری رووخان دەبات، لە نموونەی وڵاتانی وەك ڤەنزوێلا، كە ئەمریكا بە سیاسەتێكی پتەوی ئابووری دەستی خستۆتە گەردنیان و بەرەو خنكانیان دەبات، یان گەمارۆ ئابوورییە گەورەكەی سەر ئێران و توركیا كە چەندین ساڵە زیانی ملیاران دۆلاری لە داهاتی ئەو وڵاتانە داوە، هەموو ئەو كێشە و ئاریشە ئابوورییانەی كە باسمان كرد، لە ئەنجامی خراپیی سیاسەتی بەڕێوەربردن و نەبوونی پلان و ستراتیژی ئابوورییە، كەواتە بۆ پاراستن و گەشەسەندی ئابووری پێویستی بە دابینكردنی ئارامی و ئاسایش هەیە.
كاریگەریی راستەوخۆ
رەنگە زۆربەمان كاتێك گوێمان لە ئاسایش دەبێت وەكو زاراوەیەكی سەربازی و چەكداری وێنای بكەین، بەڵام لەپاڵ وشەی ئابووریدا مەبەست لێی ئەو سیاسەت و پلان و ستراتیژەیە كە هەر حكومەتێك پەیڕەوی دەكات بۆ پاراستن و گەشەپێدانی ئابوورییەكەی، گەشەسەندی ئابووریی رێك بەدی دێت وەك پەیوەندییەكی راستەوانە لەگەڵ هەبوونی ئاسایشی ئابووری، كە خۆی دەبینێتەوە لە گرنگیدان بە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان، گرنگیی و بەهێزیی سیاسەتی پەیوەندییەكانی دەرەوە دەچێتە باسێكی ترەوە، بەڵام ئەوەی كە دەمەوێت لێرە ئاماژەی پێبدەم، هەبوونی پەیوەندییەكی بەهێزی نێودەوڵەتیی كاریگەریی راستەوخۆی لەسەر ئاسایشی ئابووری هەیە، بە تایبەتی لەگەڵ وڵاتانی بەهێزی جیهانی وەكو ئەمریكا، رووسیا، چین، سعودیە، وڵاتانی ئەوروپا، چونكە هەم دراوسێكانی وەك ئێران و توركیا دەكرێت كاریگەریی ئابووریی دروست بكەن لە رێگەی ئاڵوگۆڕی بازرگانی و بردنە دەرەوەی دۆلارەوە، هەم وڵاتانی وەك ئەمریكا و روسیاش دەتوان بە گەمارۆی ئابووری و دابەزینی نرخی نەوت و نرخی دراو دووبارە كاریگەریی دروستبكەن.
ئابووریی سەربەخۆ رێگەخۆشكردنی دەوێت
بۆیە كارێكی قورس و دژوار دەبێت كە بەبێ پلان و سیاسەتێكی ئابووریی بەهێز بتوانیت لە نێو ئەم هاوكێشە قورسە جیهانییەدا خۆت و ئابوورییەكەت بە سەلامەتی بهێڵیتەوە، ئەركی سەرەكیی هەر وڵاتێك یاخود هەر هەرێمێكی سەربەخۆ، كە داوای بوون بە دەوڵەت دەكات دروستكردن و داڕشتنی پلان و سیاسەتێكی بەهێز دەبێت بۆ دابینكردنی ئاسایشی ئابووری، چونكە ئابووریی سەربەخۆ درێژە ناكێشێت ئەگەر پێشتر رێگات بۆ خۆشنەكردبێت، بە پێچەوانەوە ون دەبێت و لە نێوان ئەو وڵاتە زلهێزانەدا بێدەرەتان دەمێنێتەوە.
سەرەڕای گرنگیی لایەنەكانیی تریش، وەك پەروەردە، سەربازی، ئاوەدانكردنەوە، وەبەرهێنان و ..هتد، كە پێویستە حكومەت گرنگییان پێبدات، بەڵام بەبێ ئابوورییەكی بەهێز هیچ یەكێك لەمانە بەدی نایەت، واتا وەك لە ناونیشانەكەدا هاتووە پێوەری سیاسەتێكی دروست، دابینكردنی ئاسایشی ئابوورییە، لە نموونەی وەك قەتەر و ئیمارات، كە تیایاندا دەتوانین درك بە گەشەسەندنێكی بەهێز و خێرای یەك ئاراستەیی ئابووریی بكەین، بەڵام بێگومان بۆ دابینكردنی ئاسایشی ئەو ئابوورییە لەسەر بنەمای بەرنامە و سیاسەتێكی بەهێز بووە، كە بەرهەمی جێبەجێكردنەكەی دەبینین.
هیچ پەیوەندییەك بێبەرژەوەندی نییە
لەو بڕوایەدام لە داهاتوویەكی نزیكدا بابەتی ئاسایشی ئابووری، وەك بابەتێكی سەربەخۆ و گرنگ، پێوستیی بە خوێندن و رێگای پەروەردە و زانستی تایبەت بە خۆی بێت، چونگە رۆژ لە داوی رۆژ تێگەشتن لە سیاسەت و پلانە ئابوورییەكانی وڵاتان ئاڵۆز و ئاڵۆزتر دەبێت و پێوسیتیی بە لێكۆڵینەوە و توێژینەی ورد دەبێت، رەنگە چەندین تێزی دكتۆرا لە داهاتوودا لەسەر ئەم بابەتە هاوكار و یارمەتیدەری زیاتر بێت بۆ ئەم هەرێمە، لە كۆتاییدا دەبێت لەو راستییە تێبگەین كە لە سیاسەتی ئابووریدا هیچ پەیوەندییەك بێبەرژەوەندی و بێبەرامبەر نییە، گرنگیش نییە چەند دەبەخشیت، بەڵكو گرنگ ئەوەیە ئەم بەخشینە زامنی پاراستنی ئاسایشی ئابوورییەكەت بكات.
ئابووریی وڵات چەند بەهێز بێت، بەبێ ئاسایش بەسەر كێشەكاندا زاڵ نابێت
