57
منەوەر و زانا و زمانزانی كورد، شێخ محەمەدی خاڵ دەهێنێت زۆری لەبارەیەوە بنووسرێت و بوترێت، من خۆم چەند جارێك لەبارەیەوە نووسیومە.
بەڵام ئەوەی ئەمجارە دەمەوێت لەسەری بووەستم، نە تەفسیری خاڵ و نە فەرهەنگی خاڵ و نە كتێبەكانی تریەتی، بەڵكو وتارێكی سەرنجڕاكێشییەتی كە بە پێنج فلوسكاب لە ژمارە (1)ی گۆڤاری نەورۆز لە ساڵی 1959 بڵاویكردۆتەوە، كە یەكێك بوو لەو گۆڤارانەی لەلایەن نووسەرە ناودارەكانی ئەو سەردەمەی سلێمانی دەرچووە، كە سەردەمی دوای (شۆڕش یان كودەتا)ەكەی 14ی تەموزی 1958 و دیارە بە پێی ئەم وتارە بێت شێخی خاڵ-یش یەكێكە لەو كەسانەی رووداوەكە بە (شۆڕش) دەزانێت و چەندین پاساوی بۆ بوونی حوكمی (كۆماری) و ناشیرینكردنی (پاشایەتی) هێناوەتەوەو وتارەكەشی تەواو پێچەوانەی وتار و كتێبەكانی تریەتی كە وتارێكی سیاسییە.
سەرەتای وتارەكەی شێخ محەمەدی خاڵ بەناونیشانی:كۆمارێتی (جمهوریە)یەكەمان، نووسیویەتی دەڵێت:
«كێ ئەم رۆژەی بە دڵا ئەهات كە پاشایەتی لە عیراقا نەمێنێ و بنەبڕ بێ، وە داوو دەزگای زۆر و ستەمی لە سێ سەعاتا بپێچرێتەوە وەك كۆماری ئەفڵاتون، ئەو داوو دەزگایەی كە بە هەزاران گولمێخی ئاسن بەسترابووەو قایم كرابوو، ئەو داوو دەزگایەی كە ساڵەهای ساڵ بوو ریشەی داكوتابوو، وەهەر ریشەیەكی لە لایەكەوە ئاوی ئەخواردەوە، ئەو داوو دەزگایەی كە حەوت ملیۆن عیراقی بە كورد و عەرەبەوە ئەكرد بە قوربانی ئارەزوویەكی هیچ و ئاواتێكی پووچی خۆی».
شێخی خاڵ، ئەوەندە خۆشحاڵە بە (شۆڕش)ەكە، و سەركردەكەی كە عەبدولكەریم قاسم-ە، بۆیە دەڵێت: «بەڵێ خوا بەهۆی سەربازانی قوشوون و گەلی داخ لەدڵی بێداری دڵبریندار بە سەرۆكیی كاك عبدالكریم قاسمی قارەمانەوە چقڵی پاشایەتی هەڵكەند لە بن و گوڵی كۆمارێتی لە جێدا ناشت، سا خوا پێمان رەوا ببینێ تا سەر وە بیپارێزێ لە هەموو فڕوفێڵێكی فێڵبازان و تەلەكەو كەڵەكەیەكی تەڵەكەداران «.
من خۆم لە چەند وتار و نامەیەكدا، چەند جارێك بۆچوونی (خاڵ)م دیوە لەبارەی سیاسەت و هەستی نەتەوەیی و كوردایەتی ، بۆ نموونە لە شەستەكان لە كاتی شۆڕشی ئەیلول و رێككەوتنی 11ی ئازاری 1970 ، چەند جارێك ئاڵوگۆڕی نامە لە نێوان شێخ محەمەدی خاڵ و مەلا مستەفای بارزانی كراوە.
لە وتارە دوورودرێژەكەیدا، (خاڵ) دەیەوێت بۆچوونەكەی خۆی لەسەر باشییەكانی حوكمی(كۆماری) ببەستێتەوە بە ئایین، بۆیە دەڵێت:
«جوانترین شت بۆ گەل كۆمارێتییە تەنانەت لە ئیسلامەتیا پاشایەتی نیە بەڵكو هەر كۆمارێتی هەیە چونكە پێغەمبەر (درودی خوای لەسەر بێ) كە هاتە سەر كۆچی دوایی كەسی نامزەند (ترشیح) نەكرد بۆ جێی خۆی، وە لەم رووەوە هیچی نەفەرموو، وە ئەم كارە گەورەیەی بەجێهیشت بۆ گەل تا بە ئارەزووی خۆیان چاكترین كەس هەڵبژێرن بۆ خۆیان، ئەمە هەروا مایەوە تا سی ساڵ لە پاشا (معاوییە) بە زۆری خۆی كۆمارێتی ئیسلامی كرد بە پاشایەتی كە ئەمە گەورەترین ستەم بوو كرا لە ئیسلام و مسڵمانان . لە پاشا ئەوە بوو دادی خوا هاتە جۆش و خوروش وە ئەو پاشایەتییەی رووخاند بە دەستی كوردێكی لوری پێی ئەڵێن (ئەبو مسلمی خوراسانی) هەر چەندە لە پاشا ئەم ئەبو مسلمەش كوژرا بەدەستی (ئەبو جەعفەری مەنسوور).
شێخی خاڵ، لە نووسینەكەیدا، ئامۆژگاری دەسەڵاتدارانی عیراق بە گشتیی دەكات و ئەركی سەرەكی كۆمارییان بۆ رووندەكاتەوەو دەڵێت:
« ئامانج و خەباتی كۆمارێتی بەراستی ئازادیی و یەكسانی كۆمەڵە و گەلە بەم رەنگە:
1-كەس لە كەس زیاتر نەبێ مەگەر بە كردەوەی چاك و باش نەبێ.
2-پەسەندكردن بە بەهرە بێ نەك بە پارە و پایە، یا بە ناوونیشان.
3-ئەگەر یەكێك خراپەیەكی كرد بتوانێت پێی بڵێیت خراپت كرد، یا كارێكی چاكی كرد بتوانییت بڵێیت چالاكی كرد.
ئەمانە بە دیمەن سێ شتی زۆر سووك و بچووكن بەڵام وەكو تر زۆر گەورە و گرنگ و قورس و گرانن چونكە بێداریی كۆمەڵە و گەلی ئەوێ تا چاك و خراپ لە یەك جیا بكاتەوە، وە سوود و زیانی خۆی بزانێ وە بە قسەی خراپی ئەم و ئەو هەڵ نەسووڕێ و چاوو ڕاو كاری تێنەكا وە بە ئاگری سەربەستی خۆی نەسووتێنێ».
داخ لە دڵیەكەی شێخ محەمەدی خاڵ ئەوەندە قوڵە دەیەوێت بەم وتارە هەموو خوێنەوارێكی كورد تێبگەیەنێت كە دەبێت هەمووان پشتیوانیی عەبدولكەریم قاسم و شۆڕشەكەی بن، كە عیراقی گەیاندۆتە كەناری ئارام و بۆ ئەمەش دەیەوێت یادەوەری خەڵك بجووڵێنێت و ناشیرینییەكان سەردەمی پاشایەتیان بیربخاتەوە كە وتارەكەی تەنیا چەند مانگێكە دوای شۆڕشەكەیە، بۆیە دەنووسێت:
« ئەو پاشایەتیەی كە خواردنی لە گۆشتی هەژاران و خواردنەوەی لە خوێنی كرێكاران و جوتیاران، وە لە عەرەقی رەنجبەران و كشتیاران بوو ئەو پاشایەتییەی كە نەك هەر رەووشت و خووی گەلی تێكدابوو، وە ژیانی لێ تاڵ كردبوون، بەڵكو وێژە و فەرهەنگ و وتەو وشەشیانی لێ پیس كردبوون بە زۆركردنی وتەی زل زل و قەڵەو قەڵەو، وە بە وشەی پف هەڵدراو كە هەر بۆ خۆیان بەكاربێنرێ، وە بە هەڵبەستی هۆنراوەو پەخشانی درۆ كە هەر لە ستایشی ئەوانا بخوێنرێتەوە «.
هەر لە وتارەكەیدا، خاڵ نموونەیەكی سەید جەمالەدینی ئەفغانی دێنێتەوە و دەنووسێت:
«سید جمال الدینی ئەفغانی بە پاشای ئێران و میسر و قەیسەری رووسی وت كە گەلتان لەگەڵ نیە، وە لێتان رازیی نین ئەبێ لە پێش هەموو شتێكا گەل لە خۆتان رازی بكەن چونكە ئێوە بە بێ گەل نابن بەڵام گەل بە بێ ئێوە، ئەبێ تەماشاكەن گەلی بە بێ پاشا زۆرە، بەڵام پاشای بە بێ گەل نەبووە و نابێ».
ئەوەی بەلای منەوە سەیرەو مایەی تێڕامانە لە وتارەكەیدا، شێخی خاڵ ئەوەندەی لە وتارنووسێكی سیاسیی دەچێت، زۆر كەم لە پیاوێكی ئایینی یان فەرهەنگناسێك دەچێت، بۆیە وتارەكەی تەواو سیاسییە، چ بە هێنانەوەی نموونە، یان شیكاریی بۆ چەمكی كۆماری و پاشایەتی، لایەنە باش و خراپەكانی هەردووكیان، دواتر پێشنیاز و دوا بڕگەی وتارەكەشی ئامۆژگاری و خۆزگەیەو دەڵێت:
«هیوامان وایە بە كۆمارێتییەكەمان كە كۆماریەتییەكی بەراستی بێ وە بە دیمەن و كردەوەبێ ئەویش كاتێك ئەبێ كە دەنگی گشتی (رای عام)ی لەگەڵ بێ، دەنگی گشتیش كاتێك نرخی دەبێت كە ئازادیی و سەربەستیی ببێ بە رەنگێكی وا كە هەموو كەسێك بتوانێ وەك داد خواهێكی بەراستی هەموو كردەوەیەكی دەوڵەت لە سەنگی محەك بدا، ئینجا هەرچی باش بوو پەسەندی بكا وە هەرچیش خراپ بوو بڵێ ئەمە خراپە».
