27
منەوەر و توێژەر و نووسەری گەورەی كورد مەسعود محەمەد، هەمیشە لە نووسینەكانیدا، هەوڵیداوە شتێك بنووسێت و بڵێت و ئەنجامێك بدات بەدەستەوە كە لەمەوپێش قسەی لەبارەوە نەكراوە، بۆیە هەمیشە بابەتەكانی ورد و سەرنجڕاكێشن. هەرچەندە بە بۆچوونی سادەی خۆم، دەربڕین و بەكارهێنانی هەندێك زاراوە لە نووسینەكانی مامۆستا مەسعود دا، بۆ خوێنەرێكی ئاسایی لەوانەیە تێگەیشتنیان ئاسان نەبێت، دیارە بێگومان لەمەشدا مامۆستا ویستوویەتی ئەوەی بابەتەكانی دەخوێنێتەوە بە دیقەتتر بیخوێنێتەوە و كاتی زیاتری بۆ تەرخانبكات، نەك وەكو بابەتێكی رۆژنامە و یان سەرپێی بیخوێنێتەوە و تەواو.
لەم باسەمدا، شرۆڤەی بۆچوونێكی مەسعود محەمەد دەكەم لەبارەی هەردوو شاعیر و منەوەری كورد (نالی) و (حاجی قادری كۆیی)، كە بە بۆچوونی مامۆستا مەسعود محەمەد، (نالی) لادێییەكی شارەزا بووە و ئەمەش زۆر بە وردی لە شیعرەكانی رەنگیداوەتەوە و بە پێچەوانەوە وای دەبینێت كە (حاجی قادر) شاریی بووە و ئەگەر لە لادێشەوە هاتبێت بۆ شاری كۆیە، ئەوە هەر شاعیرێكی شاریی بووە، بەڵام (نالی) لە ئەنجامی ئەو وێنە شیعرییە بەرزانەی لە شیعرەكانی رەنگیداوەتەوە، دەیسەلمێنێت كە كوڕی لادێ بووە.
چۆن (نالی) لادێیی بووە ؟!
لەوانەیە لەم زەمەنەی ئێستاماندا، بەكارهێنانی وشەی (لادێی) بۆ كەسێك بچێتە خانەی (سووكایەتی یان بەكەمتر سەیركردنی لەچاو كەسێكی شاریی بێگومان لەگەڵ رێزم بۆ خەڵكی لادێكان)، بەڵام بێگومان مامۆستا مەسعود محەمەد لەم لێكدانەوە و بەراوردكارییەی كردوویەتی مەبەستی ئەمە نەبووە، بەڵكو ویستوویەتی ئێمەی خوێنەر ئاشنا بكات بەوەی كاتێك (نالی) دێت و وەسفی جوانی سروشت و لادێ و دەشتودەر دەكات، ئەوە لووتكەی جوانیی شاعیرە، لەبەرامبەردا حاجی قادر كاتێك هەندێك وەسفی دیكە دەكات و كەمتر گوڵ و گوڵزار و (زاهیرەی نەباتی) لەشیعرەكانیدا هەیە، ئەوە بەڵگەی ئەوەیە كە حاجی لە ژینگەیەكی شاریی ژیاوە.
مەسعود محەمەد، لە كتێبی (مرۆڤ و دەوروبەر) كە لەساڵی 1977 چاپكراوە، لەبارەی (نالی)ەوە دەڵێت: « وەك بڵێی نالی لەسەرەتای عومریەوە تا ماوەیەكی ئەوتۆ فرچكی گرتبێ بە (لادێیی) هەر لە شارەزوور و (خاك و خۆڵ)و دەشتودەر بوە و لە دەستووردانی فەلاحەتدا قاڵ بۆتەوە و كەینوبەینی شۆبڕین و وەرددانەوە و تۆكردن و دروێنە و خەرماندانان و هەڵگرتن و هەموو كاروبارێكی كشتوكاڵی لێ بوە بە (سروشتی مكتسب) و ناوی گژ و گیا و گوڵ و گوڵاڵەی بۆ بوە بە فەرهەنگی سەرەتایی گروگاڵی منداڵەتی، وێنەی ژیان و ئەحوال و روخساری دەرودەشت لە رووبەپەڕەی زیهن و هەستی بوە بە نەقشی هەڵكەندراو. دەبێ بۆیە بێ، لە زۆر شوێنی دیوانەكەیدا چاندن و دانەوێڵە و وەرد و شۆ و ئاژەڵ و گوڵ و گیا وا دەبریقێنەوە هەر دەڵێی تریفەی مرواری و گەوهەرە كە لە رشتەیێكدا وەستایێكی شارەزا و پسپۆڕ هۆندبێتیەوە».
مەسعود محەمەد، زۆر بەوردی سەرنجی ئەو لایەنەی لە شیعرەكانی (نالی) داوە، بەشێوەیەك كە چەندین نموونەشی باسكردووە، بۆ نموونە لە شوێنێك شیكردنەوەی بۆ پارچە شیعرێكی (نالی) كردووە، كە لەوێدا (نالی) ویستویەتی رۆڵ بدات بە پرۆسەی (چەڵتووك) كردن و لە دوو بەیتدا دەڵێت:
بەحری غەزەلم پڕ لە دوڕ و گەوهەرە ئەمما
غەوواسی دەوێ یەعنی بە تەعمیقی بزانە
پڕدانەیە ئەمما نەوەكوو دانەیی چەڵتووك
بەحرم گوتوە نەك وەكوو گۆلی مەرزانە
لەبارەی نموونەی ئەم شیعرانە و چەند شیعرێكی دیكە، كە مامۆستا وەكو نموونە لە كتێبەكەیدا باسی كردوون، دەڵێت: « لەو شیعرانە و گەلێ شوێنی دیكەدا نالی كە ناوی گوڵ و دار و درەخت دێنێ ئەو شاعیرە نییە لە قامووس و كتێبان ناوی دیتوون یا لە خەڵقی گوێبیستیان بوە، نەخێر كابرایێكی دەشتەكی ئەوتۆیە سەدان جار دەستەی لێ بەستوون و لەسەریان نووستوە و ئەمدیو و ئەودیوی كردوون، بە ئاسانی نایەتە مێشكی بوێژەوە تەشبیهی زمان بكا بە (سووسنی تەڕ و پاراو) یاخود دوو چاوی خێلێك، یەكیان بە (نەشكوفتە وەنەوشە) و ئەوی دییان بە (نەیلووفەڕ) دابنێ، یاخود بەو هەموو دەسەڵات و دیققەتكارییەوە (زار زبان و ددان و پووك) دابنێ، یاخود بەو هەموو دەسەڵات و دەیققەتكارییەوە (زار و زبان و ددان و پووك) بكا بەوێنەی ناو ئاوێنە كە لەغونچەیێكی شەونم لێ نیشتوو دووبارە ببێتەوە».
بە كورتییەكەی مامۆستا مەسعود محەمەد دەیەوێت بڵێت سەرەڕای ئەوەی (نالی) خۆشی شاعیرێكی گەورە بووە، بەڵام ئەگەر لەلادێ نەبوایە و لەوێ خۆی شتەكانی نەدیبوایە و (لمس)ی نەكردبان، نەیدەتوانی بەم شێوە جوانە وەسفیان بكات و ئیزافەی شیعرەكانی بكات، بۆیە لەشوێنێكی دیكەدا، مەسعود محەمەد دەڵێت « دەمەوێ بڵێم سەرەڕای دەسەڵاتی شاعیری و هەستی تیژ و فیكری ورد دەبێ (لەگەڵداژیان- معاشرە)یش یارمەتی نالی دابێ بۆ ئەو هەموو ئیعجازكارییە لە عاست گوڵ و گیا و درەختدا و هەر بۆیەش ئەوەندە خۆیان دە شیعری هاویشتبێ».
مەسعود محەمەد، وەكو سیفەتێكی بەرزی خۆی، راشكاوانە سەرنجی خۆی لەبارەی تێكستەكانی نالی و حاجی قادر دەخاتەڕوو
چۆن (حاجی قادر) شاریی بووە ؟!
مەسعود محەمەد، وەكو چۆن لە نووسینەكەیدا توانیویەتی ئیسپاتی بكات كە (نالی) لادێیەكی داهێنەر بووە، لە وەسفی ژینگە و كەشی لادێ بە گشتی، بەهەمان شێوە دەیەوێت پێمان بڵێت كە حاجی قادری كۆیی كەسێكی شاریی بووە، بۆیە كەمتر زاهیرەی (نەباتی) واتە وەسفی گوڵ و گوڵزار و ژینگەی لادێ لە شیعرەكانی رەنگیداوەتەوە، چونكە مامۆستا پێی وایە ئەگەر حاجی قادر لە لادێشەوە هاتبێتە شارێكی زیندووی وەكو (كۆیە)، ئەوا هەر لەمنداڵییەوە هاتووە و كاریگەریی لادێی بەسەرەوە دیار نەبووە، ئەمەش بە چەندین بەڵگە دەخاتەڕوو، لە شوێنێكدا لەمبارەیەوە راشكاوانە دەنووسێت: « ئەم زاهیرەیەی نەباتی بەهەردوو رووی (چەند و چۆن)یەوە لە دیوانی حاجی قادرداخۆ نانوێنێ، بەڵێ وڵ و گیا و میوە و دەشتودەر لە شیعری هەموو شاعیرێكدا هەیە، بەڵام هەبوونی تێهەڵنگوتن وەیا بەدوادا گەڕان و خۆ پێوە ماندووكردن یەكجار جیاوازە لە هەبوونی (زگماك)ێكی ئاسایی كە دەڵێی پارچەیێكە لە سروشت و دەروونی شاعیر، بەڕادەی ئەوە كە شاعیر لە نزیكەوە رەفاقەتی كردبن ناوهێنان و لەكارهێنان بۆ دەربڕینی واتا و نەخشەكێشان وەستایانەتر دەبێ«.
بۆیە مەسعود محەمەد، پێی وایە ئەگەر بەراوردكارییەك بكرێت لەنێوان هەردوو دیوانی نالی و حاجی قادر، ئەوە بەئاسانی بۆت دەردەكەوێ كە نالی، رەفاقەتی سەرەتای ژیانی لەگەڵ گوڵ و درەخت و دەشتودەر و لادێكان بووە، بەڵام ئەوە بۆ حاجی قادر رێكنەكەوتووە بۆیە « ئاشنایی حاجی قادر لەگەڵ گوڵ و درەخت و دەشتودەر و لادێ بەگشتی هەربەقەد ئاشنایی شاعیرێكی شارستانی بووە».
بۆ بەڵگەی زیاتری بۆچوونەكەی، مامۆستا مەسعود باسی رەنگدانەوەی ژیانی كۆچەریی و رەوەند و عەشیرەت و رەشماڵ و مەڕ و ماڵات دەكات لە شیعرەكانی حاجی قادری كۆییدا، چونكە ئەو زاتە ماوەیەكی زۆر لەگەڵ ئەم رەوەندانە كوێستان وگەرمیانی كردووە و دەرسی فەقێیاتی خوێندووە، لەمبارەیەوە دەڵێت :»چونكە چەند ساڵێكی خوێندنی فەقیەتی لەنێو عەشیرەت و رەوەند و لەگەڵ رەشماڵ و مەڕ و ماڵاتدا رابواردوە و لە چەند بەهارێكدا خۆی لە هەوارەكانی لاجان و باڵەكاتی و دەوروبەری سابڵاغ و بێتوش دیتوە و لە تەفسیلاتی ژیانی كۆچەری و مەڕداری و گاڕان بەخێوكردن و خێمەنشینی شارەزا بوە بۆیە بەو هەموو دەسەڵاتی (تعبیر و تصویرە)ە لە بەهارییەكەیدا وێنەیێكی لە سەدی سەد و رەسسامانەی ژیانی نێو رەشماڵ و گژەگژی داكردنی ئاژەڵ و بێچوو تێبەردان و هەموو كەینوبەینی كۆچەری وەك تابلۆی زەیتی ئارایش دەدات و بەهار و عێلەجات و سەگ و كەحێل و مەڕوماڵ و باران و هەورەتریشقە و پەڕەووڵی تاقی ئاسمان و هەموو بارێكی ئەو كارەمان بە چاوقووچینێك بۆ دەخاتەوە سەر یەك».
مامۆستا مەسعود، جارێكی دیكە لە باسی (نالی)دا پێی وایە ئەو شاعیرە گەورەیە لە وەسفی بیابان و رەمل و دڕك و داری رێی حیجاز كەس هێندەی نالی جوان وەسفی نەكردوون، بێگومان ئەم وێنانەی شاعیر لەوە سەرچاوەی گرتووە كە نالی خۆی سەردانی سعودیە (حیجاز)ی كردووە و بە چاوی خۆی هەموو ئەو شتانەی بینیوە، بۆیە مامۆستا مەسعود دەیەوێت پێمان بڵێت كە چ نالی و چ حاجی قادر، لە وەسفی ئەو شتانەی كە خۆیان تێیدا ژیان و یان بینیویانن زۆر لە لووتكەدا بوونە، بەڵام ئەوەی نەیانبینیوە، زۆر نەچوونە بەلایدا و ئەمەش دەرخەری ئەوەیە ئەم دوو پایەبەرزەی كورد (نالی) و (حاجی قادر) هەرگیز پشتیان بە خەیاڵی بێ ئەزموون و وێنەی نەبینراو نەبەستووە.
لەكۆتایشدا، بە وتەیەكی مامۆستا مەسعود محەمەد كۆتایی پێدێنم، كە لەبارەی حاجی قادری كۆییەوە دەڵێت « تۆ بڵێی ئەگەر بەچاوی خۆی ئەو جۆرە ژیانە و تێكهەڵقژانە و هەڵسووڕ و داسووڕەی نەدیتبا بیتوانیبایە لە نەخشەكێشانیدا هێندە خامەڕەنگین و شیرینكار بووبا ؟».
مەسعود محەمەد
نالى
حاجی قادری کۆیی
