جەنگ و ململانێ، ماڵوێرانی و نەهامەتی

ئەو جەنگ و ململانێیەی لەچەند ناوچەیەكی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و جیهان لە ئارادایە، زیانی گەورەی رۆحی و ماددی بە دوای خۆیدا هێناوە، بەردەوامبوونی ئەو جەنگ و ململانێیانەش مەترسی بەكارهێنانی چەكی كۆمەڵكوژی لێدەكرێت، ئەمە چ جای ئەگەری دروستبوونی جەنگی گەورەتری هاوشێوەی جەنگی جیهانی یەكەم و دووەم، لە ئەگەری بەشداری وڵاتانی تر و هاوپەیمان تێیاندا، جەنگی روسیا و ئۆكرانیا، جەنگی ئێران و ئیسرائیل، شەڕی غەززە نموونەی دیاری ئەو جەنگ و ململانێ جیهانیەیە، كە قوربانی زۆر و زیانی گەورەی ماددی لێكەوتۆتەوە.

جەنگ و شەڕ لەهەر ناوچەیەكی جیهان رووبدات، تەنها ماڵوێرانی و نەهامەتی لەگەڵ خۆیدا دەهێنێت

ناوچەكانی ململانێ
سەبارەت بە ناوچە گەرمەكانی ململانێ و چەقی ئاڵۆزیی، هەندێ ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و جیهان هەن كە ئەگەری سەرهەڵدانی جەنگ تێیاندا بەرزە، لە نموونەی هیند و پاكستان لەسەر كشمیر كە ئەوەش چەندین جار روویداوە، میسر و ئەسیۆپیا لەسەر بەنداوی (نەهزە)، میسر و سودان لەسەر سنوورەكانی نێوان  و هەروەها چاد و سودان.. هتد.
ململانێی تریش هەن كە رەگی مێژووییان هەیە، لە نموونەی ململانێی عەرەب - ئیسرائیل كە لە ساڵی 1947ەوە دەستیپێكردووە، ئێستا و لە دوای 7ی ئۆكتۆبەریشەوە نەك تەنها ماڵوێرانی بۆ غەززە و فەلەستیینەكان هێنا بەهۆی شەڕی حەماس و سوپای ئیسرائیل، بەڵكو باشووری لوبنان و سوریاشی گرتۆتەوە، ئەمە چ جای حوسییەكانی یەمەن كە لەو ململانێیە تێوەگلاون، دوا دەرهاویشتەی ئەو ململانێیەش، ئەو جەنگەیە كە چەند رۆژێكە لە نێوان ئێران و ئیسرائیل بەرپابووە و بەردەوامە بە فڕۆكە و مووشەكی دوورهاوێژ و درۆن.

چەقی ململانێكان لە جیهاندا
بە پێی لێكۆڵینەوەیەكی نوێ، پێنج ناوچەی جیهان، لە ئێستا ترسناكترین شوێنی ململانێین، لە سەرووی هەموویانەوە كەرتی غەززە دێت كە خەڵكەكەی لە خراپترین بارودۆخی مرۆییدا دەژین لە سەرەتای جەنگی ئۆكتۆبەری ساڵی 2023ەوە، لە پلەی دووەمیش ئۆكرانیا دێت كە بەهۆی بەردەوام جەنگی روسیا ئۆكرانیا، قوربانی زیاتر و هەروەها نزیكەی 8.8 ملیۆن كەسی دەربەدەر و ئاوارەبووە، لە سودانیش بەهۆی شەڕی ناوخۆی ئەو وڵاتەوە ژمارەی ئاوارە گەیشتۆتە 14 ملیۆن كەس، لەگەڵ ئەوەی سوریا و میانماریش جۆرێك لە سەقامگیری بەخۆوە دەبینن، بەڵام قەیرانی ئاوارەو پەنابەرانیان هێشتا چارەسەر نەبووە، هەوڵ دەدرێت ئاوارەكانیان بە پێی خواستی خۆیان بگەڕێنەوە سەر ماڵ و حاڵ و ناوچەكانی خۆیان.
 
ئاوارەبوونی ملیۆنان كەس 
كۆمسیۆنی باڵای نەتەوەیەكگرتووەكان بۆ كاروباری پەنابەران لە راپۆرتێكی خۆیدا لە 12ی حوزەیرانی 2025 ئاشكرای كرد كە 122.6 ملیۆن كەس لەجیهان ئاوارەبوون، بەهۆی ململانێ و جەنگ و كێشە ناوخۆییەكان، ئەوەش بەرزترین رێژەیە كە نەتەوەیەكگرتووەكان تۆماری كردبێت لەوەتەی دامەزراوە.
رێكخراوەكە ئاماژەی بەوەشكردووە، كە هۆكاری بەرزبوونەوەی رێژەی پەنابەر و ئاوارە دەگەڕێتەوە بۆ بەرزبوونەوەی ئاستی توندوتیژی و ململانێكان لە جیهاندا لە (غەززە، سودان، ئۆكرانیا، میانمار، سوریا) كە چەقی ململانێكانن.
فیلیپۆ گراندی كۆمسیاری كاروباری پەنابەران لای خۆیەوە رایگەیاندووە، «بە خاڵێكی گۆڕانی ترسناكدا لەرووی مرۆییەوە تێدەپەڕێن، لەكاتێكدا پێویستمان بە هاریكاری و یارمەتی زیاترە بەڵام پاڵپشتی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی تا دێت كەمتر دەبێتەوە بۆ پەنابەران».

ماڵوێرانی و نەهامەتی لێدەكەوێتەوە
لە كۆتاییدا، جەنگ و شەڕ لەهەر ناوچەیەكی جیهان رووبدات، تەنها ماڵوێرانی و نەهامەتی لەگەڵ خۆیدا دەهێنێت، ئەوەی لە غەززە و لە شەڕی ئۆكرانیا- روسیا، ئێران و ئیسرائیلیش روودەدات، پێویستی بە كۆدەنگییەكی نێودەوڵەتی هەیە بۆ راگرتن و هێوركردنەوە، بۆ ئەوەی ئاشتی بەرقەرار بێت و جیهانیش سەقامگیری بەخۆوە ببینێت.