لەدوای رووخاندنی رژێمی سەدام و سەركەوتنی پرۆسەی ئازادیی عیراق لەنێوان ساڵی 2003 تاوەكو كۆتاییەكانی 2005 جەنگێکی سەختی سارد و نەرم لەنێوان تەواوی هێزە سیاسییەكانی عیراقدا هاتە ئاراوە، كە كورد جەنگاوەرێكی بەهێز و ماندوونەناسی ئەو جەنگە بوو، ئەویش نووسینەوەی دەستووری نوێی عیراق بوو.
لە 11 ئابی 2003 لیژنەی ئامادەكاری دانانی دەستوور بۆ عیراق دامەزرا، كە سەرەتا 25 ئەندام بوون كە نوێنەرانی هێز و لایەنە سیاسییەكان و نەتەوە و پێكهاتەكانی تێدابوو.
بۆ هاریكاریكردنی بەڕێوەبەردنی دەوڵەت لەو قۆناغەدا و بەشداریكردنی هێزە عیراقییەكان لەبەڕێوەبردنی وڵاتدا، پۆل بریمەر و سەركردە سیاسییەكانی عیراق لە 13 تەموزی 2003 ئەنجومەنی حوكمیان پێكهێنا، كە 25 سەركردەی باڵای عیراقییەكان بە شێوەی دەوری سەرۆكایەتی ئەم ئەنجومەنەیان دەكرد و سەرۆك مام جەلال چالاكترین سەرۆكی ماوەكەی خۆی بوو لەسەر ئاستی ناوخۆ و دەرەوە، چ بە كۆبونەوە و سەردانی شار و ناوچەكانی عیراق و چارەسەركردنی گرفت و كێشەكانی خەڵك و ناكۆكی پێكهاتە سیاسییەكان، چ بە بینین و پێشوازیكردن لە وەزیر و نوێنەرانی باڵای وڵاتانی دەرەوە و سەردانی بەڕێزیان بۆ هەردوو وڵاتی توركیا و ئێران و هەنگاونان بۆ گەڕانەوەی عیراق بۆ گۆڕەپانی ناوچەیی و نێودەوڵەتی.
لە 8ی ئازاری 2004 یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەت ئیمزا كرا، بۆ بەخشینی دەسەڵاتی سیاسی و حكومرانی بە عیراقییەكان و هەنگاونان بۆ سەرپێخستنی پایەكانی حكومرانی نوێ و گەڕانەوەی سەروەری و ئەنجامدانی هەڵبژاردنی گشتی و دیموكراسی و نووسینەوەی دەستووری نوێ، بۆ ئەوەش یەكەمین حكومەتی ئینتقالی و كاتی بە سەرۆكایەتی د. ئەیاد عەلاوی پێكهێنرا.
رۆژی 28 حوزەیرانی 2004 دەسەڵاتی كاتی هاوپەیمانان سەروەری گەڕاندەوە بۆ عیراق و دەسەڵاتی حوكمی گەڕاندەوە بۆ عیراقییەكان و پۆل بریمەر سەرۆكی كاتی دەسەڵاتی هاوپەیمانان لە عیراق دەستبەرداری پۆستەكەی بوو و عیراقی جێهێشت، باڵیۆزخانەی ئەمریكا لە عیراق كرایەوە و زاڵمای خەلیلزاد بووە یەكەم باڵیۆزی ئەمریكا لە عیراقی دوای سەدام حسێن.
هەنگاوەكانی نووسینەوەی دەستوور
سوننەكان كە پێشتر حكومرانی عیراق بوون، گومانیان هەبوو لەوەی جارێكی دیکە لە عیراقی نوێدا كە زۆرینەی شیعەیە، كورد و پێكهاتەكانی دیکەش سەنگ و قورساییان هەیە بتوانن ئەسپی خۆیان لەم مەیدانە تاو بدەن و ببنە بەشداری راستەقینە لە حوكمرانیدا، بۆیە سەرەتا بەشداریی پرۆسەی سیاسی و پێكهێنانی كابینەی حكومەتی عیراقیان نەكرد و بایكۆتیان كرد و هیچ ئەندامێكیشیان نەناردە لیژنەی نووسینەوەی دەستوور.
دواتر بە هەوڵ و هیمەتی هاوپەیمانان و فشاری ناوچەیی و گفتوگۆی چڕ و بەردەوامی نێوان هێزە سیاسییەكانی عیراق، كە سەرۆك مام جەلال رۆڵی میحوەری و جەوهەری گێرا بە شاهێدی سەركردە عیراقییەكان و هاوپەیمانان، سوننەكان ناچاركران بێنە ناو پرۆسەكەوە و رۆڵیان هەبێت و فەرامۆش نەكرێن تاڕادەی دڵنیاكردنەوەیان كە مافەكانیان لە دەستووری نوێدا جێگیر و پارێزراو دەبێت. لەبەر ئەم هۆكارانە سوننەكان گەڕانەوە ناو پرۆسەی سیاسی و 15 ئەندامیشیان چوونە لیژنەی نووسینەوەی دەستوورەوە.
ئەم بەشداریكردنەی سوننەكان، لیژنەی نووسینەوەی دەستووری كرد بە 68 ئەندام كە 28 یان شیعە بوون و 15 كورد و 15 سوننە و 8 لە لیستی عیراقییە و دوو ئەندامی نوێنەری توركمان و ئاشوری. لێرەوە شەڕی نووسینەوەی دەستوور و بەدەستهێنانی مافە سیاسی و مەدەنی و نەتەوەی و ئاینی و دیموكراسییەكان دەستیپێكرد.
بە جۆرێك ئەم ئەم گفتوگۆیانە گەرم و ئاڵۆز بوون ئەو كات لە یەكێك لەسەركردە كوردەكانم پرسی ئەم كۆبونەوە و گفتوگۆیانە بۆ تەواو نابن؟ وتی: (شەڕی سەدام و رووخاندنەكەی ئاسانتر بوو لەم شەڕە، چونكە ئەمە شەڕی چەسپاندنی ماف و چەسپاندنی دەسەڵاتە، هەرلایە و بەڕەكە بەلای خۆیدا رادەكێشێت).
وەفدی باڵا و پشوودرێژی سەركردە سیاسییەكانی كورد
زیاتر لە 3 هەفتە سەركردە باڵاكانی كورد، بەهەموو قورسایی خۆیانەوە لە بەغدا مانەوە تا شەڕ بۆ مافەكان بكەن و دەستووری نوێ بخەنە كەناری ئارامی، دیارترین ئەو سەركردانەش مام جەلال تاڵەبانی و مەسعود بارزانی و نەوشیروان مستەفا و نێچیرڤان بارزانی و د. فوئاد مەعسوم و ئازاد بەرواری و د. رۆژ نوری شاوەیس و مەكتەبی سیاسی هەردوولا بوون، جگە لەم سەركردانەی باسم كردن، چەندین كەسانی شارەزا و پسپۆڕی یاسا و دەستووریش هێنرابوون بۆ بەغدا لەگەڵ سەركردەی لایەنەكانی تر لە حزبی شیوعی و سۆسیالست و زەحمەتكێشان.
زۆرجار تا شەوانێكی درەنگ كۆبوونەوەكان بەردەوام بوون
كۆبوونەوەكان بە چەند شێوەیەك دەكران، كۆبوونەوەی لیژنەی دەستوور، دواتر كۆبوونەوەی حزب و لایەن و پێكهاتەكان لەناو خۆیاندا، كاتێكیش گرێیەك نەدەكرایەوە، كۆبوونەوەكە بچووك دەبۆوە بۆ كۆبوونەوەی سەركردەی حزبەكان، هەر نەگەشتنایەتە ئەنجام، ئەمریكی و بەریتانییەكان و ئەوانی دیکە و نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكان دەهاتنە سەر خەت و لەگەڵ ئەوانیش كۆدەبوونەوە، هەتاوەكو بەهەموو لایەك دەرچەیەك بۆ چارەسەر و رێكەوتن بدۆزنەوە.
دیارە مەسەلەی دەستوور كە بەو جۆرە كۆبوونەوەی درێژ و كێشمەكێشی سیاسی بە دوای خۆیدا دەهێنا، كارێكی سروشتی بوو، چونكە دانانی دەستوور خۆی بنەما و بناغەی شكڵگرتنی چوارچێوەی حكومرانی و دیاریكردنی سیستەمی سیاسی و مافی نەتەوە و پێكهاتەكانە، بۆ عیراقی دوای (سەدام حسین)یش، كە عیراقێكی نوێیە، ئەم دەستوورە زۆرگرنگ و چارەنووسسازە بۆ داهاتووی حكومرانی لەم وڵاتەدا، هەربۆیە ململانێ و ئاڵۆزی و شەڕی كۆبوونەوەكان قورس و گران بوون. كورد لە هەموو لایەنەكانی دیکەی عیراق هیلاكتر و ماندووتر بوو، لەلایەك شەڕی مافەكانی خۆی دەكرد، لەلایەكی دیکەوە نێوەندگیری سوننە و شیعەی دەكرد، لەولاشەوە دەكەوتە شەڕ و ململانێ لەگەڵ هەردووكیان كاتێك دژی مافێكی ئاسایی كورد دەوەستانەوە، ئەمە جگە لەو فشارە ناوچەیی و نێودەوڵەتییەی لەسەر كورد هەبوو بۆ نەرمی نواندن و پێكهاتن لەگەڵ لایەنەكانی دیکە.
ناكۆكییە قووڵ و تاقەت پڕوكێنەكان
دیارە تەواوی مادە و بڕگەكانی ناو دەستوور بە دیباجەكەشەوە، مناقەشە و كاتی زۆر ویستووە تا دەگەیشتنە پەسەندكردن، بەڵام ئەو مەسەلە جەوهەریانەی كە بەردەوام ناكۆكی لەسەر بوو ئەمانە بوون: (پرسی فیدراڵی، دابەشكردنی سامانە سروشتییەكانی ئێستا و داهاتوو، پەیوەندیی دین و دەوڵەت، بارودۆخی ناوچە كێشە لەسەرەكان بەتایبەت كەركوك، دیاریكردنی دەسەڵاتەكان و پێناسەی عیراقی عەرەبی كە لەمەیاندا كورد زۆر بە تەنیا شەڕی دەکرد).
دیدی مام جەلال بۆ نووسینەوەی دەستوور و پەرۆشی بۆ بەشداریی حزبەكان
دوای كۆبوونەوەیەكی دوور و درێژ لە ماڵی د. ئیبراهیم جەعفەری لەسەر هەندێك مادە و برگەی دەستوور، كە پەیوەندیی بە مافی كورد و كیانی هەرێمی كوردستان و دیاریكردنی شێوازی حكومڕانی عیراقەوە هەبوو، گەڕاینەوە ماڵی كاك مەسعود بارزانی لە ناوچەی سەوز، پاش وچانێك و پشوویەكی كورت، سەرۆك مام جەلال داوای لە سەرۆك و سكرتێری حزبەكانی دیکە كرد كە ئەوانیش د. كەمال شاكر سكرتێری حزبی شیوعی و قادرعەزیز سكرتێری زەحمەتكێشان و محەمەدی حاجی مەحمود سكرتێری سۆسیالست دیموكراتیی بوون، بۆچوونی خۆیان لەسەر بابەتەکان دەرببڕن. مەبەستی سەرۆك مام جەلال وەرگرتنی را و بۆچوونی ئەم حزبانە بوو لەسەر ئەو بابەتانەی ئەمڕۆ گفتوگۆیان لەسەر كردووە تاوەكو ئەمانیش راوبۆچون و رۆڵیان هەبێت لە مەسەلەكاندا، بێگومان هەرواش بوو، ئەوەبوو بە سەرۆك مام جەلالیان وت كە ئەو بەڕێزانە چون بۆ پشوو لە هوتێل رەشید، بەڵام سەرۆك مام جەلال سوور بوو لەسەر ئەوەی پێیان بڵێن بێنەوە هەندێك مەسەلەی گرنگ هەیە پێکەوە باسی بكەین، ئیتر ئەوندەی پێنەچوو، ئەو بەڕێزانە هاتنەوە و كۆبوونەوەیەكیان لەگەڵ ئەنجامدرا، جگە لەوەش هەندێكجار بۆ بابەتی گرنگ و هەستیاری وەک دەستوور، بە تەلەفۆن راوێژیان بە كەسانی شارەزا و پسپۆر دەكرد چ لەناو كوردستان یاخود دەرەوەی كوردستان.
شەوێكی مێژوویی لە كۆشكی سەددامدا
ماوەی چەند هەفتەیەک كۆبوونەوەكان بەردەوام بوون، ئێمەش بەردەوام رووماڵی ئەو كۆبوونەوانەمان دەكرد، كۆبوونەوەكان هەرجارە و لە ماڵی سەركردەیەكی باڵا بوو، كە دەتوانم بڵێم ماڵی مام جەلال و مەسعود بارزانی زۆرترین كۆبوونەوەی تێدا كرا و لایەنەكانیان كۆ دەكردەوە. نزیك دەبووینەوە لە كۆتاییەكانی نووسینەوەی دەستوور، كۆبوونەوەكان چڕتر و بچووكتر بوونەوە، بۆ ئەوەی خاوەن بڕیارەكان بڕیار بدەن، ئێستاش نەمزانی لەسەر كام بڕگە و مادە بوو ناكۆكی قووڵ كەوتە نێوان كورد و ئەوانی تر، هەر كاتێكیش كێشەیەكی ئاوها بهاتایەتە پێشەوە، ئەمریكا و هاوپەیمانان بە سەنگ و قورسایی خۆیانەوە دەهاتنە سەرخەت بۆ چارەسەركردنی كێشەكان، ئەوە بوو زاڵمای خەلیلزاد بانگهێشتی تاڵەبانی و بارزانی كرد بۆ باڵیۆزخانەی ئەمریكا لە ناوچەی سەوز و چارەسەركردنی ناكۆكییەكان.
مام جەلال چی وت بە كاك مەسعود و كاك نەوشیروان
شەو بوو، سەرۆك مام جەلال و کاک مەسعود و كاك نەوشیروان و د. فوئاد مەعسوم و ئازاد بەرواری و د. رۆژ نوری شاوەیس بەڕێكەوتن بۆ لای زاڵمای خەلیلزاد، كە لە یەكێك لە كۆشكە گەورەكانی سەدام حسین بوو لەناوچەی سەوز، كە هەر زوو هێزەكانی ئەمریكا لە پرۆسەی ئازادی و رزگاركردنی شاری بەغدا دەستیان بەسەردا گرتبوو.
ئێمە وەك تیمی كوردسات و تیمی كوردستان تیڤی پارتی یاوەری ئەم سەردانەمان كرد، بەڵام كاتێك گەیشتینە كۆشكی كۆبوونەوەكە، دوای پێشوازی لە مام جەلال و كاك مەسعود، تیمی پرۆتۆكۆڵی ئەمریكییەكان رێگەیان نەدا ئێمە بچینە ژوورەوە و وێنە بگرین و رووماڵی بكەین و داوای لێبوردنیان كرد كە ناتوانن رێگەمان بدەن.
ئێمەش بەناچاری لەگەڵ سكرتێر و پاسەوانەكانی مام جەلال و كاك مەسعوددا لە دەرەوەی كۆشكەكە و لە هۆڵی میوانداری و هەندێكیشمان لە باخچە گەورەكەیدا دانیشتین.
دوای زیاتر لە سەعاتێك كۆبوونەوەكەیان كۆتایی هات و مام جەلال و كاك مەسعود و هاورێكانیان لەدەرگا گەورەکەی كۆشكەكەوە هاتنە دەرەوە، بەناو باخچە گەورەكەدا رۆشتن بەرەو ئۆتۆمبێلەكانیان، دیاربوو حەزیان دەكرد ئەو مەسافەیە بە پێ ببڕن و قسەی خۆیان بكەن، ئێمە زۆر نزیك دەڕۆشتین لێیانەوە، كە 2 مەتر كەمتر دووربووین تاوەكو گوێمان لە قسەكانیان بێت و بزانین كۆبوونەوەكە لەسەرچی بووە، رێكەوتوون یان نا، لەوكاتەدا كاك نەوشیروان رووی كردە مام جەلال و كاك مەسعود و وتی: (دەزانن ئەم كۆشكە كامە بوو؟ ئەوەبوو دوای رەوەكەی 91 هاتین بۆ گفتوگۆ لەگەڵ سەددام لێرە).
لەوكاتەدا مام جەلال هەڵوەستەیەكی كرد و ئاوڕی دایەوە بۆ بینینی كۆشكەكە، هەمووان وەستاین، مام جەلال رووی كردە كاك مەسعود و كاك نەوشیروان و وتی: (دنیایەكی سەیرە، رۆژانێك ئێمە دەهاتینە ئەم كۆشكە بۆ گفتوگۆ تاوەكو مافی میللەتەكەمان بەدەست بهێنین، ئێستا هەمان كۆشكە ئێمە دێین و داوامان لێ دەكەن دان بە مافەكانی ئەوانی تردا بنێین و رازی بین). بەم قسەیەی سەرۆك مام جەلال تێگەیشتین كە سوننە و شیعەكان هانایان بۆ ئەمریكییەكان بردووە، ئەوانیش هانایان بۆ كورد هێناوە تا هاوكاریی پێكهاتەكانی تر بكەن بۆ جێگیركردنی مافەكانیان و كورد پشتیوانیان بێت و رەزامەند بێت.
هەرچۆنێك بوو دەستوور نووسرا و پەسەندكرا، دواتر بۆ رەوایی دان بە دەستوور لە راپرسییەكی گشتیدا لە عیراق لە رۆژی 30\12\ 2005 خەڵكی عیراق %78 دەنگیان بە بەڵێدا و %21 بە نەخێر. %96 كورد و شیعە دەنگیان بە بەڵێ دا بۆ دەستووری نوێ و %81 سوننەكان بە نەخێر دەنگیاندا.
