کۆمەڵگەی کوردی وەک هەر کۆمەڵگەیەکی تری جیهان، چین و توێژی جیاواز و ناکۆک لە خۆدەگرێت، رەوت و ئاڕاستەی جیاجیای تێدایە، لە هەناوی کۆمەڵگەکە توێژی رۆشنبیر و خوێندەواری خۆی هەیە، لەلایەکی ترەوە بنەمای خێڵەکی و پێگەی شێخ و دیوەخان، سەنگ و کاریگەریی لەسەر بەڕێوەبردن کەم نەبووە و هەركامێكیان بیر و ئەندێشە، جیهانبینی، بەرژەوەندی و ئەلتەرناتیڤی جیاوازیان بۆ رێکخستنی كۆمەڵگە هەیە کە سەرچاوەی ململانێ و بەیەكدادان و كێشمەكێشە هەمەلایەنەكانی ناو هەناوی كۆمەڵگەی كوردەوارییە.
سەرەتاكانی ئەم ململانێیە و بەهێزبوونی دەگەڕێتەوە بۆ دەركەوتنی توێژی خوێندەوار و شارنشین لەسەرەتای سەدەی رابردوودا، توێژێك كە زادەی سیستمی رێکخستن و ئیدارەی دەوڵەتی عوسمانی و پەروەردە و دەرچووی خوێندگە مۆدێرنەكانی ئەوسا بوو، ئەم توێژە خزابوونە ناو دامەزراوەی سەربازی و ئیداریی عوسمانییەكان و كەم تا زۆر بەركەوتە و ئاشناییان لەگەڵ هزر و ئەدەبیاتی ئەوروپی و چەمکەکانی نەتەوە، سەروەری، ناسیونالیزم... هتد. هەبوو.
ئەمانە و لە ناویاندا نەوەی بەدرخانییەکان کە لە ساڵی 1847 میرنشینەکەیان لە جزیرە و بۆتان لە دەست دابوو، لە کۆتایی سەدەی نۆزدە و سەرەتای سەدەی بیستەمدا چالاکی فراوان و هەمەلایەنەیان دەستپێکردبوو، لە باشووریش لە دەیەی سییەكاندا نوخبەی شار سەربەخۆتر و رێكخراوتر و بە میتۆد و بەرنامەیەكی جیاوازتر لە نوخبەی خێڵ، هاتنە مەیدان، شەڕی بەردەركی سەرا و كەمپینی لۆبیكردن و یاداشت نووسین بۆ كۆمەڵەی گەلان و زلهێزەكانی ئەوسا، ئەوە دەسەلمێنێ كە نوخبەی شار دەیتوانی سەربەخۆ، یان بە بەشداریی خێڵ، بناغەی بزووتنەوەی ناسیۆنالیستی كوردی دابرێژن.
حزبی هیوا لە ساڵی 1945 کۆمیتەی ئازادیی لە ئەفسەرە ئازادیخوازەکانی سەر بە حزبەکە دروستکرد، کە وەک باڵی سەربازیی دەناسرا، بەمەش حزبەکە مۆرکی سیاسی و سەربازیی وەرگرت، حزبی هیوا هەمان ئەزموونی کۆمەڵەی ئازادیی باکووری کوردستانی دووبارە کردەوە، دەستپێک کۆمەڵەی ئازادی رێکخراوێکی سیاسی بوو، دواتر بۆ رێکخستنی هێزێکی سەربازیی سەر بە کۆمەڵەکە هەنگاوی هاویشت، بەشێک لەو ئەفسەر و سەربازە کوردانەی دوای شکستی عوسمانییەکان، لە سوپا جیاببوونەوە و بەشێک لە چەکدارانی سوارەی حەمیدی کە هێزێکی سەربازی بوو، لە ساڵی 1891 دامەزرا بوو و چەکدارانی سەر بە هەندێ خێل و هۆز کە ئامادەی کارکردن و بەشداریکردن بوون، خستە رێزەکانیەوە.
لە باشوور لە سەرەتاوە، دەستەی رۆشنبیری ئەو کاتە رەوتی ناسیۆنالیزمێكی مەدەنی دەگرێتە بەر، بە دامەزراندنی كۆمیتەی ئازادی، حزبی هیوا، خەباتی چەكداری هێنایە ناو بزووتنەوەی ناسۆینالیزمی كوردییەوە، دامەزراندنی كۆماری کوردستان لە مەهاباد و بەشداریكردنی چەكدارانەی ئەفسەرە ئازادیخوازەكانی سەر بە حزبی هیوا، ئەم كەلتورەی زیاتر بەهێز کرد و دواتر بزووتنەوەی ئەیلول میلیتاریزەكردنی بزووتنەوەی نەتەوەیی بە تەواوی چەسپاند.
زۆربەی بزووتنەوە شۆرشگێرییەکانی دونیا کە دژی داگیرکاری و ستەم لە ململانێدا بوون، سیمای پێشکەوتنخوازی بەسەریاندا زاڵ بوو و لە بلۆکی بەناو سۆشیالیستی نزیک بوون، بە پێچەوانەی ئەوە، بزووتنەوەی چەکداریی کوردی لە سەرەتای هەڵگیرسانییەوە لە 1961 وە تا شکست و هەرەسی لە 1975 لە جیهانی رۆژئاواوە و ئێران پالپشتی دەکرا.
دوای هەرەسی 1975، رژێمی بەعس هەر بەوە نەوەستا، پلانێکی ترسناکی داڕشت بۆ تواندنەوەی گەلی کورد و خستیە بواری جێبەجێکردنەوە، ئاوارەکردن و دوورخستنەوەی بەشێک لە چەکدارە کوردەکان، دەرکردنی کورد لە کەرکوک و خانەقین و شەنگال و شوێنەکانی تر و هێنانی عەرەب بۆ ئەو شارانە، بە مەبەستی گۆڕینی دیمۆگرافیا و نەهێشتنی مۆرکی کوردی، راگواستنی ناوچە سنوورییەکانی کوردستان بە قووڵایی زیاتر لە 30 کیلۆمەتر و چۆڵکردنی، دیسان ناچارکردنی خەڵک بۆ بوونە بەعسی، بێ ئومێدی و رەشبینی سیمای ئەو کاتە بوو.
مام جەلال لە بنەما سادە و گشتی و سەرەکییەکانی راپەرینێکی فراوان گەیشتبوو، شیکردنەوە و هەڵسەنگاندنی بۆ واقیعی کوردستان و ناوچەکە هەبوو
گرنگیی سەرهەڵدانی یەکێتی
مام جەلال پرۆژەی خۆی هەبوو، دوای کارەساتەکە، کەوتە کاری کردەیی بۆ جێبەجێکردنی، لێرەوە رۆڵ و کاریگەریی مام جەلال دەستپێدەکات. لە کافتریای توڵەیتلە لە دیمەشق، یەکەم هەنگاوی بوێرانە دەنێ و لە 1-6-1975 یەکەم بانگاوازی دامەزراندنی یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان بڵاودەکەنەوە، کە کاردانەوەی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی هەبوو، و بەرپەچدانەوەیەکی گرنگی رێکەوتنامە شوومەکەی جەزائیر و هەرەسی بزووتنەوە چەکدارییەکە و دژی داگیرکاری و سیاسەتی توانەوە و لەناوبردنی کورد بوو.
مام جەلال لە بنەما سادە و گشتی و سەرەکییەکانی راپەرینێکی فراوان گەیشتبوو، شیکردنەوە و هەڵسەنگاندنی بۆ واقیعی کوردستان و ناوچەکە هەبوو، جیا لە گروپ و رێکخراوەکانی تر، دوای هەرەس یەکسەر تێز و پرۆژەی ستراتیژیی خۆی خستە بەردەست، لە کتێبی یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان بۆچی؟ مەنەفێستی کار و دروستکردنی رێکخراوەکە، ئەوە دەخاتەڕوو کە دامەزراندنی یەکێتی، کارێکی بە پەلە و خێرا نەبووە، بەڵکو بەرهەمی هاتنەکایەی بیری شۆرشگێری و واقیعە و دەرەنجامی هەستکردنی هۆشیارانە بوو بۆ ئەو کەرەستانەی کە بزووتنەوەیەکی رزگاریی میللەتێکی چەوساوە پێویستی پێی هەیە.
مام جەلال، لەو لەو کتێبەدا دەڵێت: لەسەر ئەو بنەما گشتیە، کە ئەزموونی گەلانی جیهان راستی و دروستی سەلماندووە، بەو بارودۆخە تایبەتەی بزووتنەوەی رزگاریخوازی گەلی کورد پێیدا تێدەپەرێت، بیرۆکەی یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان، هاتەکایەوە. وردتر دەڵێت: ئێمە رەچاوی واقیعی بزووتنەوەی رزگاریخوازیی کوردی و تایبەتمەندییەکانی و رەوتە گشتییەکان و پەند و ئامۆژگاری وەگرتن لە کارەسات و هەرەسی شۆرشی کوردی و شکستی سەرکردایەتی خێڵەکی و بۆرژوازی راسترەو و هەڵەی بوونی یەک حزبمان کردووە، و دەبێ دان بەو راستییەدا بنێین کە کۆمەڵگەی کوردی دابەش بووە بە سەر توێژی کۆمەڵایەتی جیاوازدا.
دامەزراندن و گەشەی یەکێتی، دەستپێکی قۆناخێکی نوێ بوو لە خەبات و بزووتنەوەی ناسیۆنالیستیی کوردی، ئاڕاستەیەکی پێشکەوتنخواز و دیدگایەکی دیموکراسی بە رەوتەکە بەخشی.
