ئەگەر خۆپیشاندانەکانی بەغدا و ناوەڕاست و باشووری عیراق و گوشاری جەماوەریی دوو سێ ساڵی رابردوو دژی دەستەبژێری سیاسی بۆ دۆزینەوەی دەرچەیەک بۆ هەلومەرجە چەقبەستووەکە، دەسەڵاتی سیاسیی ناچاری سازش و هەڵبژاردنی پێشوەختە کرد، ئەوا لە سەرەتای هەڵبژاردنەکەوە لە ئۆکتۆبەری (2021)ەوە تائێستا نزیکەی نۆ مانگە هەڵبژاردن کراوە، ئەگەرەکانی تێپەڕاندنی دۆخەکە سەختن، دیاریش نییە کەی حکومەت پێکدێت.
لەولاشەوە عیراق کە دەکەوێتە ناوجەرگەی رووداوەکان و بنبەستی سیاسی تێیدا بەردەوامە، بە کشانەوەی پەرلەمانتارانی سەربە رەوتی سەدر ئەوەندەی تر گرفت و قەیرانەکەی قووڵتر و ئاڵۆزتر کردووە.
مەترسیی چاودێران
هەر بەو بۆنەیەوە دەبێت ئەوەش لەبیر نەکەین کە لە مانگی تەممووز نزیک دەبینەوە، کە لە مێژوودا مۆرکی بەسەر رووداوەکانی عیراقەوە کاریگەریی هەبووە و پەیوەست بەم دۆخە دژوارە، چاودێران مەترسییان لە ئەگەری کەوتنی عیراق بۆ لێواری پشێویی و گێژاو و ناسەقامگیریی هەیە و ئاماژەی پێشهاتی ترسناک لە ناوچەکەدا هەیە، بەتایبەتی دوای ئەوەی چەند رۆژێک لەمەوبەر بیرمەندی گەورە و دیپلۆماتکاری بەناوبابگ هێنری کیسنجەر رایگەیاندبوو: «دەبێت دان بەو راستییەدا بنێین کە رووداوی گەورە لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا بەڕێوەیە» بەوەش دەتوانین بڵێین خۆرهەڵاتی ناوەڕاست مەترسییەکی گەورە چاوەڕوانی دەکات.
عیراق هەر لەوکاتەی لە هەرسێ ویلایەتی بەغدا و بەسرە و موسڵ پێکهێنرا و پێش ئەوەش ئەو جوگرافیا و ناوچەیە پڕ کێشە و ئاڵۆزیی بووە، ناوچەی پێکدادان و شەڕ و خوێن و توندوتیژیی بووە، سەرەڕای دروستکردنی عیراق و هەوڵی بەریتانیا بۆ بنیاتنانی کۆمەڵگەیەکی جێگیر و سەقامگیر لەوکاتەی دوای جەنگی یەکەمی جیهان وڵاتەکەی داگیرکردبوو، عیراق هیچ کاتێک نەبوو بە خاوەنی ناسنامەیەکی یەکگرتووی تۆکمە کە نوێنەرایەتی تەواوی پێکهاتەکانی بکات و هەردەم هەستی نەتەوەپەرستی و مەزهەبی لە سەرووی عیراقیبوونەوە بووە. جگە لەوەش د.عەلی وەردی زانای ناوداری سۆسیۆلۆژی عیراق زۆر ئاماژەی بەو واقیعە داوە.
نەخشەی سیاسی و هەژموونی نێودەوڵەتی و ئیقلیمی
ئێستا دوای ئەو هەڵبژاردنەی ساڵی رابردوو بەڕێوەچوو، لەدوای کشانەوەی تەواوی رەوتی سەدر لە پەرلەمان و حکومەت و وازهێنان ئەگەر بەشێوەیەکی کاتیش بێت لە بیرۆکەی حکومەتی «زۆرینەی نیشتمانی»، نەخشەی سیاسی و پڕۆسەی سیاسی چۆن دەبینرێت؟ ئایا ململانێی ناوخۆی شیعە لە چ ئاستێکدایە و بەرەو کوێ هەنگاودەنێت؟ رۆڵ و کاریگەریی کورد و سوننە چی دەبێت؟ کێشەکانی ئەمریکا و ئێران لەسەر گۆڕەپانی عیراق و پێکدادانی ئەو دوو هێزە چۆن رەنگدەداتەوە؟
عیراقی دوای ساڵی 2003، شوێنی پێکدادانی بەرژەوەندییە ئیقلیمی و جیهانییەکانە، بەتایبەتی پێکدادانی بەرژەوەندییەکانی ئەمریکا و ئێران لەسەر گۆڕەپانی عیراق و هەوڵی هەریەک لەو دوو وڵاتەیە بۆ بەهێزکردنی هەژموون و کاریگەرییان لە ناوچەکە کە ئەوە گرفتی سەرەکییە.
لەولاشەوە وڵاتانی کەنداو و تورکیاش دەستوەردان دەکەن و خاوەنی ئەجێندای خۆیانن، لەکاتێکدا وڵاتانی کەنداو دەیانەوێت عیراق زیاتر لە وڵاتانی جیهانی عەرەبی نزیک بکەنەوە.
ئەو خۆپیشاندانانەی عیراقیان بەرەو هەڵبژاردنی پێشوەختە برد، ئەگەری دووبارەبوونەوەیان هەیە؟
تورکیا پڕۆژەی زیندوکردنەوەی پەیماننامەی میللی هەیە، کێشە و ناکۆکی و بەریەککەوتنی بەرژەوەندییەکانی ئەو هێزانە، ئەجێندا و کاریگەرییان لەسەر پێکهاتەکانی ناوخۆی عیراق کار لە دۆخی سیاسی و پڕۆسەی سیاسی دەکات. بۆیە ئەمڕۆ شتێک نییە بەناوی زۆرینەی نیشتمانی سەرتاسەرییەوە، چونکە لە بنەڕەتدا زۆینەی نیشتمانی چارەسەر نییە، بەڵکو ویستی ئیقلیمییە بۆ دەستکاریکردنی هەیکەلی دەسەڵاتی سیاسی و تێکدانی ئەو نەخشە سیاسییەی دوای 2003 و رەنگڕێژکردنەوەی بە ویستێکی دیکە و خستنە خزمەتی ئەجێندای خۆیانەوە، کە ئامانجیش لەوە دەستگەیشتنە بە سامانی عیراق. واتە ئەو هەوڵ و ئەجێندایانە ئەمە هیچ پەیوەندییەکی بە خەمخۆریی و پشتگیریی دۆخە گشتییەکەی عیراقەوە نییە بۆ رزگاربوون لە قەیرانە ناوخۆییەکانی.
سیناریۆکانی بەردەم عیراق
ئێستا چارەنووس و ئایندەی عیراق نادیارە و لەبەردەم کۆمەڵێک ئەگەر و سیناریۆدایە، کشانەوەی رەوتی سەدر دەرگای لەبەردەم چوارچێوەی هاوئاهەنگیدا کردۆتەوە بۆ پێكهێنانی حکومەت، بەڵام هێشتا ئاشکرا نییە کە ئاخۆ ئەوانە چ دیدێکی روونیان بۆ قۆناغی داهاتوو هەیە؟ چونکە پێدەچێت بیروڕای جیاوازیان هەبێت و لە بۆسەی رەوت و بنکەی جەماوەریی سەدر سڵ بکەنەوە، چونکە راستە دوای کشانەوەی پەرلەمانتارەکانی رەوتی سەدر و وازهێنانیان، چوارچێوەی هاوئاهەنگی دەبێتە زۆرینەی پەرلەمانی، بەڵام بە گوێرەی «گەمەی ژمارەکان” و بە هەمان لۆژیکی «سێیەکی پەکخەر»، ئەگەر پارتی دیموکراتی کوردستان و هاوپەیمانیی سیادەی سوننە تەبا بن و بیانەوێت، ئەگەری ئەوە هەیە بتوانن بە یارمەتی هەندێک لە سەربەخۆکان هەمان سیناریۆی پەکخستنی هەڵبژاردنی سەرۆک کۆمار دووبارە بکەنەوە، وەک ئەوەی «چوارچێوەی هاویاهەنگی» بەرامبەر ئەوان کردیان.
سەرەکیترین پرسیار کە زۆربەی لایەنەکان و چاودێران بە دوای وەڵامەکەیدا وێڵن، ئەوەیە: ئایا سەید موقتەدا سەدر چی دەکات و چی لە هەگبەدایە؟ وەک هەر دۆخێکی ئاسایی لە حکومەت دەکشێنەوە و دەبێتە ئۆپۆزسیۆن؟ بە پێی زانیارییەکان، ئەمجارە رەوتی سەدر هەر بە تەنها بە ئۆپۆزسیۆنێکی سادەوە ناوەستن، بەڵکو بە زمانی هەڕەشە دێنه گۆڕەپانەکەوە.
هەڵبژاردنی پێشوەختەی تر
سیناریۆیەکی تر کە ئەگەری روودانی هەیە، ھەڵوەشانەوەی خولی ئێستای ئەنجومەنی نوێنەران و دووبارە رۆیشتنە بەرەو ھەڵبژاردنێکی پێشوەختەی دیکە، ئەمەش بژاردەیەکی تاقیکراوەیە، چونکە پێشتر تاقیکرایەوە و هیچ چارەسەر نەبوو، پێناچێت هەڵبژاردنێکی دیکەش چارەسەری دۆخەکەی پێبێت، بەڵکو خۆدانە بە دەست شەپۆل و چارەنووسێکی نادیارەوە، ئەگەریش ھەیە قەیرانەکان قووڵتر بکاتەوە و کۆی سیستم و پڕۆسە سیاسییەکە لەھەندێك حاڵەتدا لە دۆخی داڕووخان نزیک بکاتەوە.
کاتێك ھەڵبژاردن وەك میکانیزمێکی دیموکراسی، لەسایەی نەبوونی دامودەزگای بەھێزی نیشتمانی و ناسنامەیەکی یەکگرتوو کۆکەرەوە و دەستووردا، لە دۆخی ئاساییدا نەتوانێ کێشەی دەسەڵات چارەسەربکات و تەنھا رەوایەتیدان دەبێت بە گەندەڵیی دەسەڵات و مامەڵە لەگەڵدا کردنی نوێ بکاتەوە، لێرەشەوە وڵاتەکە زۆرتر بە کردەوە دەچێتە دۆخی لە ناکاوەوە و پاشماوەی رێساکانی گەمە سیاسییەکە لاوازتر دەبن، کە ئەویش یەکسانە بە ئەگەری بەرپابوونی ئاشوب و گێژاوی زۆرتر.
جووڵەکردن بە شەقام
سیناریۆی سێیەمیش ئەوەیە رەوت و بنکەی جەماوەریی سەدر لە رێگەی ملیۆنان خۆپیشاندەرەوە شەقامی عیراقی کۆنترۆڵ بکەن و بانگەشەی خۆپیشاندانی سەرتاسەریی و «بەهاری عیراق» لە هاوینی گەرمی وڵاتەکەدا بکەن کە هێزی چەکداری سەربە خۆیان هەیە، لە بەرامبەردا حەشدی شەعبی و هێزەکانی نزیک لە چوارچێوەش دەست بە ناڕەزایی و دژە خۆپیشاندان بکەن، ئینجا پێکدادان و ئاژاوە دروست ببێت، خوێن و کوشتوبڕی لێبکەوێتەوە.
راگەیاندنی باری نائاسایی
سیناریۆیەکی دیکە، راگەیاندنی باری نائاساییە، ئەمەش بۆ رێگەگرتن لە ئاشوب و گێژاو و ئاڵۆزتربوونی رەوشی ناوخۆ. دەبێت دانیش بەو راستییە تاڵەدا بنێین کە ئەوەی ئێستا لە بەغداو پەرلەمانی عیراقدا روودەدات، خولانەوەیەکی بێ ئاسۆیە لەناو ھەمان بازنە و چوارچێوەدا و جارێکی تریش دەریدەخات ئەوەی لەعیراقدا بە چارەسەر ناودەبرێت، لەوانەش ھەڵبژاردن، لەسایەی لاوازیی ژێرخانی دیموکراسی و دەسەڵاتی میلیشا و گەندەڵی و دەستێوەردانی دەرەکیدا، بە سانایی دەبێتەوە بە سەرچاوەی کێشەو قەیران و عیراق لە بنبەستی سیاسیدا دەهێڵێتەوە، واتە توێژی سیاسی حوکمڕانی دوای 2003 چارەسەری قەیرانەکانی پێ نەماوە و بگرە رەنگە رێگریش بێت لە چارەسەر.
هەڵوێستی لایەنە کوردستانییەکان
لەهەر لایەکەوە تەماشای ئەم عیراقە بکەیت پڕە لە ئاستەنگ و ئاسۆی روون بە ئاستەم بەدیی دەکرێت. ئەوەی گرنگە ئەوەیە کە لەو ماوەیەدا لایەنەكانی هەرێمی كوردستان رەچاوی هەستیاریی دۆخەکە بکەن و پێش چوونەوە بەغدا لەسەر دیدگای سەرەکی و پڕۆژەیەک لە ناوخۆدا رێكبكەون، پێویستە خوێندنەوەیەكی واقعییانە بە لەبەرچاوگرتنی هۆكارە ناوخۆیی و هەرێمایەتی و نێودەوڵەتییەكان بۆ پێگەی كورد بكرێت، هەروەها خاڵە لاواز و بەهێزەكانی پێگەی ئێستای هەرێمی كوردستان گفتوگۆی راشکاوانەی لەسەر بكرێت و بکرێتە بەرنامەی كار لەگەڵ شیعە و سوننەدا و سەنگ و پێگەی كورد لە هاوکێشەکەدا بەهێز بكرێتەوە.
*ئەندامی ئەنجومەنی سەرکردایەتیی ی.ن.ک
