لەگەڵ دۆخی عیراقدا، وایدەبینین كە پێویستمان بە ئامادەبوونی چەند تیۆرێكی سیاسی، یان كۆمەڵناسیی دیاریكراو نییە، تا بێین و جاڕی ئەندازەی مەترسیی ململانێ ناوخۆییە خنكێنەرەكان لەسەر وڵات و هاووڵاتیان و لەسەر پرۆژەكانی بونیادنان و گەشەپێدان، بدەین. حاڵی عیراق خۆی و ئەو ئەزموونە تاڵانەی كە لە ماوەی سێ دەیەی رابردوودا بەخۆوەی بینیون، باشترین گەواهین لەسەر ئەوەی كە دەیڵێین، بەتایبەتی كە ئەوەی وڵاتەكەی وێرانكرد، ئەوەی تواناكانی لەڕووی مرۆیی و ئاوەدانكردنەوەوە ئیفلیج كرد، ململانێی نێوان هێزە سیاسییەكانە، یان ئەوانەی كە خۆیان بە نوێنەری پێكهاتەیەك لە پێكهاتەكان دەزانن لە دژی ئەوانی تری رۆڵەكانی وڵات.
ململانێ، خۆی لەخۆیدا، هەموو كاتێك بە مانای پاشەكشە یان شكست نییە. لەم رووەوە، تیۆری فەلسەفیی زۆر هەن كە لەسەر كۆمەڵێك ئەزموونی زیندوو بونیادنراون و وای بۆ دەچن كە ململانێ حاڵەتێكی مرۆیی و كۆمەڵگەیی پێویستە بۆ گەشەكردن و وەرچەرخان و گۆڕان. فەیلەسوفی ئەڵمانیی بەناوبانگ، فێردریك هیگڵ (1770-1831ز) جەخت لەوە دەكاتەوە كە «ململانێ بۆ گەشەی مێژوویی و هۆشیاریی مرۆڤ، پێویستییە»، بەڵام ئەو ململانێیەی كە ئێمە لێرە مەبەستمانە، ئەو ململانێیەیە كە رێساكانی گەمەی سیاسی پێشێل دەكات و لۆژیكی دارستان هەڵیدەسوڕێنێت. ئەم ململانێیە دەبێتە هۆی نادادی و ناڕەزایی و پێشێلكردنی مافەكان و پاشان كۆمەڵێك دەرهاویشتەی تری نەرێنی، بەتایبەتی ئەگەر ئەو ململانێیانە لە كایەی سیاسەت و بەڕێوەبردنی دەوڵەتدا بن.
كاتێك كە ململانێكان، لەم كایە كۆمەڵگەییەدا، واقیع و رووداوەكان بە لۆژیكی هێزی مادی و مەعنەوی دەسەپێنن، ئەوا بێ چەندوچوون دەبنە هۆی پارچە پارچەكردنی كۆمەڵگە و نەمانی متمانە لەنێوان تاك و دامەزراوەكاندا، هاوكات گوتاری رقوكینەش بڵاودەكەنەوە و رێڕەوەكانی پەرەپێدانیش پەكدەخەن، بگرە دەشێت بگەنە رادەی ئەوەی كە خاوەن عەقڵەكان و كەسانی شارەزا كۆچ بكەن، هەروەك ئەوە حاڵی عیراقی پێش و پاش رووخانی رژێمی پێشوو بوو. لە هەموو ئەوانەش خراپتر، دەرگا بەڕووی دەستتێوەردانی دەرەكیدا دەكەنەوە، بەتایبەتی كە ململانێ سیاسییە ناوخۆییەكان، هەروەك دەوترێت، دەبنە هۆی ئەوەی كۆمەڵگە فشۆڵ بێت و هێزی دەرەكی بە ئاسانی دزەی تێ بكات و لەپێناوی خزمەتكردنی بەرژەوەندییەكانی خۆیدا بكەوێتە پاڵپشتیكردنی لایەك لەسەر حسابی لایەنێكی تر.
هەر بۆیە پێویستە ئێمەی خەڵكی یەك وڵات و نیشتمان، بەباشی لە مەترسییەكانی ئەو تایپانەی ململانێ بەئاگابین و كار لەسەر دانانی سنوورێك بۆ توندی و زێدەڕۆییان بكەین، بگرە هەوڵبدەین جیاوازییە ناوخۆییەكان وەبەربهێنین بۆ فراوانكردنی ئاسۆی بیركردنەوە و دۆزینەوەی چارەسەری بنەڕەتیی قەیرانەكان، نەك زیادكردن و قووڵكردنەوەیان.
هەرچی دۆخی ئێستایە لە نێوان بەغدا و هەرێمی كوردستان، ئەوەی كە پەیوەندیی بە مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمەوە هەیە، ئەوە یەكێكە لە نموونە زیندووەكان، كە دەبێت بە داناییەوە مامەڵەی لەگەڵدا بكەین و بە هەر نرخێك بێت جڵەو بكرێت. پێویستە دڵنیاییش بە هاووڵاتیانی هەرێمی كوردستان بدەین كە مادام ویستێكی راستەقینە بۆ ئەوە هەیە كە هەڵوێستەكان نەگەنە تەنگژە، ئەوا مەترسی لەسەر مافەكانی نییە، بەتایبەتیش كە ئەم هاووڵاتییە، لەكۆتاییدا، هەڵگری ناسنامەی عیراقییە، تەنانەت ئەگەر دەستووریش دانی بە تایبەتمەندییە سیاسی و كارگێڕی و كەلتوری و جوگرافییەكانیدا نابێت و لقە ناسنامەی تری بۆ دروست كردبێت.
*ئەم وتارە، لە یەككاتدا لە هەردوو رۆژنامەی كوردستانی نوێ و (الزمان)ی نێودەوڵەتی-دا بڵاودەبێتەوە.
