رۆژی 14ی تەمموزی 1958، رۆژێكی جیاواز و وەرچەرخانێكی مێژووییە لە ژیانی سیاسی و شانۆی حوكمڕانی لە عیراقدا، ئەو رووداوە جگە لەوەی لەڕووی سیاسی و حوكمڕانییەوە، بە گۆڕینی رژێم لە پاشایەتییەوە بۆ كۆماری دەستیپێكرد و هاتنەكایەی مۆدێلێكی نوێ بوو کە لە 38 ساڵی پاشایەتیدا وێنەی نەبوو، لەڕووی دەستووری و فەرهەنگی و ئابووریشەوە وەرچەرخانێكی نوێ بوو، بێگومان گۆڕانكاری و وەرچەرخانیش كاتێك روودەدەن كە :
-1 ئەو سیستمەی هەیە كەموكوڕیی تێدایە و بەتەواوی لە ریشەوە هەڵدەكێشرێت و ناهێڵرێت، هەروەك 14ی تەمموز و راپەڕینی بەهاری 1991ی كوردستان و پرۆسەی ئازادیی لە 2003دا.
-2 ئەو سیستمەی هەیە گلەیی و گازەندەی لێدەكرێت و هەوڵی گۆڕانكاریی تێدا دەدرێت، بنیاتەكەی دەهێڵرێتەوە و گۆڕانكارییەكانی كە تێیدا دەكرێت لە ریشەوە هەڵیناكێشێت، وەك كودەتاكانی سەردەمی پاشایەتی.
ئەگەر كەمێك بۆ مێژووی پێش 14ی تەمموز بگەڕێینەوە، دەبینین ئەم وڵاتە بەرهەمی كۆتاییهاتنی جەنگی یەکەمی جیهانی و ئینتیدابی بەریتانیایە، لە بنەڕەتدا لە ئەنجامی بەزۆر پێكەوە لكاندنی هەرسێ ویلایەتی بەسرە و بەغدا و دواتریش موسڵی سەردەمی عوسمانییە، لەسەر بنەمای مەزهەب كەسێكی نەوەی هاشمی، لە دەرەوەی عیراق بۆ هاوردەكرا هەتا پاشایەتی بكات و ئەم سیستمی پاشایەتییە 38 ساڵی خایاند، كەمیی خوێندەواری و نزمیی ئاستی رۆشنبیری و كۆمەڵایەتی و پابەندێتی تاكی عیراقی بۆ خێڵ و عەشیرەت، یارمەتیدەرێكی باش بوون لەم رووەوە، چونكە تاكی عیراقی هێندەی لە هەستی مەزهەبی، خێڵ و عەشیرەتدا بوون، هێندە بەلایانەوە گرنگ نەبوو لەئاستی سیاسیدا چی دەگوزەرێت، هەربۆیە تاڕادەیەك وڵات بە ئاقارێكی سەقامگیریی كۆمەڵایەتی گشتگیردا چوو.
ناسەقامگیریی سیاسی
سەرباری چەندین كودەتا كە هیچیان سیستمی سیاسی و حوكمڕانیان لەڕەگەوە نەگۆڕی، بەڵام وڵات بە دۆخێكی سیاسیی نائارامدا گوزەری كرد، لە تشرینی یەكەمی 1936دا، یەكەمین كودەتای سەربازیی لە جیهانی عەرەبیدا روویدا بە سەرۆكایەتی بەكر سدقی، ئامانجی كودەتاكە هەوڵدان بوو بۆ ریفۆڕمی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ژیان بەگشتی، نەك گۆڕانكاریی لە سیستمی سیاسی و حوكمڕانیدا، ئەگەرچی ئەم كودەتایە بەبێ ئەوەی ئامانجەكانی بەدیبهێنێت لە ئابی ساڵی دواتردا، كۆتایی پێهێنرا و رێبەرەكەشی لەلایەن چەند ئەفسەرێكەوە كوژرا.
دوای ئەوەش لەنێوان ساڵانی 1937 تا 1941، زنجیرەیەك كودەتای تر بەرپاكران كە تێكڕا دۆخی سیاسیی وڵاتیان ناسەقامگیر کرد، پاشان لە ساڵی 1941، لەلایەن رەشید عالی گەیلانییەوە، حكومەتی بەرگریی نیشتمانی راگەیەندرا، ئەمیش پشتگیریی لە بزووتنەوەی عەرەبی دەكرد و دژی بەریتانیا بوو، هەربۆیەش لایەنگرانی بەریتانیا وڵاتیان جێهێشت و هەڵاتن. لەئەنجامی ئەمەشدا، بەریتانیا لە بەسرەوە لەشكركێشی كرد، سوپای عیراق خۆی لە بەرامبەر هێرشەكەدا نەگرت و هەرەسی هێنا، لە ئایاری هەمان ساڵدا گەیلانی هەڵات و لایەنگرانی بەریتانیا حوكمیان گرتەوەدەست.
تەنگژە و گرفتە سیاسییەكان بەمە كۆتاییان نەهات، پەنگیان خواردەوە و كەڵەكە بوون، تا كار گەیشتە ئەوەی لە 14ی تەمموزی ساڵی 1958دا كۆمەڵەیەكی نهێنی بەناوی ئەفسەرانی ئازادیخواز بەسەرپەرشتی عەبدولكەریم قاسم كودەتایەكیان بەرپاكرد و جیاواز لە كودەتاكانی پێشتر، رژێمی پاشایەتیی بەتەواوی لە عیراق نەهێشت و مۆدێلێكی نوێیان هێنایەكایەوە كە مۆدێلی حوكمی كۆماری بوو، قاسم خۆشی بوو بە یەكەمین سەرۆك كۆمار.
پێكەوەژیانی سیاسی و كێشەكان
قاسم لەسەرەتاوە بانگەشەی ئازادیی بیروڕا و پێكەوەژیانی كرد، كوردیش پێشوازیی لە كۆماری نوێی عیراق و حوكمڕانیی قاسم كرد، مستەفا بارزانی كە ساڵانێك بوو لە روسیا بوو، گەڕایەوە، حزبی شیوعیش كە لەسەردەمی پاشایەتییەوە دامەزرا بوو، پشتیوانیی خۆی بۆ قاسم راگەیاند، بەڵام ئەم دۆخە زۆری نەخایاند و وڵات بەرەو ناسەقامگیریی سیاسی هەنگاوی نایەوە، لەبری گەشەی ئابووری و پەروەردەیی و تەندروستی و كۆمەڵایەتی و بوژاندنەوەی كایەكانی تری ژیان، وڵات بەرەو كۆمەڵێك هەڵچوونی خوێناوی چوو، بیری عەرەبچێتی و بیری یەكێتی عەرەبی، زاڵ بوو بەسەر هەندێك لە سیاسییەكانی عیراقدا، دووبەرەكی كەوتە نێوان سەركردە سیاسییەكان، لە ئەیلولی هەمان ساڵدا عەبدولسەلام عارف كە جێگری سەرۆك كۆمار و وەزیری ناوخۆ بوو دەستگیركرا، لەمارسی 1959دا لە موسڵ، كۆمەڵێك ئەفسەر راپەرینێكیان رێكخست، كەچی زوو سەركوتكران و ئەنجامی نەبوو، سەدان کەس لە شیوعییەكان و بەعسییەكان، بە بیانووی بیروڕای سیاسی جیاواز سەركوتكران و لەناوبران، لە تشرینی یەكەمی هەمان ساڵدا، بەعسییەكان لە كوشتنی قاسم شكستیان خوارد.
لە ئەیلولی 1961 دا، سوپای عیراق لەشكركێشی بۆ سەر كوردستان کرد، سەركردایەتی بزافی رزگاریخوازی كورد، ئەوەی پێ هەزم نەكرا، لەراستیشدا زەمینەی هەڵگیرسانی شۆڕش، دژی حكومەتەكەی قاسم لەباربوو، چونكە سەرۆك خێڵە كوردەكان لە شەپۆلێكی ناڕەزاییدا بوون، دژ بەو بڕیارانەی حكومەت لە چوارچێوەی چاكسازیی كشتوكاڵیدا دەریكردن و زەوی لە ئاغا و دەرەبەگەكان سەندەوە و بەسەر جووتیاراندا دابەشیكرد، سەركردایەتی كوردیش توانی سوود لەو شەپۆلە ناڕازییە وەربگرێت و لە ئەیلولی 1961دا شۆڕشێكی بەناوی شۆڕشی ئەیلول بەرپا بكات، لێرەوە ململانێی كورد لەگەڵ حكومەت پێی نایە دۆخێکی ترەوە، لەلایەك بووە شۆڕشێكی گشتگیر و سەرتاسەریی لە كوردستان، لەلایەكیترەوە حكومەت سەرباری هەموو ناكۆكی و ململانێ فكری و سیاسییەكانی خۆی، چووە ململانێیەكی نوێوە لەگەڵی و توانای رووبەڕووبوونەوەی هەموانی پێكەوە قورستر كرد.
سەرباری هەموو ئاڵۆزییە سیاسییەكانی عیراق، حزبی بەعس توانی سواری شەپۆلی ناڕەزاییەكانی شەقامی عەرەبی بێت و دەستبگرێت بەسەر هەموو جومگە هەستیارەكاندا، لێرەشەوە بۆ زانكۆ و ناوەندەكانی خوێندن و فەرمانگەكان و سەرجەم دامەزراوەكان، تا توانییان قاسم بخەن و عەبدولسەلام عارف بكەن
بە سەرۆك.
* بۆ نووسینی ئەم بابەتە سوود لە چەند سەرچاوەیەکی مێژووی هاوچەرخی عیراق وەرگیراوە.
شۆڕشی 14ی تەموز کۆتایی بە رژێمی پاشایەتی هێنا
