بنەما جیۆستراتیژییەکانی هێزی روسیا

11:12 - 2023-08-01

دووتوێ

1125 جار خوێندراوەتەوە

پڕۆفیسۆری یەکەم
د. جەزا تۆفیق تالیب*

کۆماری روسیای فیدراڵ میراتگری یەکێتیی سۆڤیەتی جارانە و ئێستاشی لەگەڵدابێت بەهێزێکی هەرە گەورەی جیهان ئەژماردەکرێت و کاریگەری لەسەر رەوتی سیاسی و ئابووری و سەربازی جیهان، رەنگدانەوەی بەرچاوی هەیە، هەر لەساڵی 1917 وە کاتێک روسیا بووە سەرچاوەی ئایدیۆلۆژیای کۆمۆنیستی و پاشان یەکێتیی سۆڤیەت پێکهێنرا و بووە ئاڵا هەڵگری هزری کۆمۆنیستی و هێزی ئایدیۆلۆژی سۆڤیەت چەکێکی کاریگەر بوو لە گۆڕەپانی سیاسەتی نێودەوڵەتیدا و وەک جەمسەرێکی بەهێزی جیهان ململانێی ئایدیۆلۆژیی و سیاسی و ئابووری لەگەڵ جەمسەری خۆرئاواییدا دەکرد، ئەڵبەتە بنەماکانی هێزی سۆڤیەتی هەرخۆی لە ئایدیۆلۆژیای کۆمۆنیستیدا نەدەبینییەوە، بەڵکو چەندین بنەمای هێزی دیکەش هەبوون کە بەردەوامییان دەدا بەهێزی گشتگیری سۆڤیەت، تەنانەت لەدوای هەرەسهێنانی یەکێتیی سۆڤیەتیش، کۆماری روسیای فیدراڵ توانی ببێتە میراتگری بەشی هەرەزۆری ئەو بنەما جیۆستراتیژییانەی هێزی سۆڤیەتی پێشوو، لەدوای زیاتر لە (30) ساڵ بەسەر هەرەسهێنانی یەکێتیی سۆڤیەتدا، بەڵام بە حوکمی ئەوەی بەشی هەرەزۆری میراتە جیۆستراتیژییەکەی سۆڤیەتی جاران بۆ روسیای فیدراڵ مایەوە، روسیا توانی جارێکی دیکە و بەمیکانیزمێکی نوێ سوود لەو میراتە جیۆستراتیژییانە وەربگرێت و وەک جەمسەرێکی کاریگەری گۆڕەپانی نێودەوڵەتی نمایشی هێزی سەربازی و ئابووری و سیاسی خۆی بکات و سەرلەنوێ سوود لەمێژوویی (قەیسەری) و (سۆڤیەتی) وەربگرێت لەبواری جێبەجێکردندا و بیخاتە گەڕ، لێرەدا هەوڵدەدەین بنەما سەرەکییەکانی سەرچاوەی هێزی روسیای فیدراڵ بەدەربخەین، بەوپێیەی پێگەو کێشی سیاسی نێودەوڵەتی روسیا دەستنیشان دەکات، ئەوەی جێگای تێڕامان و لێکۆڵینەوەیە، بەشێک لەبنەماکانی هێزی روسیا بنەمای جیۆپۆلەتیکی جێگیرن و کاریگەرییان تا ئایندەیەکی دوور بەردەوام دەبێت، گرنگترین بنەما جیۆستراتیژییەکانی هێزی روسیاش بریتیین لە:
یەکەم / بنەما جوگرافییەکان
جوگرافیا لە پێشەوەی هۆکارە کاریگەرەکانە لەسەر سیاسەتی دەرەوە و ناوەوەی دەوڵەتان و کاریگەرییەکانیشی نیمچە جێگیرە(1)، گرنگترین بنەمای جوگرافی کاریگەر بریتین لە:
1- شوێنی ئەسترۆنۆمی: روسیا دەکەوێتە باکوور و باکوری خۆرهەڵاتی کیشوەری ئاسیا و تا خۆرهەڵاتی کیشوەری ئەوروپا درێژ دەبێتەوە و دەکەوێتە نێوان بازنەکانی پانی (41 ˚ – 82 ˚) باکوور و هێڵەکانی درێژی (19 ˚ – 169˚) خۆرئاوا، بڕوانە نەخشەی ژمارە (1)، بەمەش روسیا (41) بازنەی پانی پێدا تێدەپەڕێت و کردوێتییە هەرێمێکی فرە چەشنی جوگرافی و واقیعێکی جیۆپۆلەتیکی تایبەتی بەخشیوەتە روسیا، کە دەرەنجام بۆتە هۆی فرەیی لە دەرامەتە سروشتییەکان لە نموونەی (خاک و سەرچاوەکانی ئاو) و چالاکییە ئابوورییەکان و نیشتەجێبوون و گردبوونەوەی دانیشتوان و دابەشبوونی نشینگەکان، بەمەش روسیا دەکەوێتە نێوان ناوچە مامناوەندی و جەمسەرییەکان (2)، هەروەها روسیا نزیکەی (140) هێڵی درێژی پێدا تێدەپەڕێت لە خۆرهەڵاتەوە بۆ خۆرئاوا، ئەم درێژییەش بایەخێکی جیۆستراتیژی گرنگی بەخشیووەتە روسیا و لەڕوانگەی جوگرافیای سەربازییەوە (قوڵایی ستراتیژایی) بۆ روسیا هێناوەتە ئاراوە کە وەک قەڵغانێکی جوگرافی روسیای پاراستووە لە هێرشەکانی فەرەنسا و ئەڵمانیا و دووچاری شکستی کردوون.
2- شوێنی دراوسێیەتی : روسیا لە روانگەی جوگرافییەوە بەوە دەناسرێت کە وڵاتێکی جووت خەسڵەتە و کەوتوۆتە نێو دوو کیشوەرەوە (ئاسیا و ئەوروپا)، بەمەش بەوڵاتێکی ئۆروئاسیایی ناودەبرێت و هاوسنوورە لەگەڵ (16) وڵاتدا، لە باکووری خۆرئاواوە هاوسنوورە لەگەڵ نەرویج و فلەندا و لە خۆرئاوا لەگەڵ وڵاتانی ئستوانیا و بلاروسیا و لیتوانیا و لاتیڤیا و پۆڵەندا و لە باشووری خۆرئاواشەوە لەگەڵ ئۆکرانیا و لەخۆرهەڵات و باشووری خۆرهەڵات لەگەڵ کۆماری چینی میللی و کۆماری مەنگۆلیا هەروەها لەخۆرهەڵاتەوە هاوسنوورە لەگەڵ کۆماری کۆریای دیموکراتی (کۆریای باکوور)، لە باشووری روسیا و لە ناوچەی ئاسیای ناوەڕاست هاوسنوورە لەگەڵ کازاخستان و لە باشووری خۆرئاواشەوە هاوسنوورە لەگەڵ گورجستان و ئازەرباینجاندا، وەک بەدەردەکەوێت زۆربەی وڵاتانی دراوسێی روسیا بریتین لەو وڵاتانەی کە لەیەکێتیی سۆڤیەت جیابوونەتەوە، بڕوانە نەخشەی ژمارە (2)، جگە لە هەردوو کۆماری (ئەبخازیا) و (ئۆسیتیا) کە روسیا لە گورجستانی دابڕین و وەک دوو وڵات دانی بە سەربەخۆییاندا نا، بەمەش روسیا خاوەنی سنوورێکی درێژە لەگەڵ شازدە وڵاتدا کە درێژییەکەی (21905 ملیۆن کم) بڕوانە خشتەی ژمارە (1)، سەبارەت بە شوێنی دەریایی روسیا، چەند کەناراوێکی دەریای گرنگی هەیە، بۆ نموونە لە باکورەوە روسیا دەڕوانێت بەسەر زەریای بەستەڵەکی باکووردا و لە خۆرهەڵاتیشەوە دەڕوانێت بەسەر زەریای هێمندا و لە باکووری خۆرئاواشەوە دەڕوانێت بەسەر کەناراوەکانی دەریای بەڵتیک دا و لە باشووری خۆرئاواوە دەڕوانێت بەسەر دەریای رەشدا.
بە حوکمی پێگەی جوگرافی روسیا و نزیکی لە ناوچەی جەمسەری باکوورەوە ناتوانرێت سوود لە کەناراوەکانی باکووری روسیا لە زەریای بەستەڵەکی باکوور وەربگیرێت بەهۆی بەستنی کەناراوەکانی لە زۆربەی وەرزەکانی ساڵدا و کەناراوەکانی خۆرهەڵاتیش هەرچەندە زۆربەی ساڵ کراوەن و دەتوانرێت بۆ دەریاوانی و پەیوەندیکردن سوودیان لێوەربگیرێت، بەڵام بەهۆی دووریان لە نێوجەرگەی چالاکییە ئابووری و کۆمەڵایەتییەکانەوە ناتوانرێت لەڕووی ئابووری و بازرگانییەوە سوودێکی ئەوتۆی لێوەربگیرێت، لەبەرئەوە روسیا لە روانگەی جیۆپۆلەتیکی و جوگرافی و بازرگانییەوە زیاتر پشت بە دەریای رەش دەبەستێت بۆ پەیوەندییکردن بە جیهانی دەرەوە و لە رێگەی هەردوو تەنگەبەری (دەردەنیل) و (پۆسفۆر) و دەریای ئیجەوە، هەرچەندە ئەم دەروازانەش دەکەونە دەرەوەی دەسەڵاتی روسیاوە، هەر لەبەر ئەم هۆکارەشە لەئێستادا روسیا نیمچە دوورگەی (گریمیا،قڕم) و بەشێک لە بوارە ئاوییەکانی دەروبەری خستۆتە ژێر هەژموونی جیۆپۆلەتیکی خۆیەوە، بەمەبەستی فراوانکردنی پێگەی دەریایی روسیا لەدەریای رەشدا.
3- رووبەر : رووبەری وڵات بە بنەمایەکی سیاسی و جیۆستراتیژی پڕبایەخ دادەنرێت، بەو پێیەی رووبەر وەک بنەماکانی دیکەی وڵات نییە، کەمتریین گۆڕانکاری بەسەردا دێت رووبەری روسیا دەگاتە (17,075,200 کم2) بڕوانە نەخشەی ژمارە (3)، و لەگەڵ دەستبەسەراگرتن و لکاندنی نیمچە دورگەی (گریمیا،قڕەم) لەساڵی 2014 بە روسیاوە کە رووبەرەکەی (26,081کم2) دەبوو، بەمەش کۆی رووبەری روسیا دەگاتە (17,101,281 کم2)، ئەم رووبەرە زەبەلاحە ٪75ی لە کیشوەری ئاسیادایە و ٪25ی لە کیشوەری ئەوروپادایە، بەم پێیەش روسیا لەرووی رووبەرەوە بە گەورەتین وڵاتی جیهان دەژمێردرێت و دەتوانێت سوود لەم رووبەرە فراوانە وەربگیرێت لەبواری سەربازیدا وەک چۆن توانی لەگەڵ فەرەنسا و ئەڵمانیادا جەنگی بەرگریی لە قوڵاییدا (Defense in depth) بگرێتە بەر، جگە لەوەی ئەم رووبەرە زەبەلاحە دەستەبەری بوونی چەندین دەرامەتی سروشتی بەهاداری بۆ روسیا مسۆگەرکردووە، کە ئەوەندەی دیکە پێگەی جیۆپۆلەتیکی روسیای بەهێزتر کردووە.
لەگەڵ ئەوەی روسیا خاوەنی ئەم رووبەرە مەزنەیە، بەڵام زۆربەی نیشتەجێ بوون و چالاکی و مۆسکۆی پایتەخت و شارە سەرەکییەکان و دامەزراوە هەستیار و پیشەسازییە گەورەکان دەکەونە خۆرئاوای روسیاوە، کە رووبەرەکەی لە (4 ملیۆن کم2) تێپەڕ ناکات، بەڵام لە ٨٠٪ی دانیشوانی روسیا لە خۆدەگرێت ئەویش بەهۆی گونجاوی ئاو و هەواکەیەوە، بە بەراورد لەگەڵ ناوچەکانی تردا.
دەکرێت رووبەری روسیا لەرووی جوگرافییەوە دابەش بکرێت بۆ سێ هەرێمی سەرەکی، کە بریتیین لە:
1- روسیای ئەوروپی: دەکەوێتە ناوچەکانی خۆرئاوای چیای ئۆرال.
2- سیبریا: لە خۆرهەلاتی زنجیرە چیاکانی ئۆرالەوە دەست پێ دەکات.
3- خۆرهەڵاتی دوری روسیا: لەکۆتایی دەشتەکانی سیبریاوە دەستپێدەکات تا کەناراوەکانی زەریای هێمن.
لەرووی دابەشبوونی کارگێڕیشەوە روسیا زۆر جیاوازە لەوڵاتانی دیکە، ئەویش بەهۆی زەبەلاحی رووبەرەکەیەوە، کە جۆرە تایبەتمەندیەکی بەخشیوە بە روسیا، تا خەسڵەتی جیاوازی فرە چەشنی کارگێڕی پێوە دیاربێت و ئەم ووڵاتە بەم رووبەرە زەبەلاحەیەوە پێکهاتووە لە (21 کۆمار، ٦ هەرێم، 4٩ پارێزگا، دوو شاری سیستم فیدراڵی کە بریتین لە مۆسکۆ و سان پترسبۆرگ، هەرێمێکی کۆماری کە سیستمی ئۆتۆنۆمی پەیڕەو دەکات، 1٠ ناوچەی خاوەن سیسمی ئۆتۆنۆم).
4- ئاو و هەوا: ئاووهەوا بە گرنگترین فاکتەری سروشتی دەژمێردرێت کە کاریگەری لەسەر هێزی دەوڵەت بەجێدەهێڵێت، بەو پێیەی ئاو و هەوا کاریگەری لەسەر ئابووری دەوڵەتان و ئاراستەی سیاسەتی دەرەوەی بەجێدەهێڵێت و ڕەهەندی جیۆپۆلەتیکیشی هەیە بەتایبەت لە نێوان باکوور و باشووردا، لەم سۆنگەیەوە بایەخدان بە ئاو و هەوا نەبووەتە خەمی دەوڵەت بە تەنها بەڵکو بۆتە خەمی دامودەزگا نێودەوڵەتیەکانیش، بەو پێیەی کاریگەرییە ئاوهەواییەکان مەترسی سەرتاسەری و گشگیری لێدەکەوێتەوە و مەترسی دەخاتە سەر سیستمی ژینگەیی و رەهەندی ئابووریی و سیاسیشی لێ دەکەوێتەوە، بەوپێیەی رووبەری روسیا خۆی دەدات لە(17,101,281 کم2) و 41 بازنەی پانی پێدا تێدەپەڕێت، ئەمەش لە رووی ئاووهەوایییەوە روسیای کردووەتە وڵاتێکی فرە (هەریمێکی ئاووهەوایی) و دەکرێت دابەشبکرێت بۆ شەش هەرێمی ئاووهەوایی کە هەر هەرێمێکیان خاوەنی خەسڵەتی تایبەت بە خۆیەتی بڕوانە خشتەی ژمارە (2) ئەم فرە هەرێمی ئاووهەواییەی روسیا وەک فاکتەرێکی بەهێزی جیۆپۆلەتیکی سەیر دەکرێت لەبەرئەوەی یارمەتیدەرە بۆ زیادبوونی سەرچاوەکانی بەرهەمی کشتوڵی و ئاژەڵداری و درامەتی سروشتی لەروسیادا، بەمەش دەبێتە فاکتەرێکی گرنگ تا زامنی ئاسایشی خۆراک مسۆگەر بکات و بتوانێت بەرهەمی زیاد لە پێویستیش هەناردەی دەرەوە بکات.
٥- دەرامەتی سروشتی :هەڵسەنگاندنی هێزی هەر وڵاتێک بە گەلێک پێوەر دەپێورێت لە دەرەنجامیشدا هێزی دەوڵەت بە بێ بوونی دەرامەتی سروشتی و دەستکەوتنی دەبێتە هۆی لەدەستانی بنەمایەکی سەرەکی هێز، بەو پێیەی بنیاتنانی هێزی دەوڵەت راستەوخۆ پشت بە بوونی دەرامەتە سروشتییەکان دەبەستێت و وەک کلیلێکی بەهێز وایە بۆ بنیاتی هێزی ئابووری و سەربازی بەهێز دەرکەوتن لە بواری سیاسەتی دەرەوەدا، هەروەها دەوڵەت دەتوانێت دەرامەتەکەی لە بواری خۆشگوزەرانی ناوخۆدا بخاتەگەڕو لە رێگەیەوە گەشەسەندنێکی گشتگیر بێنێتە ئاراوە.
سەبارەت بە دەرامەتە سروشتییەکانی روسیای فیدراڵ دەتوانین پۆلێنی بکەین بۆ ئەم بەشە سەرەکیانە:

آ- سەرچاوەکانی ئاو
روسیا دەوڵەمەندە بە چەندین سەرچاوەی ئاوی و دەکرێت وەک وڵاتێکی هەرە دەوڵەمەند بژمێردرێت، بۆ نموونە درێژترین رووبار لە کیشوەری ئەوروپادا کە رووباری (ڤۆڵگا)یە و دەکەوێتە بەشی خۆرئاوای روسیاوە و درێژییەکەی دەگاتە زیاتر لە (3٥3٠ کم) و دەڕژێتە دەریاچەی قەزوین جگە لەوەش دەیان هەزار رووباری دیکەش لە روسیادا هەن کە گرنگترینیان:
1- رووباری دەنێبەر:
ئەم رووبارە درێژترین رووبارە کە دەشتی روسیا دەبڕێت و درێژییەکەی خۆی دەدات لە 22٦٩کم.
2-رووباری ئۆراڵ:
درێژییەکەی خۆی دەدات لە 144٨کم، لە خۆرهەڵاتی روسیای ئەوروپییەوە سەرچاوە دەگرێت و دەڕژێتە دەریاچەی قەزوین.
3- رووباری دەنێستەر:
درێژی ئەم رووبارە دەگاتە 13٩٠کم و بەرەو باشووری روسیا ڕێدەکات و دەڕژێتە دەریای رەشەوە.
جگە لە رووبارەکان روسیا خاوەنی زۆرترین دەریاچەی سازگار و سوێرە کە ژمارەیان دەگاتە (2٠٠٠٠٠ دەریاچە)، گەورەترینیان بریتییە لە دەریاچەی قەزوین کە دەریاچەیەکی هاوبەشە لەگەڵ وڵاتانی دراوسێیدا، و بە گەورەترین دەریاچەی داخراو لە جیهاندا دەژمێردرێت، هەروەها دەریاچەی (لادۆجا) لەنزیک پترۆسبۆرگ، کە بە گەورەترین دەریاچە دادەنرێت لە ئەوروپادا و رووبەرەکەی خۆی دەدات لە (17,703 کم2).
بەهۆی بەستنی رووبارەکانی باکووری روسیاوە لە وەرزی زستاندا کەمتر دەتوانرێت سوودیان لێ وەربگیرێت و دەڕژێنە زەریای بەستەڵەکی باکوورەوە لە نموونەی رووبارەکانی (لینا، یەنیسی، ئامور)، بەڵام بە هۆی پێشکەوتنی تەکنۆلۆژیای پێشکەوتووی نوێ و هاتنەکایەی پاپۆڕی بەفرشکێنی نوێوە توانراوە سوود لەو رووبارە بەستووانە وە بگیرێت لە بواری گواستنەوەی دەریایی لە نێوان ناوچەکانی باکوور و باکووری خۆرهەڵاتدا بۆ بەستنەوەی دەریایی (کارە) و (تەنگەبەری بیرنگ).
سەبارەت بە ئاوی سازگار روسیا نزیکەی (2٠٠٠٠٠) دەریاچەی لە خۆدەگرێت کەزۆربەیان ئاوی سازگار لە خۆ دەگرن بۆ نموونە دەریاچەی بایکاڵ لە باشووری سیبریا بە قووڵترین دەریاچەی ئاوی سازگار لە جیهاندا دادەنرێت و قووڵایی دەگاتە (1٦42م) و زۆرترین بڕ لە ئاوی سازگار لە جیهاندا لە خۆدەگرێت، بەمەش روسیا دەبێتە خاوەنی گەورەترین هێزی جیۆپۆلەتیکی و دەتوانێت لە ئێستا و ئایندەشدا ئەم دەرامەتە بەهادارە وەک چەکێکی کاریگەر بەکاربهێنێت، لەم بارەیەوە سەرۆک وەزیرانی پێشووی روسیا (میدڤیدیڤ) ئاماژە بەوە دەکات کە رووبەری خاکی روسیا لە جەمسەری باکوور (3,1 ملیۆن کم2) دەبێت و دەکرێت لەساڵی 2٠2٠ وە ببێتە بنکەیەکی سەرەکی بۆ سەرچاوە ستراتیژییەکانی روسیا.
سەبارەت بەئاوی ژێرزەمینیش روسیا خاوەنی نزیکەی (٧٥2 ملیار مەتر سێجایە) لە ئاو، ئەم سەرچاوە بایەخدارە دابەشبووە بەسەر رووبەری روسیادا، بە تایبەتی لە ناوچەکانی باکوور و ناوچەکانی چیای ئۆڕاڵ و ناوچە کەناراوەکانی زەریای هێمن، ئەوەی بایەخی ئاوی ژێرزەمینی روسیا بەهادارتر دەکات، سازگاریی ئاوەکەیەتی هەروەها ئاوی ژێرزەمینیش لە ناوچەکانی چیاکانی قۆقاز و بانی سیبریای ناوەند و هەردوو دەریای رەش و قەزوینیشدا بە ئەندازەیەکی گەورە هەیە.
ب- غازی سروشتی :
روسیا بەوپێیەی وڵاتێکی رووبەر فراوانە، ئەمەش هۆکارێکی سەرەکی بووە بۆئەوەی خاکەکەی دەوڵەمەند بێت بەچەندین دەرامەتی سروشتی ، لەوانەش غازی سروشتی، کە لەڕووی یەدەگی غازەوە پلەی یەکەمی وەرگرتووە، لەم بارەیەوە زانیارییەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە یەدەکی دڵنیای غازی سروشتی روسیا دەگاتە (48,938) ترلیۆن مەترسێجا. لە ساڵی 2٠2٠ کە ڕێژەکەی 23,17% یەدەکی غازی سروشتی جیهان پێکدەهینێت کە بڕەکەی دەگاتە (211,206) (1٧) ترلیۆن مەترسێجا، سەبارەت بە بەرهەمی غازی سروشتی روسیا بەرهەمی لەهەمان ساڵدا گەیشتۆتە (649,144) ملیار مەترسێجا، کەڕێژەکەی (21.45٪) لەبەرهەمی جیهانی لە غازی سروشتی پێکدەهێنێت کەبڕەکەی دەگاتە (3,25,912) ملیار مەترسێجا، و کۆمپانیای غاز پرۆمی روسی کە بەگەورەتریین بەرهەمهێنی غازی سروشتی دادەنرێت لەجیهاندا کۆنترۆڵی ٩٠٪ی بەرهەم و گواستنەوەی غازی سروشتی روسیا دەکات ، ئەم ئامارانە ئەوەمان بۆدەردەخات کە یەدەک و بەرهەمی غازی سروشتی روسیا نزیک دەبێتەوە لە چارەکی بەرهەم و یەدەکی جیهان، بەمەش روسیا چارەنووسی جیۆپۆلەتیکی غازی سروشتی بەدەستەوەیە و دەتوانێت کۆنترۆڵی بازاڕ و سیاسەتی غازی سروشتی بکات و ئەو کێشە و گرفتانەشی ئێستا لەئەوروپادا بەهۆی شەڕی ئۆکرانیاوە هاتونەتەگۆڕێ باشترین بەڵگەن بۆئەوەی کە روسیا خاوەنی بڕیار و کۆنترۆڵ و سیاسەتی ڕاستەقینەی غازی سروشتییە لە ئەوروپا و جیهاندا.
ج- نەوت :
روسیای فیدراڵ خاوەنی یەدەکێکی گەورەی نەوتی خاوە کە بڕەکەی خۆی دەدات لە (٨٠٠٠٠) ملیار بەرمیل. لە ساڵی 2٠2٠ ڕێژەکەی 5,2% لەکۆی یەدەکی جیهاندا پێکدەهێنێت کەکۆی بڕەکەی دەگاتە (1,546,024) ملیار بەرمیل، سەبارەت بە بەرهەمی نەوتی خاوی روسیش لەساڵی 2٠2٠ بڕەکە گەیشتووەتە (٩4٥٩٨٠٠) بەرمیل لەڕۆژێکدا کەڕێژەکەی (13,7%) لەکۆی بەرهەمی جیهانی پێکدەهێنێت کە بریتییە لە (٦٩٠٩33٠٠)بەرمیل رۆژانە، بەمەش روسیا جگە لەدابینکردنی پێداویستییەکانی خۆی بەشدارییەکی گەورە دەکات لە دابینکردنی سەرچاوەی نەوتی خاو بۆ بازارەکانی جیهان و دەتوانێت بە رێژەیەکی گونجاویش کۆنترۆڵی نرخ و ئاراستەکانی خواست و خستنەڕووی نەوت بکات و ئەم سەرچاوەی وزەیە وەک کارتێکی جیۆپۆلەتیکی بەهێز لەبواری سیاسەتی نێودەوڵەتی وزەدا بگرێتە بەر و پێگەی روسیا لە وێستگەیەکی بەهێزدا بهێڵێتەوە، لەمبارەیەوە جێگری سەرۆک وەزیرانی روسیا (ئەلکسەندەر نۆڤاک) لەپەراوێزی بەشداریکردنی لەکۆڕبەندی کاری وزەی روسی – چینی ئەوەی ڕاگەیاند کە یەدەکی نەوتی روسیا لانیکەم بەشی 3٠ ساڵی داهاتوو دەکات، سەبارەت بە یەدەکی غازی سروشتیش روسیا یەدەکەکەی بەشی ٥٠ ساڵی داهاتوو دەکات، هەروەها دووەم یەدەکی یۆرانیۆمیش لەخۆدەگرێت.

دووەم: بنەمای دانیشتوان
1- ژمارە و چڕی دانیشتوان
یەکێک لەوکێشانەی کەرووبەڕووی روسیا دەبێتەوە لەئایندەدا بریتییە لە کەمبوونەوەی ژمارەی دانیشتوانەکەی بەشێوەیەکی بەردەوام، ئەم دۆخەش بۆ وڵاتێکی رووبەر زەبەلاحی وەک روسیا بەجۆرێک لە لاوازی دادەنرێت، ئەگەر لە خشتەی ژمارە (3) وردبینەوە بەشێوەیەکی ئاشکرا ئەو مەترسییە جیۆپۆلەتیکییەمان بۆ روون دەبێتەوە کە هێزی دیمۆگرافی روسیا دووچاری بووەتەوە، بۆ نموونە لە سەرەتای نەوەدەکاندا ساڵی 1٩٩2 ژمارەی دانیشتوانی روسیا گەیشتۆتە (148,561,700 کەس)، ئەم ژمارەیە لە ساڵی 2٠٠٠دا دابەزیوە بۆ (145,491,000 کەس) و لەساڵی 2٠2٠ بەڕێژەیەکی مەترسیدار دابەزیوە بۆ (135,412,300 کەس) وا چاوەڕواندەکرێت لە ساڵی 2٠3٠دا، دابەزێت بۆ (128,928,400 کەس)، مەترسییەکە لەوەوە سەرچاوە دەگرێت کە رووبەری روسیا بریتییە لە (17,101,281 کم2) و بە گەورەتریین رووبەری یەکەیەکی سیاسی دەژمێردرێت لەجیهاندا، ئەم رووبەرە زەبەلاحە پێویستی بە ژمارەیەکی زۆر لە دانیشتوانە تا لەگەڵ ئەو رووبەرە زەبەلاحەدا بگونجێت و بتوانێت ئەو سەرچاوە سروشتییە زۆرانەی کە لە وڵاتدا هەیە وەبەریانبهێنێت، هەروەها بتوانێت لە ئێستا و ئایندەشدا بەرگری لەو سنوورە دوورودرێژەی وڵات بکات.
ئەگەر ژمارەی دانیشتوان لە ساڵی 2٠2٠دا کە دەکاتە (135,412,300 کەس) دابەش بکەین بەسەر روبەری زەبەلاحی روسیا کە دەکاتە (17,101,281 کم2) ئەوا چڕی دانیشتوان دەکاتە نزیکەی (٨ کەس/کم2)، لێرەوە کێشە دیموگرافی و جیۆپۆلەتیکییەکان دەستپێدەکات و بەمەش روسیا بە یەکێک بە کەمتریین چری دانیشتوان لە جیهاندا ئەژمار دەکرێت، ئەویش بەهۆی گەورەیی رووبەرەکەی و ژمارەی دانیشتوانەکەی، هەروەها جۆرە ناهاوسەنگییەک لە بواری دابەشبوونی دانیشتوانی روسیا لە نێوان بەشە ئەوروپییەکەی و بەشە ئاساییەکەی بەزەقی بەدیدەکرێت، ئەویش دابەشبوون و چڕبوونەوەی دانیشتوانە لە بەشە ئەوروپییەکەی روسیا، لەگەڵ ئەوەی کەرووبەری بەشە ئاساییەکەشی بەرفراوانترە، بۆ نموونە ٧4٪ی دانیشتوانی روسیا لە هەردوو هەرێمی مۆسکۆ و پترۆسبۆرگدا خڕبوونەتەوە.
2- پێکهاتەی نەتەوەیی و ئایینی
بیرمەندان وایدەبینن کە جوگرافیای سیاسەتی تێرە بەهزری نەتەوەیی و بەکارهێنانی ئەم هزرە لە لێکۆڵینەوە جوگرافییەکاندا بووەتە کاری لە پێشینە و ئاسایی، کۆمەڵگەی روسیا لەڕووی نەتەوەییەوە دابەشدەبن بەسەر چەندین نەتەوەدا ، بڕوانە خشتەی ژمارە(4)، نەتەوەی روسی بەپلەی یەکەم دێت و نزیکەی ٨٠٪ی دانیشتوان پێکدەهێنێت، پاشان نەتەوەی تەتەر بەڕێژەی 3,8%ی دانیشتوان، پاشان نەتەوەکانی دیکە، ئەوەی لەخشتەی ژمارە (4)ەوە بەدەردەکەوێت.
روسیا وڵاتێکی فرەنەتەوەیە و نەتەوەی روسی زۆرینەی دانیشتوان پێکدەهێنێت، لەگەڵ ئەوەشدا وڵاتی فرەنەتەوەیی بەبێ زامن نەکردنی ماف و تایبەتمەندییەکانیان، هەمیشە وەک بۆمبێکی چێندراو ئەگەری تەقینەوەی لێدەکرێت.
سەبارەت بەپێکهاتەی ئایینی لەروسیادا ، رەنگە شتێکی نامۆ بێت باس لەبایەخی ئایین و تەنانەت پێکهاتەی مەزهەبیش بکرێت و وەک خاڵێکی بەهێزی کاریگەر مامەڵەی لەگەڵدا بکرێت، ئەم بایەخەی رەگەزی ئایین و مەزهەب هەرلەخۆوە نەهاتووە و لە سەردەمی قەیسەرەکانی روسیاوە (کڵێسەی ئەرسەدۆسکی) کرستیانی رۆڵی سەرەکی هەبووە لە ئاڕاستەکردنی گەلی روسیادا و جیاوازبووە لە (کڵێسەی کاتۆلۆکی رۆما) و بەبەردەوامی جۆرێک لەململانێ و ناکۆکیش هەبووە لەبواری هەژموونی ئایینی بەسەر ئەوروپادا لەنێوان ئەم دوو کڵێسەیەدا بەوپێیەی کڵێسەی ئەرسەدۆسکی ئاڕاستەی ئایینی ئەوروپای سۆشیالیست (خۆرهەڵاتی ئەوروپای کردووە)، تەنانەت لەسەردەمی کۆمۆنیستیشدا سۆز و کاریگەری مەزهەبی ئەرسەدۆکسی هەر نەشاردراوەتەوەو تائێستاش روسیا کاریگەری ئەم مەزهەبەی وەک بنەمایەکی رۆحی و تایبەتمەندی گەلی روسی بەکاردەهێنێت و مەبەستیەتی خەسڵەتی کۆمەڵگای روسی پێ بپارێزێت و هەژموونی بەسەر خۆرهەڵاتی ئەوروپادا بمێنێت.
بەگوێرەی ئامارەکانی وەزارەتی دەرەوەی روسیا رێژەی کریستیانی ئەرسەدۆکسی لە روسیا (88,26%) و رێژەی موسڵمانان (10,90%) و رێژەی جوو (0,28%) و بوزی (0,14%) و ئایینەکانی دیکە (0,42%) ، ئەوەی لەم داتایانەوە بەدەردەکەوێت بەرزی رێژەی موسڵمانانە لەنێو دانیشتوانی روسیادا، کەبە حوکمی نزیکی جوگرافی روسیا لە وڵاتە هاوموسڵمانەکانەوە دەتوانێت کاریگەری زیاتر لەخۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا ببینێت.
3- پێکهاتەی تەمەنی دانیشتوان
پێکهاتەی تەمەن یەکێکە لەو پێوەرە دیمۆگرافیا گرنگانەی کە لێکۆڵینەوەکانی بواری دانیشتوان پشتی پێ دەبەستێت لە بوارە ئابووری و کۆمەڵایەتییەکاندا، ئەم جۆرەی پێکهاتەیە دانیشتوان دابەشدەکات بەگوێرەی گروپی تەمەنەکان، لە رێگەی پۆلێنکردنی تەمەنی دانیشتوانی هەر وڵاتێک، دەتوانین ئایندەی دیمۆگرافی و رادەی هێزی دیمۆگرافی لە ئێستا و ئایندەی وڵاتاندا ئاشکرابکەین، سەبارەت بەپێکهاتەی تەمەنی دانیشتوانی روسیا لە ساڵی 2٠2٠ ئەوە ئاشکرا دەبێت کەدانیشتوانی گروپی دووەم (گروپی ناوەند) رێژەی 66,86% ی کۆی ژمارەی دانیشتوان پێکدەهێنن، ئەم خاڵەش بە بنەمایەکی ئەرێنی ئەژماردەکرێت، بەوپێیەی هێزی کار و هێزی چەکداری لێ پێکدێت و دەوڵەت دەتوانێت لە سەرجەم کەرتە ئابووری و کۆمەڵایەتی و سەربازی و ئاسایشییەکاندا سوودی راستەوخۆیان لێوەربگرێت بڕوانە خشتەی ژمارە (٥)، لەکاتێکدا گروپی یەکەم (گروپی منداڵ) تەنها رێژەی 16,91% ی کۆی ژمارەی دانیشتوان پێکدەهێنن، واتە لەئێستادا کە رێژەی منداڵ کەمە، لەئایندەشدا رێژەی هێزی ناوەند کەمدەبێتەوە و جۆرێک ناهاوسەنگی لەبواری دیمۆگرافیدا دێتە ئاراوەو روسیا ئەگەری ئەوەی لێدەکرێت کە هێزی کارو چەکدارانی درزی کەمبوونەوەی تێبکەوێت و جۆرە قەیرانێک لەبواری هێزی کاردا بێتە ئاراوەو ئەو رووبەرە زەبەلاحەی روسیا بێ هێزی کارو وەبەرهێنان و پاسەوان بمێنێتەوە، ئەم خاڵەش هۆکارەکەی کەمبوونەوەی ژمارەی دانیشتوانە بەهۆی:
1- کۆچی بەردەوامی دانیشتوانی رەگەز روسی لەرابردوودا بەرەو کۆمارەکانی پێشووی سۆڤیەت.
2- خراپبوونی دۆخی ئابووری و کۆمەڵایەتی دانیشتوانی روسیا لەماوەی نەوەدەکانی سەدەی رابردوو، کەچەندین قەیرانی تێدا ڕویدا و بووە هۆی نزمبوونەوەی ڕێژەکانی هاوسەرگیری و منداڵبوون.
ئێستاشی لەگەڵدابێت بە بەردەوامی گەنجانی روسیا هەر هەلێکی کۆچکردنیان بۆ بڕەخسێت کۆچی بەلێشاو بەرەو ئەوروپای خۆرئاوا و ئەمریکا دەکەن و شەڕی روسیا – ئۆکرانیاش ئەوەندەی دیکە پاڵنەر دەبێت بۆ هاندانی گەنجانی روسیا تا ئەم جارەیان بەلێشاو کۆچبکەن و ئەوەندەی دیکە ژمارەی دانیشتوانی روسیا بەرەو کەمبوونەوە بەرن.
سەبارەت بەگروپی سێیەم (گروپی بەساڵاچوان) رێژەی 16,23% ی کۆی ژمارەی دانیشتوان پێکدەهێنن رێژەیان نزیکە لە رێژەی منداڵان، بەم پێیەش رێژەی زیاتر 33٪ی لە دانیشتوانی روسیا بریتین لە هەردوو گروپی منداڵ و بە ساڵاچوان کە ئەرکی سەرپەرشتیکردن و خزمەتکردنیان دەکەوێتە سەرشانی گروپی دووەم (مامناوەند)، ئەوەی پێشبینی دەکرێت نزمبوونەوەی گروپی دووەمە، بەمەش لە روانگەی جیۆپۆلەتیکییەوە روسیا بەرەو لاوازی دەبات و میکانیزمی بەڕێوەبردن و بەرهەمهێنان و بەرگریکردن لەو رووبەرە زەبەلاحەی روسیا دووچاری کێشە دەبێتەوە.
سێیەم: بنەمای ئابووری
بنەما ئابوورییەکان بە هەموو بەشەکانیەوە، بە یەکێک لەو رەگەزە کاریگەرانە دادەنرێت کە کاریگەری دەخاتە سەر هێز و رەفتاری سیاسی دەوڵەت و لە دەرەنجامیشدا کاریگەری چۆنیەتی بڕیاری سیاسی دەوڵەت دەستنیشان دەکات و لە گەڵیشدا کاریگەری لەسەر هێزی دەوڵەت و کێشی جیۆسیاسی بەجێدەهێڵێت، سەبارەت بە ئابووری روسیا دەکرێت باس لەو قۆناغە راگوزارییە بکرێت کە ئەم وڵاتەی پێدا تێپەڕیووە، هەر لە هەرەسێنانی یەکێتیی سۆڤیەتی پێشوو هاتنەکایەی کۆماری روسیای فیدراڵ وەک میراتگری سۆڤیەت و لەوکاتەوە کە روسیای فیدراڵ وەک قەوارەیەکی سیاسی نوێ هاتۆتە سەر گۆڕەپانی سیاسەتی نێودەوڵەتی، دەکرێت لە ساڵی 1٩٩1وە رەوتی ئابووری روسیا لە دوو قۆناغدا لێک بدەینەوە کە ئەوانیش بریتین لە:
قۆناغی یەکەم
ئەم قۆناغە بەهاتنە سەرحوکمی سەرۆک (بۆریس یڵسن) لەماوەی نێوان (1٩٩1 – 1٩٩٩) دەستپێدەکات و هەنگاوەکانی گۆڕانکاری لەفەلسەفەی سۆشیالیستەوە بۆ فەلسەفەی سەرمایەداری، لەم قۆناغەدا چەندین قەیرانی ئابووری و کۆمەڵایەتی زەقبوونەوە و هاتنەگۆڕێ، بە هۆی سیاسەتە هەڵەکانی (یڵسن) کە لە گرتنەبەری میکانیزم و پلانەکانی لەو ماوە راگوزەرەدا سەرکەوتوو نەبوو بەمەش رۆڵی روسیا لە سیستمی سیاسی نێودەوڵەتیدا پاشەکشەیەکی گەورەی کرد، سەرۆک (یڵسن) دەیویست گۆڕانکاری لە سیستمی سۆشیالیستەوە بۆ سیستمی سەرمایەداری بە گوێرەی میکانیزمی (چارەسەرکردن بە شۆک – العلاج بالصدمة)، واتە راگوزاری راستەوخۆ بۆ سیستمی سەرمایەداری، ئەو هەنگاوانەی کە یڵسن و تیمە حکومییەکەی لەساڵی 1٩٩2دا گرتیانەبەر بەکورتی بریتیی بوون لە:
1- رزگارکردنی بازرگانی نێوئابووری روسیا، ئەویش بە نەهێشتنی سیستمی نرخدانانی سەر شمەک و کاڵاکان.
2- کەمکردنەوەی خەرجییە حکومییەکان بە شێوەیەکی گەورە.
3- چاککردنی سیستمی باج.
4- کارکردن بۆ ئەوەی دراوی روسی ئاڵوگۆڕی پێوەبکرێت.
5- بە تایبەتیکردنی دامودەزگاکانی دەوڵەت.
6- پەیوەندی کردن و بوون بە ئەندام لە دامودەزگا دارایی و ئابوورییەکان بەمەبەستی دەستکەوتنی یارمەتی، تا لەو قەیرانانە دەربچێت و پرۆسەی گۆڕانکاری ئابووری سەرکەوتن بە دەست بهێنێت.
ئەم هەنگاوانەی سەرۆک (یڵسن) بەشداربوو لە خراپبوون و داڕمانی ئابووری روسیا و چەند دیاردەیەکی روخێنەرو مەترسیدار لە کاتی جێبەجێکردنی پڕۆسەی گۆڕانکاری کە لە سیستمی ئابووری دا هاتە گۆڕێ لە نموونەی دیاردەکانی (بەرتیل و گەندەڵی ئابووری) لە دوای ساڵی 1٩٩1دا، هۆکارەکەشی دەگەڕێتەوە بۆ ئامادەنەکردنی کۆمەڵگەی روسی، بۆ ئەم جۆرە لە گۆڕانکاری، لەبەرئەوەی دەوڵەت هەوڵی دەدا خۆی لە پڕۆژە پیشەسازییەکانی کەرتی گشتی (حکومی) رزگاربکات بیدات بە کەرتی تایبەت، ئەم هەنگاوەش بووە مایەی هەرەسهێنانی ئابووری روسیا و هاتنەکایەی ئەو قەیرانە ئابوورییەی کە لە ساڵی 1٩٩٨دا لە روسیادا روویدا و هۆکارەکانیشی بریتیبوون لە:
1- شۆکی ناوخۆیی کە لە روسیاوە سەرچاوەی گرت و بریتی بوو لە سەرنەکەوتنی حکومەتی روسیا لە کۆکردنەوەی باج، و نەیتوانی ٦٥٪ی باجی روسیا کۆبکاتەوە.
2- سندوقی نەختی نێودەوڵەتی رازی نەبوونی بە پێدانی قەرزێکی (٧٠٠ ملیۆن) دۆلاری بە روسیا.
3- بانکی بنیاتنان و ئاوەداکردنەوەی نێودەوڵەتی رازی نەبوو لەسەر پێشکەشکردن و پێدانی بڕی (1,1 ملیار) دۆلار بە روسیا.
4- زەرەرمەند بوونی روسیا بە نزیکەی (٥ ملیار) دۆلار لە قەیرانە داراییەکەی ئاسیادا.
قۆناغی دووەم
ئەم قۆناغە خۆی لەو گۆڕانکارییانەدا دەبینێتەوە کە روسیا لە دوای ساڵی 2٠٠٠دا بە هاتنی (ڤلادیمێر پوتین) وەک سەرۆکی روسیا تا ساڵی 2٠٠٨ بە خۆوەی بینی ئەم قۆناغە پێشکەوتنێکی گەورەی ئابووری بە خۆوە بینی هاوکات بەرزبوونەوەی نرخی داهاتی وزەی روسیا و ئەو چاکسازییە ئابوورییانەی کە لە بواری کەرتە ئابورییەکاندا هێنرانە ئاراوە، بوونە مایەی گەشەسەندنی ئابووریی روسیا، سەرۆک ڤلادیمێر پوتین رایگەیاند: ئامانجی ستراتیژی ئەوەیە کە بەرهەمی ناوخۆ بگەێنێتە دوو ئەوەندە و دەوڵەت شکۆی بۆ بگەڕێتەوە رۆڵی بە چاوی خۆی لە ئاستی نێودەوڵەتیدا دا بگێڕێت، لەمبارەیەوە پوتین سوودی لە ئەزموونی چینی میللی بینی سەبارەت بە کرانەوەی ئابووری پلە بە پلە و ئاڕاستەکراو لە لایەن دەوڵەتەوە بە پێچەوانەی ئەو سیاسەتە پەیڕەو کراوەی کرانەوە کە سەرۆک یڵسن گرتبوویەبەر، گرنگترین هەنگاوەکانی چاکسازی پوتین بریتی بوو لە: رێکخستنەوەی دۆخی ئابووری لە نێوخۆی روسیادا و پشتگیریکردنی پیاوانی خاوەنکاری بچووک و مام ناوەند ئەویش لە رێگەی کەمکردنەوەی باج، بەمەبەستی بووژاندنەوەی هەردوو کەرتی کشتوکاڵی و بازرگانی و پاڵپشتیکردنی چالاکییە ئابووری و کۆمەڵایەتییەکانی چینی ناوەڕاست گەڕاندنەوەی رۆڵی حکومەت بۆ سەرپەرشتی کردن و موڵکداریەتی کەرتەکانی وزە و پیشەسازی هەروەها دوور خستنەوەی بەرپرسەکانی پێشووی سەردەمی یڵسن ئەوانەی تۆمەتبار بوون بە گەندەڵی و بەرتیل، بەمەش تەکانێکی بەهێزی بەخشییە چالاککردنەوەی ئابووری روسیا.
کاریگەرییەکانی قۆناغی دووەم تا دوای ساڵی 2٠٠٨ کۆتایی ساڵی 2٠14 درێژبوونەوەی هەبوو، سیماکانی لەچەند بوارێکدا بەدەرکەوتن، بۆ نموونە لە ئاستی گەشەی ئابووری روسیا بەرزبوونەوەی پشکی تاک لە بەرهەمی گشتی ناوخۆیی بەمەش روسیا بووە هێزێکی ئابووری سەرکەوتوو لەگەڵ هێزگەلێکی دیکەدا جیهانیان بەرەو فرەجەمسەری ئابووری برد.
بە مەبەستی زانینی بونیادی ئابووری روسیا هەوڵ دەدەین لە چەند تەوەرەیەکەوە شیکاری بۆ بونیادی ئابووری روسیا بکەین بەم شێوەیە:
1- کۆی بەرهەمی ناوخۆ
لە ڕێگەی زانین و بەراوردکردنی کۆی بەرهەمی ناوخۆی روسیا ئەوەمان بۆ ئاشکرا دەبێت کە کۆی بەرهەمی ناوخۆیی روسیا ساڵانە گەشەی بەرچاوی بەخۆوە دیوە، ئەمەش کاریگەری هەنگاوەکانی چاکسازی پێوە دیارە بڕوانە خشتەی ژمارە (٦)، لە خشتەکەوە ئەوەمان بۆ دەردەکەوێت کە کۆی بەرهەمی ناوخۆیی روسیا لە ساڵی 1٩٩٥ دا تەنها (1,38 ترلیۆن) دۆلار بووە و لە ساڵی 2000دا بەرزبووەتەوە بۆ (1,63 ترلیۆن) دۆلار و لە ساڵی 2000 دا گەشەیەکی گەورەی بە خۆیەوە دیوە و گەیشتووەتە (3,24 تریلیۆن) دۆلار و لە ساڵی 2015 هەڵکشانی زیاتری بەخۆوە دیوە و گەیشتۆتە ( 3,84 ترلیۆن) دۆلار، بەڵام ئەوەی تێبینی دەکرێت دابەزینی بڕی کۆی بەرهەمی ناوخۆیە لە ساڵی 2٠2٠ بۆ (1,48 ترلیۆن) دۆلار ، بەهۆی بڵاوبونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا بە روسیا و جیهاندا و هەرەسهێنانی نرخی نەوت بۆ کەمتریین ئاست لەماوەی بیست ساڵی رابردوودا.
ئەگەر بەراوردێک بکەین لە نێوان بەرهەمی روسیا لەگەڵ هەریەک لە ئەمریکا و چیندا لە ساڵی 2٠1٥دا بەئاشکرا ئەوەمان بۆ رووندەبێتەوە و ئاشکرا دەبێت کە هێشتا ئابووری روسیا چەند لاوازە و قەبارەکەی زۆر کەمە بە بەراورد بەو دوو وڵاتە، بڕوانە خشتەی ژمارە (٧)، لە خشتەکەوە ئەوە بە دەردەکەوێت کە لە ساڵی 2٠1٥ کۆی بەرهەمی هەریەک لە ئەمریکا و چین دەگەنە (18,3 ترلیۆن دۆلار) و (11,226 ترلیۆن دۆلار) لە کاتێکدا کۆی بەرهەمی ناوخۆی روسیا ناگاتە (4ترلیۆن دۆلار).
2- کەرتی کشتوکاڵ:

چالاکییە کشتوکاڵییەکان بایەخێکی تایبەتی پێکدەهێنن، لەنێو سەرچاوە ئابوورییەکاندا بەو پێیەی سەرچاوە کشتوکاڵی و خزمەتگوزارییە کشتوکاڵییەکان لە خۆدەگرن و پەیوەستداریشن بە چالاکی پیشەسازییەوە و دەتوانرێت لە رێگەیەوە وڵاتان ئاسایشی خۆراکیان زامن بکەن، روسیا نزیکەی 13٪ی لەکۆی خاکی خۆی تەرخانکردووە بۆ کشتوکاڵ و بەرهەمهێنانی بەرهەمە کشتوکاڵییە جۆراوجۆرەکان، کۆی رووبەری خاکی تەرخانکراو لە روسیا لە ساڵی 2٠1٥ بە (2,177,218 کم2) دەخەمڵێنرێت، بەمەش روسیا و بە چوارەم گەورەترین هێزی کشتوکاڵی دەژمێردرێت لە جیهاندا، لەمبارەیەوە روسیا هەنگاوی گەورەی ناوە کە لە وڵاتێکی هاوردەکەری دانەوێڵەوە بگۆڕدرێت بۆ سێیەم وڵاتی هەناردەکەری دانەوێڵە لە ماوەی نێوان (1٩٩٩ – 2٠٠٩) لە دوای هەریەک لە یەکێتی ئەوروپا و ئەمریکا بەشی زۆری بەرهەمە کشتوکاڵییەکانی روسیا بریتین لە بەروبوومی کێڵگەیی بە تایبەتیش (گەنم و جۆ و کەتان و شۆفان و گوڵەبەڕۆژە)، ئەوەی جێگەی سەرنجە نزمی بەشداری کەرتی کشتوکاڵە لە کۆی بەرهەمی ناوخۆیی روسیا کە لە ساڵی 2٠2٠دا دەگاتە ( 3٠ملیار) دۆلار و رێژەی 2٪ی کۆی بەرهەمی ناوخۆیی پێکدەهێنێت بڕوانە خشتەی ژمارە(٨).
3- کەرتی پیشەسازی
پیشەسازی بە بنەمایەکی سەرەکی هێزی دەوڵەت دەژمێردرێت، و ئەو دەوڵەتەی خاوەنی پیشەسازییەکی پێشکەتوو بێت مانای خاوەنی هێزێکی تۆکمەشە، لە روسیادا بایەخێکی گەورە بە کەرتی پیشەسازی دراوە و حکومەتی روسی مەبەستی بووە کەرتی پیشەسازی فرەچەشن بکرێت و هەموو جۆرەکان لە خۆبگرێت وەک، پیشەسازی قورس و ناوەند و سوک، بە مەبەستی بەرفراوانکردن و هەمەچەشنکردنی داهاتی نەتەوەیی و کەمکردنەوەی رێژەی پشتبەستن بە سەرچاوەکانی وزە، بە تایبەتیش نەوت و غازی سروشتی، جگە لەوەی کەوەبەرهێنان لە کەرتی پیشەسازیدا دەبێتە مایەیی دووبارە وەبەرهێنانکردن لە بواری دەرامەتە کانزاییەکان و سامانە سروشتییەکاندا، دەتوانرێت پیشەسازییە سەرەکییەکانی روسیا بەم شێوەیە پۆلێن بکرێت:

آ- پیشەسازییە مەدەنییەکان
ئەم جۆرە پیشەسازییانە لە خۆدەگرێت:
پیشەسازی دەرهێنان: پیشەسازی دەرهێنانی نەوت و غازی سروشتی گرنگترین ئەو دوو دەرامەتە بە بەهاو بەربڵاو قازانج بەخشەن کە پلەی یەکەمی وەرگرتووە لە بواری دەرهێناندا، جگە لە دەرهێنانی خەڵووز و کانزای دیکەی وەک زێڕ و مس و زیو و ئەلەمنیۆم و نیکل و پلاتین و رەساس.
پیشەسازییە گۆڕاوەکان : بایەخی ئەم جۆرە لە پیشەسازی لەوەدایە کە لە رێگەیەوە شمەکی بەردەست و بەکارهاتوو لەگەڵ شمەکی نیوە دروستکراو دەهێنێتە بەرهەم، و بەبێ ئەم جۆرە پیشەسازییە گەشەسەندنی ئابووری ناتوانرێت بهێنرێتەدی، ئەم جۆرە پیشەسازیانەش چەند جۆرێک لەخۆدەگرن لەوانە :
پیشەسازی قورس: لە نموونەی پیشەسازی فڕۆکە و بارهەڵگری گەورە و ئامێرە کشتوکاڵییەکان و دروستکردنی پاپۆڕ و پیشەسازی کارەبایی ئامێری بیناسازی و گەلێکی تر.
پیشەسازی سوک: لە نموونەی پیشەسازی چنین و جلوبەرگ و پێڵاو و پیشەسازییە خۆراکییەکان.
ب- پیشەسازییە سەربازییەکان : لە فەلسەفە و بیری روسیدا هزری سەربازی پێگەی تایبەتی خۆی هەیە، لەم بوارەدا روسیا مەبەستییەتی بە بەردەوامی پەرە بە پیشەسازییە سەربازییەکانی خۆی بدات، بە مەبەستی بەرزکردنەوە و بەهێزکردنی توانای رکابەری لە بازاڕی چەکی جیهاندا، بۆ نموونە لە ساڵی 2٠٠٧ سوپای روسیا (3٦ جۆر) چەکی نوێی کەوتە بەر دەست و توانی لە رێگەی چەکە نوێکانییەوە چەندین گرێبەستی فرۆشتنی چەک لەگەڵ چەند وڵاتێکدا ئیمزا بکات (فرۆشتنی فڕۆکە و بزوێنەری فڕۆکە و فڕۆکەی بێفڕۆکەوان و زریپۆش و سیستمی مووشەکی دژە فڕۆکە و تانک و چەندین جۆر چەکی ئەلکترۆنی جۆراوجۆر)، هەروەها روسیا توانی پەرە بە (مووشەکی خود پاڵنەری بالیستی) بدات، کە توانای بڕینی سیستمی بەرگری مووشەکی هەیە، لەوانەش سیستمە قەڵغانییە موشەکییەکانی ئەمریکا. روسیا چەندین جۆر چەک هەناردەی وڵاتان دەکات و داهاتی روسیا لەم بازرگانییە خۆی دەدات لە 9,7 ملیار دۆلار ساڵانە.
4- کەرتی خزمەتگوزاری
ئەم کەرتە زیاتر ئەو چالاکییە ئابووریانە دەگرێتەوە کە (ناپیشەسازی و کشتوکاڵین) زیاتر لە کەرت و پیشە و چاکییەکانی دیکەدا خۆیان دەبیننەوە و روسیا لەم بوارەدا توانیویەتی ٥٨٪ی کۆی بەرهەمی ناوخۆی لەم کەرتەوە بەدەستبخات، ئەم خاڵەش بۆ وڵاتێکی زەبەلاحی وەک روسیا، بە خاڵێکی لاوازی جیۆپۆلیتیکی دەژمێردرێت و بەوەی بەو هەموو توانا جوگرافی و تەکنۆلۆجی و دەرامەتە سروشتییەوە، زیاتر پشت ستوورە بە کەرتی خزمەتگوزاری، ئەم کارەش لەکاتی جەنگ و قەیران و ئابلوقەدا دووچاری شکست دەبێتەوە و توانای بەشداریکردنی بەرچاوی نابێت لە کۆی بەرهەمی ناوخۆی وڵاتدا.
چوارەم: بنەمای سەربازی
لەگەڵ ئەو پێشکەوتنە گەورەیەی ئابووری جیهان بە خۆیەوە دەبینێت و کاریگەری لەسەر رەوتی سیاسەتی نێودەوڵەتی بەجێدەهێڵێت، بەڵام هێشتا هێزی سەربازی و تەکنۆلۆژیای سەربازی پێشکەوتوو رۆڵێکی سەرەکی دەبینت بۆ پێدانی پێگەوکێشی سیاسی و دیپلۆماسی تایبەت بە وڵاتان، لەم بارەیەوە مێژووی سۆڤیەتی جاران و روسیای ئێستا ئەوە دەردەخات کە ویستی خاوەندارێتی بۆ چەکی کلاسیکی و ستراتیژی و عەمبارێکی گەورە لە مووشەکی پالیستی بە رێگایەک دەزانێت بۆ راگرتنی پاڵانسی هێز و دەستکەوتنی هەژموون لە بواری پەیوەندیی نێودەوڵەتیدا، کە تاڕادەیەکی گەورە چەمکی هێز ئەو رۆڵە دەستنیشان دەکات و وەک بەربەستێک بەکاردەهێنرێت بۆ روبەڕوبوونەوەی گوشار و هەڕەشە دەرەکییەکان، لەم رووەوە روسیای فیدراڵ بەردەوامە لەسەر ئەم رەوتەی و ئەگەری ئەوەش هەیە لە ئایندەشدا هەر بەردەوام بێت، لەبەرئەوەی ٩٠٪ی هێزی دەریایی و ٨٥٪ی چەکە تەکتیکییە ئەتۆمییەکان و لە ٨٥٪ی هێزی وشکانی و ٧٩٪ی مووشەکە کیشوەربڕەکان و 1٠٠٪ی ژێردەریاییە ئەتۆمییەکان و زیاتر لە (12 هەزار) کڵاوەی ئەتۆمی ستراتیژی کەوتنە ژێردەسەڵاتی روسیای فیدراڵ، بەوپێیەی روسیا بووە میراتگرێکی سەرەکی هێزە زەبەلاحەکەی سۆڤیەتی جاران.
لێرەدا هەوڵدەدەین کەپێکهاتەی سوپای روسیای فیدراڵ و سیستمی سەربازی بەم شێوەیە بخەینەروو:

1- ژمارەی هێزی سەربازی روسیا
بە گوێرەی مەرسومێکی رەسمی کە لە 1/1/2٠2٠ لەلایەن سەرۆک ڤلادیمێر پوتینەوە دەرکراوە، ژمارەی هێزە چەکدارەکانی روسیای بە (3,350,000) کەس دەستنیشان کرد، لەو ژمارەیە یەک ملیۆن کەسیان بە شێوەیەکی کردەیی لە سوپادان و ژمارەی هێزی یەدەکیش دەگاتە (2,350,000) کەس.
سەبارەت بە خزمەتی سەربازی لە سوپای روسیادا بریتییە لە :خزمەتێکی زۆرەملێ بۆ رەگەزی نێری تەمەن نێوان (1٨ – 2٧ ساڵ) و ماوەی خزمەتی سەربازیش دەگاتە (1٨ – 24 مانگ)، بەڵام خزمەتی یەدەک تا تەمەنی (٥٠ ساڵ) درێژدەبێتەوە، بەم پێیەش سوپای روسیا بەسێیەم سوپا دەژمێردرێت لەڕووی ژمارەوە.
2- بڕوای سەربازی روسیا (العقیدة العسکریة)
مەبەست لە بڕوای سەربازی ئاماژە بەو بنەما سەرەکییانەی کە پێویستن بنیادی سەربازی لێ پێکبهێنرێت، ئەمەش مانای ئەوەیە کە بڕوای سەربازی گرنگی دەدات و پەیوەست دەبێت بە بۆچوونی رەسمی دەوڵەت سەبارەت بە بنەما و یاسا سەرەکییەکانی پەیوەست بە ململانێی چەکدارییەوە، کە بۆچوونی تایبەت بە جەنگ و رێگاکانی بەڕێوەبردن و بنەما سەرەکییەکانی ئامادەبوونی وڵات و هێزە چەکدارەکان لەخۆدەگرێت. بڕوای سەربازی روسیا گۆڕانکاری ریشەیی بەسەردا هاتووە و جەخت لەسەر مافی روسیا دەکاتەوە کە هێزی چەکدار لە دەرەوەی سنوری جوگرافی روسیا بەکاربهێنێت، بە مەبەستی پاراستنی بەرژەوەندیی و هاووڵاتییەکانی و پاراستنی ئاشتی و ئاسایشی جیهان، لێرەدا روسیا بە مافی خۆی دەزانێت کۆمەڵێک میکانیزمی سەربازی بۆ بەرگرییکردن لە بەرژەوەندییەکانی بگرێتە بەر، لەوانە بەکارهێنانی چەکی ئەتۆم و بڵاوکردنەوەی هێزی روسیا لەدەرەوەی سنوور و پەرەپێدانی دامەزراوەی سەربازی و پیشەسازی لە روسیادا.
3- توانا سەربازییەکانی روسیا
وەک پێشتر ئاماژەمان پێکرد روسیای فیدراڵ بووە میراتگری سۆڤیەت و زۆربەی عەمبارە ستراتیژی و تەکتیکییەکانی لە چەک کەوتە دەست و لێرەدا دەکرێت تواناکانی هێزی سەربازیی روسیا پۆلێن بکەین بۆ ئەم بەشانەی لای خوارەوە:
آ- هێزی وشکانی :
هێزی وشکانی روسی پێگەیەکی تایبەتی و لەپێشینەی لای سەرکردایەتی و فەرماندە سەربازییەکانی روسدا هەیە، بەوپێیەی ئەو رووبەرە زەبەلاحەی روسیا پێویستی بە هێزێکی وشکانی گەورە هەیە تا پارێزگاری وڵات بگرێتە ئەستۆ، هەروەها بڕوای سەربازیی خۆرهەڵاتی بەرادەیەکی گەورە پشت بە هێزی پیادە دەبەستێت، بەو پێیەی بەرەگەزێکی سەرەکی و گرنگ دەژمێردرێت بۆ یەکلایی کردنەوەی چارەنووسی جەنگەکان، بڕوانە خشتەی ژمارە (٩).
ب- هێزی دەریایی
هێزی دەریایی روسیا گەورەترین گۆڕانکاری بە سەر داهات و ژمارەکەی دوای هەڵوەشاندنەوەی یەکێتیی سۆڤیەت بە ڕێژەیەکی گەورە کەمی کرد بۆ (233٠٠٠ هەزار سەرباز)، و ئێستا روسیا تەنها خاوەنی یەک کەشتیی فڕۆکە هەڵگرە (حاملة الطائرات)، کە ئەویش کەشتیی (ئەدمیراڵ کۆزنستۆف)ە، بڕوانە خشتەی ژمارە (1٠) لەم بارەیەوە سەرۆک پوتین لە ساڵی 2٠٠1 مەرسوومێکی سەرۆکایەتی دەرکرد سەبارەت بە سەرلەنوێ بووژاندنەوەی هێزی دەریایی روسیا بەو پێیەی روسیا خاوەن شوێنێکی جیۆستراتیژیی پڕبەهایە.
لە بواری بڵاوبوونەی هێزی دەریایی، روسیا خاوەنی شەش کەشتیگەلە و لەم شوێنانەدا جێگر کراون:
1- کەشتیگەلی باکوور (لە ناوچەی جەمسەری باکوور و ئەتڵەسی).
2- کەشتیگەلی بەڵتیک لە ناوچەی کاڵینفراد).
3- کەشتیگەلی دەریای رەش (سیناستفول).
4- کەشتیگەلی زەریای هێمن (لە ناوچەی فلادیفتۆک).
٥- کەشتیگەلی ناوچەی ئیستراخات.
٦- کەشتیگەلی دەریای ناوەڕاست (سوریا - تەڕتووس).
بەمەش روسیا توانیوێتی هێزی دەریایی لە رووبەرە ئاوییە سەرەکییە نزیک و تەنانەت دوورەکانیش جێگیربکات و ئەم هەنگاوانەی روسیا لە خۆیدا سەرکەوتوون، بە حوکمی ئەوەی ئەو زەریا و دەریایانەی کە گەمارۆی روسیایان داوە زۆربەی مانگەکانی ساڵ بە بەستەڵەکی ماونەتەوە و کەمتر بەکەڵکی دەریاوانی دێن.
ج- هێزی ئاسمانی
هێزی ئاسمانی بە بنەمایەکی سەربازی پڕ بایەخ ئەژمار دەکرێت، لە بەرئەوەی راسەوخۆ دەتوانێت پاڵپشتی گۆڕەپانی جەنگ پۆلەکانی دیکەی هێزی بەشەڕهاتوو بکات و کاریگەری بەرچاو لەسەر پرۆسە سەربازییەکان بەجێدەهێڵێت.
تواناکانی هێزی ئاسمانی روسیا لەدوای ساڵی 2٠٠٠ پێشکەوتنی گەورەی بە خۆوە بینی و چەند بوارێکی گرنگی لەخۆگرت وەک :
1- فەرماندەیی فڕۆکەوانی دوورمەودا (سوپای ئاسمانی 3٧).
2- فڕۆکەوانی تەکتیکی.
3- فەرماندەیی فڕۆکەوانی بۆ گواستنەوەی سەربازی سوپای ئاسمانی.
4- فڕۆکەی هالیکۆپتەری سوپا.
٥- پەیمانگاکانی راهێنانی فڕۆکەوانی هێزی ئاسمانی.
هێزی ئاسمانی روسی گۆڕانکاری گەورەی لە رووی چەندایەتی و چۆنایەتییەوە بەسەردا هاتووە و ئێستا ئەم جۆرەی هێز دەتوانێت ببێتە تەواوکەری جۆرەکانی دیکەی هێز (وشکانی و دەریایی) و بۆ رووبەرێکی زەبەلاحی وەک روسیا دەکرێت هێزی ئاسمانی لە زۆرکاتدا وەک جێگرەوەیەکی دیکەی هێزەکانی پیادە و تانک رۆڵ ببینێت بۆ باڵادەستبوونیش رۆڵی سەرەکی دەبینێت سەبارەت بە ژمارە و جۆری هێزی ئاسمانی روسی بڕوانە خشتەی ژمارە (11)
د- توانای ئەتۆمی
روسیا بە یەکێک لە وڵاتە سەرەکییەکانی خاوەن بۆمبی ئەتۆم دەژمێردرێت و ئەم عەمبارە گەورەیەشی لە سۆڤیەتی جارانەوە بە میرات بۆ ماوەتەوە، لەگەڵ ئەوەی هەندێک لە کۆمارەکانی سۆڤیەتی جاران پاش بەدەستهێنانی سەربەخۆییان لە سۆڤیەت بوونە میراتگری بەشێک لە عەمبارە ئەتۆمییەکەی سۆڤیەت، هەروەها بە هۆی ئیمزاکردنی روسیا بۆ رێکەوتننامەی سارت 2 و سارت 3 بە مەبەستی کەمکردنەوەی توانا ئەتۆمییەکان بە رێژەی 3٠٪ بۆ ئەو مووشەکە کیشوەربڕانەی کە زیاتر لەکڵاوەیەکی ئەتۆمییان هەڵگرتووە، ئەم دوو هۆکارە بوونە هۆی ئەوەی کە عەمباری روسیا بە ڕێژەیەکی سنووردار کەمبێتەوە، لەگەڵ ئەوەشدا سەرچاوەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە تائێستاشی لەگەڵدا بێت روسیای فیدراڵ خاوەنی گەورەترین عەمباری ئەتۆمییە لە جیهاندا، بۆنموونە لە ساڵی 2٠11دا ژمارەی کڵاوە ئەتۆمییە تەکتیکی و ستراتیژیەکانی روسیا گەیشتە (11 هەزار)کڵاوە بەمەش پێش عەمباری ئەمریکا کەوتووە کە لە هەمان ساڵدا خاوەنی (٨٥٠٠) کڵاوەی ئەتۆمی بووە و کۆی کڵاوە ئەتۆمییەکانی جیهانیش (2٦ هەزار کڵاوە بووە) .
لە ساڵی 2٠1٧یشدا لە عەمباری روسیا لە چەکی ئەتۆم، دووبارە زیاتر بووە لە عەمباری ئەمریکا، بەمەش هێزی ستراتیژی ئەتۆمی بە کۆڵەکەی هێزی سەربازی دەژمێردرێت و وەک قەڵغانێکی بەرپەرچدانەوە، مەبەستییەتی ئاسایشی نەتەوەیی روسیای لەڕووی سەربازییەوە پێ بپارێزێت و هزری سەربازی روسی زیاتر جەخت لەسەر بەدەستهێنانی زۆرترین چەکی ئەتۆمی دەکاتەوە و تا ئێستاش لە نێو ئەو (٩ وڵاتەی) جیهاندا کە بە شێوەیەکی فەرمی خاوەنی چەکی ئەتۆمین، روسیای فیدراڵ خاوەنی زۆرترین بڕ لە چەکی ئەتۆمە، بڕوانە هەردوو خشتەی ژمارە (12) و (13)، بە گوێرەی پێشبینی گەشەی عەمباری کڵاوە جەنگییە ئەتۆمییەکان بۆ ساڵی 2٠22 روسیا بە پلەی یەکەم دێت و خاوەنی (٥٩٧٧ کڵاوەی جەنگی ئەتۆمییە) بڕوانە نەخشەی ژمارە (4).
هـ - بنکەی سەربازی و بودجەی سوپا
روسیا لە دەرەوەی سنووری جوگرافی خۆی (٨1 بنکە)ی سەربازی هەیە و دەکەونە ئەم وڵاتانەوە : ئەرمینیا، بیلاروسیا، گورجستان، کازاخسان، قیرغیزستان، سوریا، مۆڵداڤیا، تاجیکستان، ڤێتنام، لەم (٩ وڵاتەدا) وەک ئاماژەمان پێکرد (٨1) بنکەی سەربازی جێگیرکرد و نزیکەی (٥٦ هەزار) سەربازی روسیایان تا جێگیرکردووە، جگە لە چەندین جۆری چەکی گەورە و مامناوەند، بڕوانە نەخشەی ژمارە (٥) ئەوەی جێی تێبینییە ئەوەیە بۆ روسیا لە پلانی جیۆستراتیجی خۆیدا بەرنامەی ئەوەی هەیە کە هێزی سەربازی روسی بڵاوبکاتەوە، بە تایبەتیش لە پێگە و شوێنە بایەخدارەکانی جیهان، وەک دەریای ناوەڕاست، کەنداو، وڵاتەکانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست.
سەبارەت بە بودجەی تەرخانکراوی روسیا بۆ کەرتی سەربازی، داتاکان ئاماژە بەوە دەکەن کە بودجەکەی لەو بوارەدا لە هەڵکشاندایە، بڕوانە خشتەی ژمارە (14)، لە ساڵی 2٠٠3دا بودجەی سەربازی 42,6 ملیار دۆلار بووە لە ساڵی 2٠13 بەرزبۆتەوە بۆ 95,6 ملیار دۆلار، ئەم هەڵکشانە بەرچاوەش بایەخی روسیا دەخاتەڕوو کە لە ماوەی (1٠ ساڵدا) زیادبووە بۆ زیاتر لە ئەوەندە و نیوێک، روسیا لە ماوەی 2٠12 - 2٠22 پلانی ئەوەی هەبووە کە بڕی ٧٧٠ ملیار دۆلار بودجە بۆ کڕینی فڕۆکە هەڵگر و ژێردەریایی و فڕۆکە تەرخان بکات، ئەم بودجەیەی روسیا لەگەڵ هەڵکشانیشیدا بە بەراورد بە بودجەی سەربازی ساڵی 2٠13 هەریەک لە چین و ئەمریکا کە بڕەکەیان بریتیی بووە لە 171,4 ملیار دۆلار بۆ چین و 618,7 ملیار دۆلار بۆ ئەمریکا، تێبینی دەکرێت بڕەکەی زۆر کەمترە، لەبەرئەوە سەیر نییە کە روسیا لەڕووی تەکنۆلۆژیای سەربازی پێشکەوتووەوە زۆر لە دوای ئەو دوو وڵاتەوەیە.
پێنجەم : بنەمای سیاسی و دیپلۆماسی
بونیاد و سیستمی سیاسی هەر وڵاتێک وەک بنەمایەکی سەرەکی وایە، کە لێیەوە ستراتیژی باڵای وڵات ئیلهام وەردەگرێت بە مەبەستی جێبەجێکردنی ئەرکەکانی، تاوەکو سیستمی سیاسی روسیا نەزانین ناتوانین باس لە هێزی سیاسی و دیپلۆماسی ئەو وڵاتە بکەین.
1- سیستمی سیاسی روسیا
پاش هەرەسهێنانی یەکێتیی سۆڤیەت و لەدەستدانی ئەو هەژموون و پێگە جیۆپۆلەتیکییەی سۆڤیەت، روسیا بووە میراتگری سۆڤیەت و لە هەوڵی ئەوەدا بوو کە زیاتر دووچاری هەڵوەشاندنەوە و پشێوی زیاتر نەبێت و توانرا روسیای فیدراڵ لەڕووی ماف و ئەرکەوە ببێت بەمیراتگرێکی راستەقینەی سۆڤیەت، و کورسییە هەمیشەییەکی سۆڤیەتیش لەئەنجومەنی ئاسایشدا بگرێتە دەست، بەگوێرەی دەستوری روسیا ، روسیا وڵاتێکی فیدراڵییە و سیستم تیایدا نیمچە سەرۆکایەتییە و سەرۆک کۆمار، سەرۆکی دەوڵەتە، سەرۆک وەزیران سەرۆکی حکومەتە.
2- بونیاد و چوارچیوەی سیستمی سیاسی روسیا
کۆمەڵێک دامودەزگای سیاسی لەنێوخۆی روسیادا بڕیاری سیاسی لەروسیادا دروستدەکەن و هەر دامەزراوەیەکیش کاریگەری تایبەت بەخۆی هەیە، ئەو دامەزراوە رەسمییە گرنگانەش بریتین لە:
آ- دەسەڵاتی یاسادانان (پەرلەمان)
ئەم دەسەڵاتە دەستووری وڵات دادەنێت و دەستنیشانی سیستمی حوکمی وڵات دەکات، پەرلەمان لە روسیادا لە دوو ئەنجومەن پێکدێن کە ئەوانیش بریتین لە:
ئەنجومەنی یەکەم : بەئەنجومەنی فیدراڵی ناودەبرێت و ئەنجومەنی باڵای دەوڵەتە و ئەندامانی لە (1٧٠ کەس) پێکدێن و نوێنەرایەتی سەرجەم یەکە کارگێڕییە سەرەکییەکان دەکات، کاری ئەم ئەنجومەنە پەیوەستە بەکاروباری فیدرالیەتی روسیاوە.
ئەنجومەنی دووەم: بریتییە لە ئەنجومەنی دۆما کە لە 4٥٠ ئەندام پێکدێت بۆماوەی پێنج ساڵ، هەڵبژاردن لە ئەنجومەنی دۆما بەسیستمی لیستی حزبی و لەگەڵ تێکەڵکردنی بەسیستمی تاکە، پێویستە لەسەر حزبی بەشداربوو لەهەڵبژاردندا رێژەی ٧٪ی کۆی دەنگەکانی بەشداربوانی ئەنجومەنی دۆما بەدەستبهێنێت.
ئەنجومەنی دۆما بەرپرسە لەپەسەندکردنی دامەزراندن و دەستبەکاربوونی پۆستی سەرۆک وەزیران و ئەو کەسانەشی کە سەرۆک وەزیران دایاندەمەزرێنێت، هەروەها بەرپرسیشە لەپەسەندکردنی پۆستی سەرۆکی بانکی ناوەندی روسیا و ئەو پێشنیاز و یاسایانەی کە لەلایەن سەرۆک کۆمار و ئەندامانی ئەنجومەنی دۆما پێشکەش بە ئەنجومەنی دۆما دەکرێت، ئەگەر رەزامەندی ئەنجومەنی دۆمای بەدەستهێنا ئەوا رەوانەی ئەنجومەنی فیدرالی دەکرێت بە مەبەستی وردبینیکردنی و پاشان رەوانەی سەرۆکی دەوڵەت دەکرێت بۆ پەسەندکردنی و پاشان لەماوەی 14 ڕۆژدا بڵاودەکرێتەوە و کاری پێدەکرێت.
ب- دەسەڵاتی دادوەری
دەسەڵاتی دادوەری ، دەسەڵاتێکی سەربەخۆیە و بەجیا لەهەردوو دەسەڵاتی یاسادانان و بەڕێوەبردن کاردەکات و لەروسیادا دەسەڵاتی قەزائی لەم بەشانە پێکدێت:
دادگای فیدراڵی روسیا :

کاری ئەم دادگایە بریتییە لەچاودێریکردنی دەستوور و پارێزگاریکردن لە بونیادی دەستووری و مافە سەرەکییەکانی مرۆڤ و هاووڵاتییان.
دادگای باڵای روسیای فیدراڵ:
باڵاترین دەسەڵاتی دادە بۆ کاروباری مەدەنی و کارگێڕی و تاوان، جگە لەپسپۆڕییە قەزاییە گشتییەکان، ئەم دادگایە چاودێری چالاکییەکانی دادگاکان بە گشتی دەکات، لەوانەشدا دادگای سەربازی و دادگا فیدراڵییە پسپۆڕەکان و ئەم دادگایە دوا بڕیاری کۆتایی و باڵا دەدات لە سەر دادگای کۆمارەکان و هەرێمەکان و پارێزگاکان و ئەو کانتۆنانەشی کە ئۆتۆنۆمن.
دادگای رەخنەی باڵای روسیای فیدراڵ:
ئەم دادگایە باڵاترین دەسەڵاتی قەزاییە کە پەیوەستە بە کاروبار و ناکۆکییە ئابووری و ناکۆکییەکانی دیکەش کە دەچنە چوارچێوەی پسپۆڕی دادگاکانی رەخنەوە.
ج- دەسەڵاتی جێبەجێکردن:
پۆستی سەرکۆمار لە روسیادا قورساییەکی گەورە و دەسەڵاتێکی زۆری پێدراوە و لە رووی کردەییەوە پیادەی دەکات وبەمەش دروستکردنی بڕیاری سیاسی بە شێوەیەکی کرداری بە دەست سەرۆک کۆمارەوەیە، ئەم دەسەڵاتەش دەستوور پێی بەخشیوە، سەرۆک کۆمار بە هەڵبژاردنێکی ڕاستەوخۆ بۆ دوو خولی سەرۆکایەتی یەک لە دوای یەک هەڵدەبژێرێت، ماوەی هەر خولێک 4 ساڵە و پاشان گۆڕا بۆ ٦ ساڵ، دەسەڵاتەکانی سەرۆک کۆماری روسیای فیدراڵ چەند بڕگە و بەرپرسیارییەتێکی هەستیار و گرنگ لەخۆدەگرێت لەوانە:
1- نوێنەرایەتی روسیا دەکات لەئاستی نێودەوڵەتیدا.
2- داڕێژەر و دروستکەری بڕیارەکانی ناوخۆیە کە دەبنە سیاسەتی گشتی نێوخۆیی وڵات و بنەمای سیاسەتی دەرەوە.
3- مافی دامەزراندنی سەرۆک وەزیران و جێگرەکانیان و وەزیرەکانیشی هەیە، هەروەها مافی لەکارلادان و هەڵوەشاندنەوەی حکومەتیشی هەیە، ئەگەر پێویست بکات.
4- دانانی سەرۆکی بانکی ناوەندی و دادوەرانی دادگا باڵاکان، لەوانەش: دادگای دەستووری و پێکهێنانی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی.
٥- بەڕێوەبردن و گفتوگۆکانی دەرەوە و ئیمزاکردنی رێکەوتننامە و پەیماننامە نێودەوڵەتییەکان و دانان و لادانی نوێنەر و دپلۆماتکارەکانی روسیا.
٦- داواکردن بۆ هەڵبژاردن و راپرسی گشتی و گۆڕینی دەستور و یاساکان.
٧- دەرکردنی سیاسەتی بەرگری بۆ دەوڵەت، هەروەها سەرۆک کۆمار بە فەرماندەی گشتی هێزە چەکدارەکانی روسیا دادەنرێت.
٨- سەرۆکی روسیای فیدراڵ مەرسوم و یاسای تایبەتیش دەردەکات.
٩- راپرسییەکان وەک رێوشوێنەکانی یاسای دەستووری فیدراڵی ئاماژەی پێدەکات رادەگەیەنێت.
بە گوێرەی دەستووری روسیای فیدراڵ سەرۆک کۆمار دەسەڵاتێکی لە رادەبەدەری پێ بەخشراوە و دەتوانین بڵێن، هەموو دەسەڵاتەکان لە دەستی خودی سەرۆک کۆماردایە، باوەڕیان بە سیستمی دیموکراتی خۆرئاوایی نییە، زیاتر جەخت لە سەر چەمکی دەوڵەتی دامەزراوەیی و پێدانی دەسەڵاتی زیاد لە پێویست بە سەرۆکی دەوڵەت دەکەنەوە.
سیاسەتی دەرەوە و بواری زیندووی روسیا
لە دوای هەرەسهێنانی یەکێتیی سۆڤیەتی جاران، روسیای فیدراڵ ترسی ئەوەی هەبوو کە یەکپارچەیی خاکی روسیاش نەمێنێت و ئەوەندەی دیکە روسیا بچووکترببێتەوە و هێزی جیۆپۆلەتیکی و جیۆستراتیژی لە دەست بدات، بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەم مەترسییە و لە دەستنەدانی بواری زیندووی (المجال الحیوي) روسیا، چەند هەنگاوێکی جیۆپۆلەتیکی خێرای نا، بە مەبەستی پاراستنی پێگەی جیۆپۆلەتیکی روسیا و ئەو بوارە زیندووەی کە بە حوکمی جوگرافیا بووە بە پێویستییەکی جیۆپۆلەتیکی روسیا، ئەو هەنگاوانەش بریتی بوون لە:
1- رێکخراوی دەوڵەتە سەربەخۆکان (کۆمنوڵس CIS ):
ئەم رێکخراوە بە دەستپێشخەری روسیا لە ٨/12/1٩٩1 دامەزرا، لە سەرەتادا سێ وڵاتی لە خۆدەگرت کە بریتیی بوون لە ( روسیا و بیلاروسیا و ئۆکرانیا)، پاشان وڵاتانی (گورجستان و ئەرمینیا و مۆڵدیڤیا و کازاخستان و قیرغیزستان و تورکمانستان و تاجیکستان و ئازەربایجان و ئۆزباکستان) بوونە ئەندام و لەکۆی 15 کۆماری یەکێتیی سۆڤیەتی جاران، دوانزە کۆماریان بوونە ئەندامی رێکخراوی دەوڵەتە سەربەخۆکان و تەنها سێ وڵاتیان (ئیستۆنیا و لیتوانیا و لاتیڤیا) ئارەزوومەندی ئەوە بوون ببنە ئەندام و لە ساڵی 2٠٠٩دا وڵاتی گورجستان بە هۆی ئاڵۆزبوونی پەیوەندییەکانی لەگەڵ روسیادا بەهۆی هەردوو هەرێمی (ئەبخازیا) و (ئۆسیتیای باشوور) لەرێکخراوەکە پاشەکشەی کرد.
ئامانجی ئەم رێکخراوە خۆی لە هەماهەنگی لە بواری سیاسەتی دەرەوە و بەدیهێنانی پەرەپێدانی ئابووری و کۆمەڵایەتی و هاریکاریکردن لە پێناو ئاشتی و ئاسایشی نێودەوڵەتی و رێزگرتن لە سەروەری وڵاتانی ئەندامی ڕێکخراوەکە و دەستوەرنەدان لەکاروباری ناوخۆی وڵاتانی ئەندام و چارەسەرکردنی کێشە و ململانێکانیان بە ڕێگای ئاشتی و گفتوگۆ و ڕێزگرتن لە مافی کەمینەکان.
لە راستیدا لەم رێکخراوەدا روسیا رۆڵی برا گەورە دەبینێ و مەبەستی سەرەکی روسیا ئەوە بوو کە وڵاتانی ئەندام لە سایە و هەژموونی ئەمریکا دووربخاتەوە و سنوورەکانی روسیا نەبن بە بەشێک لە بواری جیۆپۆلەتیکی ئەمریکا.
2- یەکێتی ئابووری ئۆراسیا EAEU
سەرۆکی روسیا (پوتین) لە هەوڵەکانیدا بەردەوام بوو بۆ بەستنەوەی وڵاتانی دەوروبەری بە روسیا و کۆکردنەوەیان لەکایەی جیۆپۆلەتیکی روسیا، تا بوارێک بۆ ئەمریکا نەهێڵێتەوە دەروازەیەکی جیۆپۆلەتیکی لەنزیک روسیاوە بۆخۆی مسۆگەر بکات، لەم سۆنگەیەوە لە 1٨ تشرینی یەکەمی 2٠11 رێکەتننامەیەک لەنێوان سەرۆکەکانی هەریەک لە (روسیا و کازاخستان و بیلاروسیا و ئەرمینیا) ئیمزاکرا بە مەبەستی دامەزراندنی یەکێتی ئابووری ئۆراسیا تاساڵی 2٠1٥، و لە 2٩ی ئایاری 2٠14 هەریەک لە وڵاتانی (روسیا و کازاخستان و بیلاروسیا) پەیماننامەی دامەزراندنی یەکێتییەکەیان ئیمزاکرد و ئەم سێ وڵاتە بوونە دامەزرێنەری یەکێتییەکە و لە 2ی کانوونی دووەمی 2٠1٥شدا ئەرمینیا بووە ئەندامی چوارەمی یەکێتییەکە، پاشان لە 12ی ئابی 2٠1٥ وڵاتی قرغیزستانیش بووە ئەندام، لەمبارەیەوە (پوتین) ئاماژەی بەوەدا، ئامانجی بەرفراوانکردنی ئەم یەکێتییەیە تاوەکو سەرجەم وڵاتانی سۆڤیەتی پێشوو بگرێتە خۆو لەو وڵاتانەش سێ وڵاتەکەی بەڵتیک (٦٨).
کاتێک لەساڵی 2٠٠٠دا گروپی ئابووری ئۆراسی (EEC) دامەزرا، رۆڵی گەورەی گێڕا بۆ رێگەخۆشکردن بۆ دامەزراندنی یەکێتیی ئابووری ئۆراسیا، پوتین دەیەوێت ئەم یەکێتییە ببێتە بەردی بناغەی جەمسەرێکی سیاسی، تا سەرجەم وڵاتانی سەربەخۆی جارانی یەکێتیی سۆڤیەت کۆبکاتەوە و ببنە خاوەنی دراو و پاسپۆرت و پەرلەمانی هاوبەش، تا روسیا بتوانێت لە ڕێگەی ئەم یەکێتییەوە لە چوارچێوەی هەژموونی جیۆپۆلەتیکی خۆیدا بیانهێڵێتەوە و بوار نەدات بکەونە ژێر سایە و هەژموونی جیۆسیاسی ئەمریکا و یەکێتی ئەوروپاوە.
3- رێکخراوی شەنگهای بۆ هاوکاری (SCO)
رێکخراوێکی نێودەوڵەتی سیاسی، ئابووری و ئاسایشی ئۆراسییە و لە 2٦ی نیسانی 1٩٩٦ەوە کاری تێدادەکرێت، وڵاتانی هەریەک لە (روسیا و چین و کازاخستان و تاجیکستان و قرغیستان) دەگرێتەخۆ، ئامانجی سەرەکی لەدامەزراندنی ئەم رێکخراوە بۆ چارەسەرکردنی کێشە سنورییەکانی نێوان چین و ئەو دەوڵەتانە بوو، کە لە یەکێتیی سۆڤیەتی جاران جیاببوونەوە، لە 1٥ی حوزەیرانی 2٠٠1 بە شێوەیەکی رەسمی رێکخراوی شەنگهای راگەیاندرا و ئۆزبەکستانیش بووە ئەندامی شەشەمی رێکخراوەکە و لە ساڵی 2٠٠٠دا ئیمزا لەسەر پەیماننامەی تایبەت بە رێکخراوەکە کراو لە دوای ساڵی 2٠٠3 هەریەک لە هیندستان و پاکستان بوونە ئەندامی تەواوی رێکخراوەکە، وەک بەدەردەکەوێت ئامانجی رێکخراوی شەنگهای بەتەنیا خۆی لەچارەسەرکردنی کێشە سنوورییەکان نەبینییەوە، بەڵکو لایەنەکانی ئاسایش و ئابووری و سیاسیشی گرتەوە، کە روسیا مەبەستییەتی لەڕووی جیۆپۆلەتیکییەوە بوارێکی زیندووی بەرفراوان بخاتە ژێر هەژموونی جیۆپۆلەتیکی خۆیەوە و هەژموونی ئەمریکا لە ناوچەکە دووربخاتەوە و هەنگاو بۆئەوە بنێت کە جۆرێک لە فرەجەمسەری بهێنێتە ئاراوەو بتوانێت لانی کەم چەند هێزێکی گەورەی ئابووری و جیۆستراتیژی لەرێگەی رێکخراو و هاوپەیمانییەوە بەرامبەر تاک جەمسەری پێکبهێنێت.
هێزی دیپلۆماسیی روسیا
هێزی دیپلۆماسیی روسیا لە ئاستی نێودەوڵەتی و رێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان و ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتیدا پیادە دەکرێت، روسیا یەکێکە لەو پێنج وڵاتەی کە خاوەنی کورسی هەمیشەییە لە ئەنجومەنی ئاسایش و مافی (ڤیتۆ)ی هەیە، ئەم مافە بۆ روسیا وەک چەکێکی سیاسی و دیپلۆماسی وایە و لە سەرەتای پێکهێنانی نەتەوە یەکگرتووەکان لە ساڵی 1٩4٥ ، روسیا بە بەردەوامی مافی ڤیتۆی وەک چەکێکی کاریگەر لەبواری بەرژەوەندییە سیاسی و سەربازی و جیۆپۆلەتیکییەکاندا بەکارهێناوە، و زۆر گرەوی سیاسی و ستراتیجی لە رێگەی مافی ڤیتۆوە بردۆتەوە و پەکی هەندێک لە ویستەکانی ئەمریکای خستووە لە ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتیدا وەک مەسەلەی عیراق لە ساڵی 2٠٠3، و سوریا لە ساڵی 2٠11 و ئێران لە ساڵی 2٠٠٥دا، بڕوانە هەردوو خشتەی ژمارە (1٥)و(1٦).
لە بەیاننامەی ستراتیژی ئاسایشی نەتەوەیی روسیا ساڵی 2٠٠٩ بۆ 2٠2٠ جەخت لەوە کراوەتەوە کە روسیا بگەڕێتەوە دۆخی جارانی، وەک دەوڵەتێکی گەورە و ببێتە یەکێک لە پێنج دەوڵەتە ئابوورییە گەورەکەی جیهان و گەڕانەوەی پێگەی جیهان بۆ روسیا، بەگوێرەی (پڕەنسیپی باڵانسی ستراتیژی) کە لە ماوەی ساڵانی (2٠11 – 2٠1٥) کەوتۆتە بواری جێبەجێکردن و (پرنسیپی میدڤیدیڤ) دووبارە جەختی لەسەر باوەڕی روسیا بەیاسای نێودەوڵەتی و رەتکردنەوەی تاک جەمسەری و هێنانەکایەی فرەجەمسەرییە لەجیهاندا و دژی گۆشەگیرکردنی روسیایە لە جیهاندا و داوای چالاککردنەوەی رۆڵی روسیا دەکات لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی، وەک کێشەی عەرەب – ئیسرائیل، رۆڵی روسیا لەهەردوو دۆسیەی کۆریای باکوور و ئێرانی ئەتۆمی و قەیرانەکانی دەریایی کاریبی.

سەرچاوەکان
1- د.‌احمد نوری النعیمي، السیاسة الخارجیة، المکتبة الوطنیة، بغداد، 2٠٠1، ص2٠٩.
2- ولید نصار، روسیا کقوی کبری، المجلة العربیة للعلوم السیاسة، مرکز دراسات الوحدة العربیة، العدد (2٠)، 2٠٠٨، ص3٨.
3- محمد حمادي و آخرون، الجغرافیة السیاسیة، منشورات جامعة دمشق، 2٠٠٧، ص1٠٩.
4- لمی مضر الامارە، تطور الاستراتیجیة بعد الحرب الباردة، اطروحة دکتوراه غیر منشورة، کلیة العلوم السیاسة، جامعة بغداد، 2٠٠٦، ص1٠٦ و ابراهیم ابوخزام، الحروب و توازن القوی (دراسة شاملة لنظریة توازن القوی و علاقاتها الجدلیة بالحرب والسلام، بیروت، دار الکتب الجدیدة المتحدة، ط2، 2٠٠٩، ص3٨٠.
٥- عناد کاظم حسین النائلي، روسیا الاتحادیة و مستقبل التوازن الاستراتیجي العالمي، الدار العربیة للعلوم الناشرین، ط1، بیروت، 2٠1٧، ص٥٨.
٦- د.محمد ابراهیم الدیب، الجغرافیة السیاسیة منظور معاصر، ط٦، مکتبة الانجلو المصریة، جامعة عین الشمس، کلیة الاداب، 2٠٠٨، ص2٥٨.
٧- لمی مضر الامارة، الاستراتیجیة الروسیة بعد الحرب الباردة وانعکاساتها علی المنطقة العربیة، مرکز دراسات الوحدة العربیة، بیروت، 2٠٠٩، ص14٧ – 14٨ .
٨- نورهان الشیخ، صناعة القرار في روسیا و العلاقات العربیة – الروسیة، بیروت، مرکز دراسات الوحدة العربیة، 1٩٩٨، ص14.
٩- د.معین حداد، التغیر المناخي والاحترار العالمي و دورە في النزاع العالمي، ط1، شرکة المعلومات للنشر والتوزیع، بیروت، 2٠12، ص 13٧ – 13٨ .
1٠- صالح عزب، الاقتصاد السیاسي للتغیر المناخي و تاثیراتة في مصر، مجلة السیاسة الدولیة، العدد (2٠4)، 2٠1٦، ص٦4.
11- د. عبدالالە رزوقي کربل و آخرون، جغرافیة اوروبا والاتحاد السوفیتي، جامعة بصرة، 1٩٨٩، ص3٦٥.
12- محمود توفیق محمود، مفهوم الجغرافیة السیاسیة و مجالها، رسائل جغرافیة، الجمعیة الجغرافیة الکویتیة، رسالة (12٠)، جامعة الکویت، 1٩٨٨، ص22.
13- د.حسام الدین جاد الرب، جغرافیة اوروبا الجدیدة (دراسة اقلیمیة)، القاهرة، دار العلوم للنشر و التوزیع، 2٠٠٧، ص٩1 – ٩2.
14- د.سعدي علي غالب، النقل البحري، دراسة في جغرافیة النقل، ط1، جامعة الموصل، 1٩٨٥، ص21 – 2٥.
1٥- زبغینو برجنسکي، روؤیة استراتیجیة امریکا و ازمة السلطة العالمیة، ترجمة فاضل جکتر، دار الکتاب العربي، بیروت، 2٠12، ص13٧.
1٦- ناجح کریم جودة التوبي، الأبعاد الجیواقتصادیة لتوجهات روسیا الاتحادیة آزاء العراق، رسالة ماجستیر غیر منشورة، کلیة التربیة بجامعة المثنی، 2٠22، ص٥٥.
1٧- Organization of Exporting Countries, OPEC, Annual Statistics Published date for the year 2021, p.77 – 80 .
1٨- بڕوانە:
أ- حنان علي ابراهیم الطائي، السیاسة الروسیة تجاه سوریا، ط1، شرکة الاکادیمیون للنشر والتوزیع، 2٠1٦، ص1٦٦.
ب- ناجح کریم جودة التوبي، مصدر السابق، ص٥٦.
1٩- مروان اسکندر، الدب ینقلب نمرا، روسیا: الولادة الجدیدة، ط1، ریاض الریسی للکتب والنشر، بیروت، 2٠11، ص٩٨.
2٠- علي سامي حمد القرەغولي، التوجە الروسي لخو الشرق الاوسط ما بعد الحرب الباردة (دراسة في الجیوبولتیکسي)، رسالي ماجستیر في الجغرافیة (غیر منشورة)، کلیة التربیة الاساسیة بجامعة المستنصریة، 2٠1٧، ص٥٧.
21- عبدالالە رزوقي کربل و آخرون، مصدر سابق، ص4٠٩.
22- محمد اکرم، الجغرافیة السیاسیة، مطبعة جامعة دمشق، 2٠٠٩، ص٦2.
23- علي سامي حمد القرەغولي، مصدر السابق، ص٦٠.
24- باسم عبدالعزیز عمر العثمان و عدنان عناد غیاض العکیلي، جغرافیة السکان (اسس و تطبیقات)، ط1، مکتبة دجلة للطباعة والنشر، بغداد، 2٠2٠، ص3٨1 – 3٨2.
2٥- ناجح کریم جودة التوبي، مضدر السابق، ص٦٨.
2٦- أحمد دیاب، التحدي الدیموغرافي للقوة الروسیة، مجلة السیاسة الدولیة، مرکز الاهرام للدراسات السیاسیة والاستراتیجیة، القاهرة، العدد (1٧٠)، 2٠٠٧، ص1٠٠.
2٧- فائز محمد العیسوي، الجغرافیة السیاسیة المعاصرة، دار المعروفة الجامعیة، الاسکندریة، 2٠٠٠، ص11٥.
2٨- فرتیز ایرمارث، روسیا من کتاب التقیم الاستراتیجي، مرکز الامارات للدراسات والبحوث الاستراتیجیة، ابوظبي، 1٩٧٧، ص٩٦ – ٩٧.
2٩- المصدر نفسە، ص٩٨.
3٠- ولیم نصار ، روسیا والنظام الدولي، المجلة العربیة للعلوم السیاسة، بیروت، العدد (2٠)، 2٠٠٨، ص24.
31- فیکتور لیبیدیف، الأوضاع الاقتصادیة والسیاسة والامنیة في روسیا الاتحادیة، سلسلة محاضرات الامارات، مرکز الامارات للدراسات و للبحوث الاستراتیجیة، ابوظبي، العدد (2٨)، ص٧.
32- معتز سلامة، تحرکات مدروسة: طریق روسیا للعودة الی مسرح السیاسة العالمیة مجلة السیاسة الدولیة ، مرکز الأهرام للدراسات والبحوث الاستراتیجیة، القاهرة، (العدد 1٩٥)، 2٠14، ص٨2.
33- شیماء ترکان صالح، السیاسة الخارجیة الروسیة حیال القضایا الدولیة (الانتشار النووي نموذجا)، کلیة العلوم السیاسیة جامعة النهرین، بغداد، 2٠12، ص٥3.
34- نوار محمد ربیع الخیري، روسیا الاتحادیة والسعي لأثبات المکانة والدور اقلیمیا و دولیا، مجلة قضایا سیاسیة، العدد (21 – 22)، 2٠1٠، کلیة العلوم السیاسیة، جامعة النهرین، بغداد، ص11٥.
3٥- عاطف معتمد عبدالحمید، استعادة روسیا مکانة القطب الدولي و ازمة المرحلة الانتقالیة، سلسلة اوراق الجزیرة، الدار العربیة للعلوم ناشرون، مرکز الجزیرة للدراسات، بیروت، العدد (12)، 2٠٠٩، ص٧2.
3٦- ناجح کریم جودة التوبي، مصدر السابق، ص٧٥ و عناد کاظم حسین النائلي، مصدر السابق، ص٧٠.
3٧- پرۆفیسۆر د.جەزا تۆفیق تالیب، بنەما جیۆستراتیژییەکانی هێزی چین، چاپی یەکەم، 2٠22، ل 3٠.
3٨- د.محمد أزهر السماک، الجغرافیة السیاسیة بمنظور القرن الحادي والعشرون بین المنهجیة والتطبیق، مطبعة الیاورزي، الاردن، 2٠11، ص٨٥.
3٩- عزیز ناجي جفاف الخزعلي، تحلیل جغرافي سیاسي للعلاقات الروسیة – الترکیة بعد عام 2٠٠2، رسالة ماجستیر غیر منشورة، کلیة الاداب، جامعة ذي قار، 2٠1٩، ص ٧٩ – ٨٠ .
4٠- عمار بهاءالدین، مستقبل التنافس الروسي الامریکي في شرق الاوسط (دراسة في الابعاد الاقتصادیة والسیاسیة)مکتبة السنهوري، ط1، 2٠1٦، ص٧3 و ناجح کریم جواد التوبي، مصدر السابق، ص٧٩.
41- عبدالمنعم عبدالوهاب و صبري فارس الهیتي، الجغرافیة السیاسیة، ط1، دارالکتب للطباعة والنشر ، الموصل، 1٩٨٩، ص24.
42- صبحي أحمد الدلیمي، الجغرافیة الصناعة من منظور معاصر، ط1، دار أمجد للنشر والتوزیع، عمان، 2٠1٨، ص24.
43- محمد خلیفة جودة، البحث عن المکانة، روسیا بوتین و میلاد نظام عالمي جدید، تقدیم (نورهان الشیخ)، مکتب العربي للمعارف، القاهرة، 2٠٠٠، ص٨3.
44- عاطف معتمد عبدالحمید، مصدر السابق، ص٧٠.
4٥- محمد وائل القیسي، أثر التدخل الروسي في الشرق الاوسط بعد عام 2٠11 علی مکانة روسیا الاتحادیة و دورها في نظام العالمي محلة دراسات اقلیمیة، العدد (42)، 2٠1٩، ص12٨.
4٦- عبدالقادر محمود فهمي، مدخل الی الاستراتیجیة، دار وائل للنشر والتوزیع، الاردن، 2٠٠4، ص٦.
4٧- ناجح کریم جودة التوبي، مصدر السابق، ص٩٨.
4٨- بڕوانە:
أ- نزار اسماعیل الحیالي و عمار حمید یاسین، قرأة في المذهب العسکري الروسي في الماصي والحاضر، مجلة الدراسات الدولیة، العدد (٥٦)، مرکز الدراسات الدولیة، جامعة بغداد، 2٠13، ص 2٩ – 3٠.
ب- د.طارق محمد محمود ذنون الطائي، الفکر الاستراتیجي في القرن الواحد والعشرون (دراسة تحلیلیة في ضوء الوثائق الرسمیة الروسیة)، شرکة الاکادیمیون للنشر والتوزیع، عمان، ط1، ص ٩٨ – 1٠٠.
4٩- بڕوانە:
أ- حیدر زهیر جاسم، روسیا الاتحادیة (مقومات القوة و تتحدیات المستقبل)، مجلة دراسات دولیة، العدد (٦٧)، ص2٥٧.
ب- عناد کاظم حسین النائلي، مصدر السابق، ص٩3.
٥٠- شیماء ترکان صالح، مصدر السابق، ص٧2.
٥1- هدی مهدي صالح اللامي، المجال الحیوي لروسیا الاتحادیة في اطار دورها الاقلیمي، رسالة ماجستیر غیر منشورة، کلیة العلوم السیاسیة بجامعة النمستنصریة، بغداد، 2٠14، ص٩٧.
٥2- بڕوانە:
أ- عناد کاظم حسین النائلي، مصدر السابق، ص٩4.
ب- حیدر زهیر جاسم، مصدر السابق، ص2٥٩.
٥3- بڕوانە:
1- Library of congress federal Research Division Country Profile : Russia, October 2006, P3.
2- پ.د.جەزا تۆفیق تالیب، بنەماکانی هێزی روسیا، گۆڤاری ڕێبەری پێشمەرگە، ژمارە (٩)، ل٧-٨.
٥4- باسم رشید، المصالح المتقاربة دور عالمي جدید لروسیا في الربیع العربي، وحدة الدراسات المستقبلیة، العدد (1٩)، الاسکندریة، 2٠13، ص2٩.
٥٥- جوستاف لندستروم، انتشار اسلحة الدمار الشامل في القوی العضمی والاستقرار الاستراتیجي في القرن الحادي والعشرین، مرکز الامارات للدراسات والبحوث الاستراتیجیة، ابوظبي، 2٠13، ص٨٩.
٥٦- شانون. کایل و هانس م.کریستنسن، التسلح و نزع السلاح والأمن الدولي، ترجمة عمر سعید الایوبي و أمین سعید الایوبي، ط1، مرکز دراسات الوحدة العربیة، 2٠12، ص4٠3.
٥٧- عناد کاظم حسین النائلي، مصدر السابق، ص٩٨.
٥٨- أحمد یوسف کیتان، روسیا الاتحادیة القوة الصاعدة: مقومات القوة و نقاط الضعف، 2٠1٧، ص124.
٥٩- د.مروان سالم العلي، الاقلیمیة الجدیدة و النظام الدولي (دراسة في التأشیر والتأثر)، بیروت، 2٠1٧، ط1، ص ٦13 – ٦14 .
٦٠- عمار بهاءالدین مصدر السابق، ص٨٦.
٦1- لمی مضر الامارة، مصدر السابق، ص1٦3.
٦2- محفوظ رسول، الامن الوطني الروسي بین الفرص والقیود، ط1، مرکز الکتب الأکادیمي، عمان، 2٠1٨، ص٩٥.
٦3- جلال خشیب، آفاق الانتقال الدیمقراطي في روسیا (دراسة نقدیة في البنی والتحدیات)، ط1، المرکز العربي للابحاث و دراسة السیاسات، بیروت، 2٠1٥، ص32.
٦4- المصدر نفسە، ص33.
٦٥- ناجح کریم جودة التوبي، مصدر السابق، ص٩٠ – ٩1.
٦٦- عاطف معتمد عبدالحمید، روسیا والعرب.... البرغماتیة و نهایة الایدلوجیة (تقیم حالة)، المرکز العربي للابحاث و دراسة السیاسات، الدوحة، 2٠11، ص٥.
٦٧- أحمد السید النجار، مصاعب الانتقال و دوافع التکتل في الجمهوریات السوفیتیة (سابقا)، مجلة السیاسة الدولیة، العدد (11٦)، القاهرة، 1٩٩4، ص14٩.
٦٨- حیدر زهیر جاسم، المصدر السابق، ص2٧3.
٦٩- یوسف عبدالعزیز محمود و آخرون، درو منظمة شنغهاي للتعاون في انهاء حالة الأحادیة القطبیة و موقفها من الأزمة السوریة، مجلة جامعة تشرین للبحوث و الدراسات العلمیة، سلسلة العلوم الاقتصادیة والقانونیة، المجلد (3٦)، العدد (٥)، 2٠14، ص2٩٩.
٧٠- د.عدنان کاظم الشیباني و ماهر حیدر الجابري، منظمة شنغهاي SCO و دورها الاقلیمي والدولي (دراسة في الجغرافیة السیاسیة)، مجلة جامعة تکریت للعلوم الانسانیة، المجلد (2٩)، العدد (1)، الجزء الأول ، عدد خاص 2٠2٠، ص33٩.
٧1- د.أمین المشاقبة و د.سعد شاکر شلبي، التحدیات الأمنیة للسیاسات الخارجیة الأمریکیة في شرق الاوسط (مرحلة ما بعد الحرب الباردة)، دار الحامد، عمان، 2٠12، ص ٨٠ – ٨3.
٧2- بڕوانە:
أ- د.مروان سالم العلي، مصدر السابق، ص ٦11 – ٦12.
ب- جورج فریدمان، مبدأ مدفیدیف والاستراتیجیة الأمریکیة، مجلة المستقبل العربي، العدد (3٥٦)، مرکز دراسات الوحدة العربیة، بیروت، 2٠٠٨، ص123.
٧3- د.أحمد حسین شحیل، الدبلوماسیة الروسیة في مجلس الأمن اتجاه الشرق الأوسط (2٠11 – 2٠1٥)، مجلة قضایا سیاسیة، العدد (4٧)، 2٠1٧، ص ٥2 – ٥3.
٧4- المصدر نفسە، ص٥4.
* پسپۆڕی جیۆسیاسی و ئاسایشی نەتەوەیی