دەنگی شیعە لە عیراق

پشكی شیعە لە ئەنجومەنی نوێنەران و دەسەڵاتدا (سەردەمی پاشایەتی)

رزگار حاجی حەمید

لە دوای كپكردنەوەی شۆڕشی كوردەكان و لەباربردنی حكومەتەكەی لە باشووری كوردستان و شیعەكان لە باشووری عیراق، حكومەتی بەریتانیا لە (پایزی1920)دا یەكەم حكومەتی كاتی بە سەرۆكایەتی (عەبدولڕەحمان نەقیب) دروستكرد، پاشان شا فەیسەڵی كوڕی عەلی كوڕی شەریفی مەكکەی وەك یەكەم پاشای عیراق دەستنیشانكرد، لەپای ئەو رۆڵە گرنگەی كە لە بەرگریكردن بەرامبەر بە دەوڵەتی عوسمانی بینی و هەروەها ناوبانگی ئەو لە كۆنفرانسی ئاشتی پاریس بووە هۆی ئەوەی وەك سەركردە و كەسایەتییەكی عەرەب دەربكەوێت، بەشێوەیەكی سەرەكیی لەلایەن زۆربەی هەرە زۆری سوننەكان و بەشێك لە شیعەكانەوە پشتگیری لێكرا، بەهۆی بیروباوەڕی ئایینی و عەرەب بوونییەوە، ژمارەیەك لە شیعەكان و هەندێک‌ لە پیاوانی ئایینی شیعەش، بڕوایان وابوو كە بوونی یەكێك لە ئەندامانی بنەماڵەی شەریفی مەكکە و نەوەی پەیامبەر وەك پاشا، یارمەتییەكی باشیان دەدا بۆئەوەی خۆیانی پێ بپارێزن لە (تیرەی وەهابییەكان)، كە بەردەوام لەو ساڵانەدا هێرشیان دەكردە سەر شیعەكانی عیراق، ئەمەش بیرۆكەیەكی گرنگ بوو لەو سەردەمەدا، هاوكات بنەماڵەی شەریفی مەكکەش لەژێر گوشارێكی زۆری بنەماڵەی ئال سعود دا بوون لە حیجاز، بەشێوەیەك پاشا خۆی پیشان دەدا، كە لە توانایدایە یەكێتی و تەبایی عیراقییەكان بپارێزێت، بۆیە كاتێك گەیشتە عیراق لە رێگەی چوونی بۆ شاری بەغدا سەردانی مەزاری ئیمام عەلی لە نەجەف و ئیمام حوسێن لە كەربەلا كرد و دواتریش بەشداریی رێوڕەسمی عاشواری لە كازمیە كرد، هەروەها لە وتارەكانیدا هەمیشە ئاماژەی راستەوخۆی بە ئیمامە شیعەكان دەكرد بۆئەوەی كە وای دەربخات كە ئەو یەكێكە لە نەوەكانی ئەوان، جیالەوانەش ئەو رۆژەی فەیسەڵ وەك پاشای عیراق تاجی لەسەرنرا، هێمایەكی مێژوویی لەخۆ دەگرێت، چونكە هاوكات بوو لەگەڵ جەژنی غەدیر (عید الغدیر)، كە ئەو رۆژەیە شیعەكان بڕوایان وایە كە پەیامبەری موسڵمانان ئیمام عەلی وەك جێنشینی خۆی دیاریكرد، كە ئەمەش هەنگاوێكی تر بوو بۆ راكێشانی شیعەكان بۆ ناو بازنەی دەوڵەتەكەی، بەڵام زۆر زوو ئەو هاوكێشانە پێچەوانە بوونەوە و دەركەوت دەوڵەتەكە بۆ كەمینەیەكی سوننە دروستكراوە و كورد و شیعە پەراوێزخراون، ئەمەش بوو بە یەكێك لە گرفتە هەرە سەرەكییەكانی عیراق لە ساتەوەختی دامەزراندنییەوە تا ساڵی (2003) بە دەستییەوە دەیناڵاند. 
دەسەڵاتی پاشایەتی
دەسەڵاتی پاشایەتی (كوڕ، باوك و باپیر) بە هەموویانەوە لە عیراقدا (37) ساڵ فەرمانڕەواییان كرد، ئەو دەمە چەندین حزب و رێكخراو بە میتۆدی جیاجیاوە لەسەر شانۆی سیاسی نمایشیان دەكرد، ئەمانیش وەكو حكومەت و پەرلەمان زوو زوو دروست دەبوون و هەر زوویش هەڵدەوەشانەوە، زۆرێك لەو حزب و رێكخراوانە لەلایەن دەسەڵات و كارەكتەرە سیاسییەكانی نێو دەسەڵاتەوە بە مەبەستێكی كاتی و تایبەت دادەمەزرێنران و دواجار لە دوای جێبەجێكردنی خواستەكانیان لە شوێنی خۆیاندا دەتوانەوە، یان بە فۆڕم و ناوێكی دیكەوە دەگەڕانەوە گۆڕەپانەكە.
لە دیاردەكانی ژیانی سیاسی سەردەمی پاشایەتیدا حزبە سیاسییەكان بەزۆری خاوەن بنكەیەكی جەماوەریی فراوان و رێكخستنێكی  پتەو نەبوون، بەتایبەتیش حزبە لیبراڵەكانی ناو دەسەڵات، كە ئەندامەكانیان لە ناو شاردا بریتی بوون لە كەسایەتی كۆمەڵایەتی و سەرۆك هۆز و تیرەكان و گەورە بەرپرسانی حكومەت و پیاوانی ئایینی، ئەوانە پێگە و توانای خۆیان دەخستە گەڕ لە كاتی هەڵبژاردنەكاندا، لاوازیی حزبە سیاسییەكان و كورتی ماوەی چالاكییەكانیان و بەستەوەیان بە هەندێ‌ بەرپرسی سیاسی لە حكومەتدا نەیان دەهێشت ژیانی سیاسی بەشێوەیەكی تەندروست بەرەو پێشەوە بڕوات، بەڵام هەرچۆنێك بێت بەلایەنی كەمەوە لە رووكەشدا ئەمانە كۆڵەكەی ژیانی نیمچە دیموكراسیان پێكدەهێنا و رۆڵیان دەبینی لە بڵاوكردنەوەی هۆشیاریی سیاسی، لەدوای سەربەخۆیی عیراق ئەم حزبانە، لەبەرئەوەی پڕۆگرامی سەرەكییان بریتی بوو لە رزگاركردنی عیراق لە ئینتیدابی بەریتانی، هەرەسیان هێنا و لەناوچوون هەتا سەربەخۆیی وڵاتەكە.
دەتوانرا تروسكاییەكی هیوا و ئامانجی ژیانێكی نیمچە دیموكراسی ببینرێ، بەڵام لە ساڵی (1933)ەوە بە كۆتایی ژیانی حزبە سیاسییەكان و قەسابخانەی ئاشوورییەكان و كودەتاكەی بەكر سدقی و كودەتاكەی گەیلانییەوە، عیراق كەوتە گێژاوی ناسەقامگیری و نا دیموكراتی و توندوتیژیی و زێدەڕەوی ئایدۆلۆژییەوە، لە دوای ئەوەوە و لە هەناوی جەنگی دووەمی جیهانیدا كۆمەڵێك حزبی سیاسی لە دایكبوون،    بەڵام حكومەتیش كۆمەڵێك سانسۆر و مەرجی هەبوو بۆ مۆڵەت پێدانی حزب و رێكخراوەكان و دەبوو لە چوارچێوەی گشتی عیراقدا بن و بۆ چەپەكانیش مەرجەكان زیاتربوون، ئەو دەمە زوو زوو هەڵبژاردن بەڕێوەدەچوو و بەگوێرەی یاسای هەڵبژاردن براوەی یەكەم ئەركی پێكهێنانی حكومەتی دەگرتە ئەستۆ، بەڵام ئەمە لە پراكتیكدا زۆرجار جێبەجێ نەكراوە و لەلایەن پادشا و بەریتانیاوە سەرۆكی حكومەت رادەسپێردرا. 
بەریتانییەكان باوەڕیان وابوو شیعەكان هاوكار و پشتیوانیان دەبن
هێزەكانی بەریتانیا لە ناوچە شیعە نشینەكانەوە هاتنە ناو عیراقەوە و یەكەم شوێن بەسرەیان داگیركرد، عوسمانییەكان داوای جیهادیان لەدژی (ئینگلیزە كافرەكان) كرد، وێڕای چەندین ساڵ چەوساندنەوە و پەراوێزخستنیان، پیاوانی ئایینی شیعە بەپیر بانگەوازەكەی عوسمانییەكانەوە چوون، بە هاوكاریی سەرۆك هۆزەكان، توانیان هەزاران چەكدار كۆبكەنەوە و بیانبەن بۆ بەرەكانی جەنگ، دواتریش بەشداریكردنی كارا و رابەرایەتیكردنی شۆڕشی بیست لەلایەن شیعەكانەوە دژی بەریتانییەكان، كە ئەمەش بووە هۆی پەلەكردن لە راگەیاندنی دامەزراندنی دەوڵەتی عیراق، هاوكات بووەهۆی بێبەشكردنی شیعەكان لە نوێنەرایەتییەكی شیاو لە دامودەزگاكانی ئەو دەوڵەتەدا، هەروەها سیاسەتی بەریتانیا لە عیراقدا لەگەڵ دوورخستنەوەی شیعە بوون لە پۆستە باڵاكاندا، لەبەرئەوەی بە كەللەڕەق و سەرسەختترین مرۆڤیان دەزانێت لە ئاستی وڵاتدا، لەكاتێكدا لە سەرەتاوە ئینگلیزەكان باوەڕیان وابوو شیعەكان پشتگیریان دەكەن، چونكە لە سەردەمی دەسەڵاتی عوسمانییدا چەوسێنراونەتەوە، كە لەلایەن ئیسلامییە سوننەكانەوە بەڕێوە دەبرا، هەرچەندە ئەو دەمەش بەشێوەیەكی بەردەوام مل كەچ نەبوون بۆ دەسەڵات، بەڵام دوای ئەوەی تووشی روبەڕوبوونەوە و بەریەكەوتنی خوێناوی بوون لە نێوان ساڵانی (1914-1920)دا، هەرئەمەش هۆكاری سەرەكی بوو، كە بەریتانیا بڕیاریدا بە پەراوێزخستن و دوورخستنەوەیان لە جومگەكانی دەسەڵات.
دەرەنجامی شۆڕشی 1920
 راپەڕینەكەی ساڵی (1920)ی شیعەی عیراق دوو ئەنجامی لێكەوتەوە:
1- دەسەڵاتی، بەریتانیا لە شیعەكانی عیراق بێ ئومێد بوو، بەتەواوەتی پشتی بە كەسایەتی ئایینی و سیاسی و سەربازیی عەرەبە سوننەكان بەست، ئەمەش بە ئاشكرا لە پۆستەكانی حكومەتدا بەڕوونی دەردەكەوێت.
2- بەریتانیا شێوەی حوكمڕانیی عیراقی گۆڕی، بە هاریكاری نەتەوە پەرستە سوننە عەرەبەكان، یەكەمین دەوڵەتی نەتەوەیی دامەزراند و كەسایەتی سوننەی تایفی (عەبدولڕەحمان نەقیب)ی بە سەرۆك وەزیران دانا. 
ئەم پڕەنسیپەی بەریتانیا لە كۆتایی ساڵی (1920)دا دەوڵەتی نەتەوەیی عیراقی داڕشت، ئاسان نەبوو لە سایەی ئەو جیاوازییە گەورەیەی لەنێوان رێژەی شیعە و سوننەدا هەیە سەربگرێت و كەمایەتییەكی مەزهەبی حوكمی زۆرایەتییەك بكات، كە چوار ئەوەندەی خۆیەتی، بۆیە ئەو پارسەنگە لەنگەی نێوان رێژەی شیعە و رێژەی خەڵكی سوننە لەنێو قەوارەی داتاشراوی عیراقدا ببێ، پێدەچێ لكاندنی باشووری كوردستان بەعیراقەوە باشترین رێگە بووبێ كە بەهۆییەوە رێژەی سوننەكانی نێو قەوارەی عیراق لە(40 %) تێدەپەڕێ، لام وایە ئەمە یەكێك بێ لەو هۆكارە سەرەكی و گرنگانەی كە پاڵی بە كۆلۆنیالیزمی بەریتانیاوە نا تا باشووری كوردستان بە عیراقی عەرەبییەوە بلكێنێ، نەك وەك كۆلۆنیایەک خۆی راستەوخۆ بەڕێوەیبەرێت.
لەشكری بەریتانیا ئەم ئەركە نەتەوەییەی بۆ جێبەجێ کردن، كە لە بنەڕەتدا لە بەرژەوەندیی ستراتیژی خۆشی بوو، لە ئەنجامدا ئەم قەوارە ناتەبا و شێواوەی لێكەوتەوە، كە كەمایەتییەكی سوننەی عەرەبی حوكمڕانی دوو زۆرایەتی شیعە و كورد بکات.
1- لە رووی مەزهەبییەوە حكومەتی كەمایەتی سوننە زۆرایەتی شیعەی دەچەوساندەوە. 
2- لە رووی نەتەوەییەوە هەمان كەمایەتی عەرەبی سوننەی حوكمڕان بە ژمارە نیو ئەوندەی (كورد و توركمان و ئاشووری) نابێت، چونكە ئەودەمە تەنیا گەلی كورد رێژەی (28 %)ی گەلانی عیراق بووە، كەچی عەرەبی سوننە   نزیكەی (15 %) عەرەبی عیراقە.       
 لەو رۆژەوە نووسەر و ئایدۆلوجیستە نەتەوەییەکانی عەرەب لەوانە (ساطع الحصري) گومان لە عەرەبایەتی شیعەكانی عیراق دەكەن و بە ئێرانیان دەزانن، هەروەك حەسەن عەلەوی دەڵێ‌: (هەر لە رۆژی شۆڕشی 1920-ەوە تا ئەمڕۆ رێبازێكی فراوانی پڕۆژەی نەتەوەیی لە عیراق هەوڵدەدات شیعەكان لە عەرەبایەتی بێبەری بكات و بە عەجەمیان دابنێ) دواتریش ئەم رێبازە بووە سیاسەتی رەسمی رژێمی بەعس.
بەكورتی دەوڵەتی نەتەوەیی عیراق لە سەرەتاوە لەسەر بنچینەی تایفەگەری سوننە دژ بە شیعە دامەزرا، پاشان لە كۆتایی ساڵی 1924دا باشووری كوردستان بە عیراقەوە لكێندرا، ئەم دەوڵەتە لەپاڵ خەسڵەتە تایفەگەرییە مەزهەبییەكەیدا سروشتێكی شۆڤێنیی رەگەزپەرستانەی دژ بە كوردیش بەخۆوەگرت، بەمجۆرە دژایەتی شیعە و دوژمنایەتی كورد بووە ئامانجی هاوبەشی نەتەوەپەرستە رەگەزپەرستەكانی عیراق و كۆلونیالیزمی بەریتانیا. 
ناشەرعییە مسوڵمان بەشداری  لە هەڵبژاردندا بکات
پاشان شیعەكان بۆیان دەركەوت دەرەنجامی شۆڕشەكە دوورە لە خزمەتكردنی ئەو ئامانجەی كە هیوایان لەسەر هەڵچنیبوو، وەك شكستهێنانی پلانی دەركردنی بەریتانییەكان و كۆنترۆڵكردنی كاروباری عیراق، كە ئەگەری بەدەستهێنانی ئەو ئامانجانەیان هەبوو، بەو پێیەی دەسەڵاتی ئیسلامی شیعە ئەو دەمە لەپاڵ هێزە نەیارەكانی  دیكەدا گەیشتبوونە لووتكە، كاتێک‌ بە پێوانەی دامەزراوەی مەزهەبی شیعە كێبەركێی حكومەت بكات لە كاریگەری لەنێو دانیشتوانی ناوخۆ و گردبوونەوەیان، بەڵام دوای مردنی (ئەسفەهانی) لە (كانونی دووەمی1920)دا هێزی دامەزراوەی شیعە دابەزی، ئەمەش بەهۆی نەبوونی رێكەوتن لەسەر دانانی موجتەهیدێكی تر بۆ بەڕێوەبردنی مەرجەعییە و سەرهەڵدانی ململانێ لەسەر سەركردایەتیكردنی مەزهەبی شیعە، لە بەرامبەر ئەم دابەشبوونەدا بژاردەی دیكەیان نەبوو جگە لە قبوڵكردنی فەیسەڵ وەك پادشای عیراق، بڕوایان وابوو بەم رێگەیە دەتوانرێ‌ بەرگری لە ئیسلام و مەزهەبەكەیان بكەن، لەگەڵ ئەوەشدا هەندێك لە موجتەهیدەكان بانگەشەی ئەوەیان دەكرد كە بریكارێكی بەریتانیایە و بڕیار و راسپاردە و رێنماییەكانی ئەوان جێیەجێدەكات، هاوكات فەتوایەكیان دەركرد كە ناشەرعییە مسوڵمان بەشداری لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی دامەزراندندا بكەن، بە نموونە وەك (مەهدی ئەلخالصي) و سێ كوڕەكەی و كوڕەزاكانی هەڵمەتێكی توندیان لە دژی هەڵبژاردنەكە دەست پێكرد، فەتوایان دا هەركەسێك بەشداری هەڵبژاردن بكات ئەوە وەك ئەوە وایە شەڕی خودا و پەیامبەر و ئیمامەكان بكات، هەروەها راستەوخۆ هێرشی كردە سەر فەیسەڵ، ئەمە لەكاتێكدا بەڵێنی بە فەیسەڵ دابوو پشتیوانی لێ دەكات، بەمەرجێك هەوڵ بدات بۆ سەربەخۆیی عیراق لە بەریتانییەكان، لە بەرامبەریشدا حكومەتی ئەلسەعدون لە (9ی حوزەیران)دا هەمواركردنەوەی یاسای عیراقی دەركرد، كە هەمواركردنەوەكە مافی ناردنەوەی بیانییەكانی بە حكومەت سپارد بەهۆی ئەو تاوانە خراپانەی كە دژی حكومەت دەکەن، هەربۆیە چەندین كەسیان دوورخستەوە بۆ ئێران (الخالصي العربي) و نۆ كەسی تر كە هەڵگری ناسنامەی ئێرانی بوون ئەوانیش (ابو الحسن الاصفهاني و حسین النائیني و جواد الجواهري و علي الشهرستاني و عبدالحسن الشیرازي و احمد الخراساني و مهدی الخراساني و حسن الطباطائي و عبدالحسین الطباطائي)، ئەمەش تەنها لەبەرئەوەی رۆڵیان هەبوو لە بایكۆتكردنی هەڵبژاردنەكەدا، هەروەها وەك دروستكردنی گوشارێكی دەروونی لەسەر موجتەهیدە ئێرانییەكان، جگە لەمەش كۆمەڵێك موجتەهیدی دیكە لەبەر ناڕەزاییان لە دۆخەكە و لە دژی بڕیاری دوورخستنەوەی (الخالصي) و پشتگیریی و هاوكاریكردنی روویان كردە ئێران. 
وێڕای ئەوەی حكومەت چەند هەنگاوێكی نا، هەروەها بڕیاردرا بە وەڵامدانەوەی داواكارییەكانی گەل لەمیانەی ئازادیی گشتییدا و گەڕانەوەی دوورخراوەكان بۆ وڵات، بەڵام هەڵوێستی مامۆستایانی ئایینی وەكو خۆی مایەوە بۆ دژایەتیكردنی حكومەت ئەوەبوو لە (12ی نیسانی1923)دا فەتوایەكیان دەركرد لە مزگەوتی كازمیەوە بە ئیمزای سێ كەس (میرزا حەسەن نائینی و ئەبو حەسەن موسەوی ئەسفەهانی و شێخ مەهدی خالسی) لە بەرامبەردا حكومەت پەیوەندییەكانی چڕكردەوە لەگەڵ سەرۆك خێڵەكان و خاوەن موڵكەكان بۆئەوەی رازیان بكات كۆتایی بە بایكۆت بهێنن، لەمەشدا شكستی هێنا، هەربۆیە كەوتنە دانوستان لەگەڵ حكومەتی بەریتانیادا لە پێناوی كەمكردنەوەی ماوەی پەیماننامەكەیاندا، هاوكات هەردوولایان (حكومەتی عیراق و بەریتانیا) ئەوانەیان دەستگیرکرد و سزادا کە دژایەتیی هەڵبژاردنیان دەكرد، بەڵام دەستەبژێری ئایینی بەردەوامبوون، كۆبوونەوەیان كرد لە مزگەوتی (هندی) لە لیوای نەجەف، ئامادەبووان بڕیاریاندا كە كەس بۆ ئەنجومەنی دامەزراندن هەڵنەبژێرن، لێرەوە ئۆپۆزسیۆنی نیشتمانی دەستیكرد بە یەكخستنی هەوڵەكانیان وەك وەڵامێك بۆ بانگەوازی زانایان بۆ كاركردن لەسەر بایكۆتی هەڵبژاردنەكە، هاوكات گواستنەوە لە قۆناغی ئامادەكارییەوە بۆ قۆناغی جێبەجێكردنی كرداری.
داواكارییەکانی گەلانی عیراق
 لەم پێناوەدا هەڵمەتێكی فراوانی پڕوپاگەندەیان دەستپێكرد، پاشان رایانگەیاند بایكۆتی هەڵبژاردن دەكەین ئەگەر ئەم داواكارییانەی گەلانی عیراق جێبەجێ نەكەن:
1- هەڵوەشانەوەی ئیدارەی عورفی لە وڵاتدا. 
2- بەرپاكردنی ئازادی چاپەمەنییەكان. 
3- كشانەوەی راوێژكاران لە لیواكاندا. 
4- گەڕانەوەی دوورخراوە سیاسییەكان. 
5- رێگەپێدان بە پێكهێنانی رێكخراو و كۆمەڵە سیاسی. 
 پاشان لە (كانونی یەكەمی 1925)دا ململانێیەكی توند لەناو دامەزراوەی مەزهەبی شیعەدا روویدا، كە ئەویش كەرتبوون بوو بۆ دوو مەعەسكەر: یەكەمیان، کوتلەی فارسی بە سەركردایەتیكردنی (الاصفهاني و النائیني) و دووەمیان، کوتلەی عەرەبی بە سەركردایەتی (احمد الكاشف)، بە دڵنیاییەوە ئەم دابەشبوونە لەو دۆخەدا لە بەرژەوەندیاندا نەبوو، بەڵام لە ساڵی (1927)دا سەرەتای كاركردنی شیعە بوو بۆ فراوانكردنی بەشدارییكردنیان و كاریگەری هێزیان لە سیاسەتی عیراقدا، داوایان كرد نوێنەرایەتیان هەبێت لە دەسەڵات و فەرمانگە مەدەنییەكاندا بەشێوەیەك هاوتا بێت لەگەڵ قورسایی و ژمارەی دانیشتوانیان، كە پێشتر پشكێكی كەمیان هەبووە لە پۆستە حكومییەكاندا، كە ئەمەش جیا لەو هۆكارانەی باسكران دەگەڕێتەوە بۆ سیاسەتەكانی حكومەت و هەروەها بەهۆی فەتواكانی موجتەهیدەكانەوە، كە وەرگرتنی پۆستی حكومیان حەرامكرد و بە هاوكارییكردنی كافرانیان دەزانی.   
دەستوورێك بۆ عیراق ئامادە كرا
بەریتانیا بەڵێنی دابوو كە رەشنووسی دەستوورێك بۆ عیراق ئامادە بكات و لە (كۆمەڵەی گەلان)یش بیخاتەڕوو، هاوكات پێشوەخت (فەیسەڵ) مەرجی بۆ دانرابوو کە دەبێت حكومەتێكی دەستووری پەرلەمانی دیموكراسی پەیوەست بە یاسا دابمەزرێنیت، لە بەرامبەردا (فەیسەڵ)یش رازی بوو كە دەستوورێكی باش دانێت و لە ئەنجومەنی دامەزراندنیش بیخاتەڕوو، تیایدا هەموو مەرج و خواست و داواكارییەكانی گەلانی عیراق لە بەرچاو دەگرێت و هیچ بەندێكیشی تێدا نەبێت كە دژی عیراق – بەریتانی بێت، لە ساڵی (1921)دا لیژنەیەكی تایبەتی بەریتانی یەكەم هەوڵی دانانی چوارچێوەی دەستوورێكیاندا، لە دەستووری (نیوزلەندی و ئوسترالیا) وەرگیرابوو، پاشان ئەوەی  ئامادەكرا بوو رادەستی پاشا كرا، ئەویش دوای پێداچوونەوەی رەزامەندی لەسەر دەربڕی و ناردییە بەر دەستی لیژنە عیراقییەكە كە (ناجی سوەیدی) وەزیری داد سەرۆكایەتی دەكرد بۆ هەڵسەنگاندنی، لیژنەكە رەخنەیان لە هەندێك لە بەندەكانی دەستوورەكە گرت، چونكە دەسەڵاتێكی زۆری دەبەخشییە مەلیك، هەرچەندە ناڕەزایی زۆری لێكەوتەوە بەڵام دوای مشتومڕێكی زۆر بەهۆی گوشاری بەریتانیانەوە لە(ئەنجومەنی دامەزراندن) خرایە دەنگەوە و لەكۆی (69) ئامادەبوو (37) دەنگی ئەندامانی ئەنجومەنەكەی بەدەستهێنا، بەڵام بەهۆی گوشاری بەریتانییەكانەوە بڵاوكردنەوەی دواخرا، چونكە دەیویست ئیمتیازی نەوت وەربگرێت، هەربۆیە دوای وەرگرتنی ئیمتیازەكە لە رۆژی (21/3/1925) دەستوورە ئامادەكراوەكە دوای هەندێ دەستكاریی كەم  راگەیەندرا، كە ناوەڕۆكەكەی بریتی بوو لە (دیباجە) و (10) بەند.
پێشتر ئاماژەمان بە پشكی كورد كرد لە ئەنجومەنی نوێنەراندا كە زۆر كەم بووە لە چاو رێژەی دانیشتوانیدا، بەهەمان شێوە شیعەكان كە نیوەی زیاتری دانیشتوانی عیراق پێكدەهێنن، كەچی بەهیچ شێوەیەك رەچاوی ئەوانە نەكراوە، بگرە نوێنەرایەتیان زۆر لەوە كەمترە، وەك لە خشتەی خوارەوەدا دەردەكەوێت، تەنها لە هەڵبژاردنی (حوزەیرانی 1954) گەیشتووەتە (43.7 %) كە ژمارەی نوێنەرەكانیان (59) نوێنەر بووە، ئەویش ئەنجامی ئەو هەڵبژاردنە دیارە كە بە دڵی حكومەت نەبوو، لەبەرئەوەی كاندیدە سەربەخۆكان سەرووی (50) كورسیان هێنا، بۆیە لە مانگی ئابدا پەكخرا و زۆر زوو هەڵوەشێنرایەوە لە مانگی ئەیلولدا جارێكیتر هەڵبژاردن كرایەوە، هەروەها لە هەڵبژاردنی ساڵی (1930)دا كەمترین رێژەی بەدەست هێنا کە بریتیبوو لە (28.4 %)، كە ژمارەی نوێنەرەكانیان (25) نوێنەر بووە، ئەم هەڵبژاردنەش بۆ پەسەندكردنی پەیماننامەی (ئەنگلۆ-عیراقی) كرا كە نوری سەعیدی سەرۆك وەزیران بە ساختەكاری زۆرینەی دەنگەكانی بە دەستهێنا، ئامانجی خۆی و فەیسەڵ و بەریتانیای  پێكا و دەنگەكانی بۆ خۆیان مسۆگەركرد و پەیماننامەكەیان بە دەنگی زۆرینەی نوێنەران تێپەڕاند، بەو شێوەیە دەبینرێت  ئەوە دیموكراسییەكەی سەردەمی پاشایەتییە كە بە ئارەزووی خۆیان نوێنەریان دادەنا و بەخواستی خۆیان پەرلەمانیان هەڵدەوەشاندەوە، بەبێ ئەوەی رەچاوی دەنگی خەڵك و رێژەی دانیشتوان بكەن، لەم خشتەی خوارەوەدا نوێنەرانی شیعە لە نێوان ساڵانی (1925-1958)دا خراوەتەڕوو: 
لە پۆستەكانی حكومەتیشدا ئەو جیاوازی و نادادپەروەرییە هەبوو، دواجار عوسمانییەكان لە (ئازاری 1917)دا بەغدایان بەجێهێشت، هەرچەندە تا ماوەیەك لە ناوچەكانی تر مانەوە، بە درێژای ئەو سەردەمە عەرەبە سوننەكان لە ویلایەتەكانی (بەغدا و بەسرە) دەسەڵاتداربوون، پێشتر لە دامودەزگاكانی عوسمانییدا كاریان دەكرد، هەروەها چینی بازرگان لە پەسەندكردنی ئەم چارەسەرییە و خۆ  گونجاندیان لەگەڵ بەرژەوەندییەكانی بەریتانیادا، لە سەرەتای دامەزراندنی عیراقەوە بە درێژایی هەشتا ساڵ زیاتر عەرەبی سوننەی كەمینە حوكمڕانبوون، بەهەمان شێوە لە پۆستەكانی حكومەتیشدا ئەو جیاوازی و نادپەروەرییە زیاتر هەبوو، هەربۆیە هەڵمەتی شیعەكان بۆ بەدەستهێنانی مافەكانیان لە ساڵی (1932)دا تەشەنەی كرد و بووە بزووتنەوەیەكی ناڕەزایی، پاشان لە ساڵی (1935)دا بووە شۆڕشێكی چەكداری، هەروەها لە ساڵانی چل و پەنجاكاندا ململانێی دەسەڵات لە نێوان شیعە و سوننەدا چڕتربووەوە، بەتایبەتی دوای زیادبوونی زۆری ژمارەی گەنجانی خوێندەوار كە خوازیاری پۆستی فەرمی حكومەت بوون، وردە وردە وەڵامی گوشاری شیعەكان درایەوە لە ناو (ئەنجومەنی پیران و حكومەت و دەزگای كارگێڕیی)دا و هەنگاو بە هەنگاو ژمارەیان زیادكرا، هاوكات (ساڵح جەبر)یان وەك یەكەم سەرۆك وەزیرانی شیعە دامەزراند لە (مارتی 1947)دا.
59 كابینەی وەزاری
 لە سەردەمی پاشایەتییدا (59)كابینەی وەزاری پێكهێنراوە، بەمەش (59) کابینە لە ماوەی (38) ساڵدا ئەوە دەگەیەنێت هەر کابینەیەک تێكڕای تەمەنی (33) هەفتە زیاتر نەبووە، لە كاتێكدا کابینە هەبووە تەمەنی تەنها دوو هەفتە بووە، لەو ژمارەیە لەڕووی مەزهەبییەوە سوننەكان (54) جار سەرۆك وەزیران بوون كە رێژەكەی دەكاتە (92 %)، ئەوەی دەمێنێێتەوە بۆ شیعەكان تەنها پێنج جار حكومەتیان پێكهێناوە كە رێژەكەی دەكاتە (8 %)، كە ئەو ماوەیە هەمووی بەسەر یەكەوە (3.5)ساڵ حوكمڕانیان كردبوو، كەچی سوننەكان زیاتر لە (34) ساڵ حوكمڕانیان كردووە، زۆربەی وەزیرەكانیش هەرخۆیان بوون لەو ماوەیەدا (636) وەزیر بەشداریی پێكراوە كە لەو ژمارەیە تەنها (167) وەزیری شیعە بووە كەچی سوننەكان ژمارەی وەزیرەكانیان گەیشتۆتە (441) وەزیر، بەڵام لە وەزارەتەكانی بەرگری و ناوخۆدا شیعەكان كەمترین بەشدارییان پێكراوە لە وەزارەتی ئەوقافیش هیچ جارێك ئەم وەزارەتەیان پێ نەدراوە تەنانەن لە سەردەمی كۆماریشدا. هەروەها ئەنجومەنی نوێنەران تەنها یەك جار توانیوێتی ماوەی چوار ساڵەكەی تەواو بكات، لەكاتێكدا هەموو ئەنجومەنەكانی دیكە بەرەو رووی هەڵوەشاندنەوە بوونەتەوە، ئەگەر وەك ئەوەی پاشا ویستووێتی كاریان نەكردبێت. 
ئەگەر سەیری خشتەی خوارەوە بكەین، بەڕوونی ئەو نادادپەروەرییە دەردەكەوێت، كە دژی كورد و شیعە کراوە. لە سەردەمی پاشایەتییدا، لە كۆی (575) پۆست، ژمارەی پۆستی شیعەكان (159) پۆست بووە، بە رێژەی (27،7 %) بەشداریی پێكراوە، لەكاتێكدا لە(قۆناغی ماندێت) و پێش سەربەخۆیی تا كودەتای سەربازیی بەكر سدقی رێژەیان (17 %) كەمتر بووە، پاشان تا دەهات دەنگی ناڕەزایی شیعەكان زیاتر دەبوو لە پێناو بەدەستهێنانی مافەكانیان، لە نێوان ساڵانی (1936-1941)دا كە ئەو ماوەیە دوو رووداوی مێژوویی لە خۆگرتووە جیا لە جەنگی دووەمی جیهانی، رێژەی بەشداری پێكردنیان بەرز دەبێتەوە بۆ (27،7 %) كە ئەم رێژەیەش زۆر كەمە بە بەراورد بە ژمارەی دانیشتوانیان، بەڵام لە قۆناغی دواییدا ( 1947-1958)دا  بەرزترین رێژەی تۆماركردووە لەچاو پێشتردا كە دەكاتە (34،7 %)، كەواتە پاوانكردنی زۆرینەی پۆستەكانی حكومەت لەلایەن عەرەبی سوننەوە بۆتە هۆی خوڵقاندنی ناكۆكی و ململانێ لەگەڵ پێكهاتە نەتەوەیی و ئایینی و مەزهەبییەكاندا، ئەو نادادپەروەرییە دەرهاویشتە و بەرهەمهێنەری ئەو دۆخە ئاڵۆزەن لە عیراقدا، بەردەوام ئەو حاڵەتە درێژەی هەیە، بە نموونە پۆستەكانی عەرەبی شیعە لە سەردەمی پاشایەتیدا لە خشتەی خوارەوەدا خراوەتەڕوو ئەو نادادپەروەرییە بە ئاشكرا دەردەكەوێت:  
ئەو كاتە دۆخی شیعەكان گەلێک‌ خراپ بوو، رێژەی شیعەكان لەنیوە زیاتر بوو كەچی تەنیا (15 %)ی پۆستە سیادی و سەرەكییەكانی بەركەوتبوو، هۆكاری سەرەكیی كەمی ژمارەی شیعەكان لە دامودەزگا حكومییەكان دەگەڕێتەوە بۆ میراتی سیاسەتە دەمارگیرییەكانی عوسمانییەكان، كە درێژبۆوە بۆ دوای دامەزراندنی دەوڵەتی عیراقیش، لە ساڵانی دەسەڵاتی عوسمانییەكاندا دەسەڵاتدارە سوننەكان رێگەیان نەدەدا شیعەكان  لە كۆلێجە مەدەنیی و سەربازییەكان وەربگیرێن، لە پاڵ ئەمانەدا شیعەكان مەیلی بەشداریكردنیان لە حكومەت و وەرگرتنی پۆستەكان نەبوو، بەتایبەتی پاش ئەوەی كە گەورە مەرجەعەكانیان داوای بایكۆتكردنی هەڵبژاردنەكان و حكومەتیان كرد، هەروەها خزمەتكردنیان لە حكومەتێك لەژێر سایەی بەریتانییەكاندا بە ناشەرعی دەزانی، ئەمانە بەسەریەكەوە ببوونە هۆكاری سەرەكیی پەراوێزخستنی شیعەكان، لە سەرەتای سییەكاندا پیاوانی ئایینی شیعە ئەو بێدەنگییەی كە ساڵانێك بوو لە دوای شۆڕشی بیست و نەفیكردنی گەورە مەرجەعی شیعەكان (مەهدی خالسی) پەنگی خواردبۆوە، شكا. لە (كانونی یەكەمی 1934)دا، هەربۆیە وەك دەردەكەوێت چەندین هۆكار هەبوون كە وای لە بەریتانییەكان كرد بەلای سوننەكاندا لادەنەوە و شیعەكان و كوردەكان پەراوێزبخەن، بەریتانییەكان دەیانزانی كە سوننەكان كەمینەن، ئەگەر ئەوان حوكم بەدەستبن، ئەوا لەبەر لاوازیی پێگەكەیان هەمیشە چاو لە دەستی بەریتانییەكان دەبن بۆ پشتیوانی لە بەرامبەر دوو پێكهاتەكەی دیكە، بەمەش دەتوانن بە كەیفی خۆیان سوننەكان دەستەمۆ بكەن و بەو ئاڕاستەیەیاندا ببەن، كە لەگەڵ ئارەزوو و بەرژەوەندییەكانی ئەواندا دێتەوە، هەمان شت بۆ دانانی (مەلیك فەیسەڵ)یش راستە، لەبەرئەوەی عیراقی نەبوو، پێگەی جەماوەریی لاواز بوو، ناچار دەبوو پشت بە بەریتانیا ببەستێت، كەواتە پشتبەستن بە كەمینەیەكی ژمارەیی لە رووی دانیشتوانەوە خۆی لەخۆییدا ئەو كەمینە لاواز و هەڕەشەلێكراوە دەبێ لەسەر ئاستی ناوخۆ، چونكە دەسەڵاتەكەی هەڵقوڵاوی ئیرادەی زۆرینە نییە و رەوایی خۆی لە گەلەوە وەرنەگرتووە، ئەمەش وا لەم كەمینەیە دەكات و پاڵی پێوەدەنێت كە پەنا بۆ هێزێكی دەرەكی ببات بۆئەوەی پاڵپشتی بكات و دەسەڵاتەكەی بپارێزێت، ئەم كەمینەیە زیاتر ئامادەیە هاوكاریی لەگەڵ هێزێكی دەرەكی بكات، وەك ئەوەی هێزی زۆرینە رەوایی خۆی لە ناوەوە وەردەگرێ، بۆیە بە دەسەڵاتكردنی كەمینە كەشێكی لەبار دەڕەخسێنێ بۆ دروستبوون و پاراستنی بەرژەوەندیی هاوبەش لە نێوان هێزی دەرەكی و كەمینەی دەسەڵاتداردا.  
سەرچاوەكان:
1- السید عبدالرزاق الحسني. العراق فی ظل احتلال والانتداب ، المعاهدات، ط2، مطبعة العرفان-صیدا، لبنان، 1958،  
2- الدكتورة كردستان سالم سعید، اثر التعددیة الاثنیة علی الوحدة الوطنیة فی العراق، منشورات مركز كردستان للدراسات الاستراتیجیة، السلیمانیة،  2008
3- زید عدنان ناجي، اقلیات العراق، فی العهد الملكي، لبنان-بیروت، الحمرا
4- د. سعد محسن عبد،الانتحابات النیابي في العراق1921-1939،مجلة الجامعة العراقیة،العدد50، الجامعة المستنصریة/كلیة التربیة.
5- دلیل الوزارات العراقیة(1920-2003) المركز العراقي للمعلومات والدراسات بغداد،ط1، دار نور الشروق  للطباعة و النشر-2007
6- شێركۆ كرمانج، شوناسی عێراق ململانێ نەتەوەیی و مەزهەبییەكان، چاپخانەی سەردەم، چ1، سلێمانی 2017     
7- محەمەد فاتیح، دەسەڵات و ململانێی سیاسییەكان لە عێراق (1921-2003)، چ1، بێ چاپخانە، هەولێر-2022
8- د. ئەلبێرت عیسا، ناسیونالیزمی عەرەبی لە ئیمپراتۆریەتی عوسمانییەوە بۆ عێراقی سەردەمی فاشیزم ، چ1، دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم ، 2008 
9- نەوزاد عەبدوڵڵا هێتوتی، دۆزی كورد لەعیراق دا میكانیزمەكانی چارەسەركردنی دوای 2003، چ1، چاپخانەی خانی 2009
10- رەفیق سابیر، گۆڤاری نۆژەن، ژ (2) تشرینی یەكەمی 1992.

ئەنجوومەنی نوێنەرانی عیراق لە سەردەمی پاشایەتیدا

شا فەیسەڵی یەکەم

 عەبدولڕەحمان نەقیب

یەکەم ئەنجوومەنی ئەعیان