فەیسەڵ عەلی
بێگومان هەر گەشەپێدانێکی گشتگیریی نیشتمانی، لەناویشیدا گەشەپێدانی کۆمەڵی مەدەنی، ئەستەمە دەستەبەر بێت ئەگەر بەر لەو ئاستێکی دیاریکراوی پەرەپێدانی ئابووری بەدەست نەهاتبێت، ئەمە لە کاتێکدا هێشتا ئەستەمە هیچ پەرەسەندێکی ئابووری بەبێ پەرەسەندن و ریفۆرمی سیاسی بەدی بێت، کە بە توانادارکردن و پەرەپێدانی کلتووری سیاسیی کۆمەڵگە دەست پێدەکات. بە مانایەکی تر، دەبێ کۆمەڵگە بەشێکی دانەبڕاوی ئەو تەگبیرە سیاسییە بێت کە ئامانجەکەی پتەوکردنی ئابووریی نیشتمانییە.
پەیوەندییەکی پێچەوانە لە نێوان گەشەپێدانی ئابووری و توندوتیژیدا هەیە، چەند هەنگاوەکان و پڕۆسەی ریفۆرمی ئابووری و
سیاسی بەرەو پێش بچێت هێندە دیاردەکانی توندوتیژیی سیاسی بەرتەسک دەبنەوە و پێچەوانەکەشی راستە
پەیکەری رێکخراوەیی
هەر سیستمێکی سیاسیی لە سایەی کلتوورێکی دیاریکراوی سیاسییدا بەڕێوە دەچێت، ئەویش کۆمەڵێک ئاراستە و بیروبۆچوون و تێڕوانینە کە سیستمێک بەرهەم دەهێنێت و مانایەک بە پرۆسەی سیاسی و کۆمەڵایەتی دەبەخشێت، رەنگدانەوەی جۆریی گەشەی باو و سروشتی ناو رەوتی سیاسییە، لەم روانگەیەوە کۆمەڵی مەدەنی تەنها بەهۆی بوونی پەیکەری رێکخراوەیی، سەربەخۆ لە رووی تیۆرییەوە چالاک نابێت، واتە بوونی یاسا و دامەزراوەی گشتی کە بە رووکەش سەربەخۆ و بێلایەن بێت، لە کاتێکدا واقیعی پراکتیکی پێداگیری کار لەسەر قۆرغکردنی دەسەڵات دەکات و ئازادیی رادەربڕین و بیرکردنەوە لغاو دەکات، وێڕای ئەوەی چەندین کۆسپ و تەگەرە لە بەردەم کۆمەڵی مەدەنیدا دادەنێت و لێناگەڕێ رۆڵی سروشتی خۆی لە ژینگە سیاسییەکەیدا بگێڕێت.
نەشونمای کۆمەڵایەتی
دیارترین ئەو میکانیزمانەی دەبێ سیستمی سیاسی کار بۆ هاندانی و توانادارکردنی بکات، ئەگەر ئەو سیستمە ئارەزووی دەستەبەرکردنی ژینگەیەکی دروستی سیاسی بکات، تا بە رۆڵی خۆی هانی پەرەپێدان و گەشەپێدانی ئابووری بدات، دەبێ نەشونمای کۆمەڵایەتی سیاسی و کلتووری سیاسی توانادار بکات، بە ئامانجی برەودان بە گیانی داهێنان و دەستپێشخەریی کۆمەڵگەیی، وێڕای رەخساندنی ژینگەیەکی سیاسی و یاسایی کە کۆمەڵگە بەرەو چاودێریی و لێپرسینەوە و لێپێچینەوە هان بدات، پێچەوانەکەی جگە لە بەهەدەردانی دەرامەتی مرۆیی و دارایی هیچیتری لێ ناکەوێتەوە.
با نمونەیەک لەمەڕ ئەو تێڕوانینەی سەرەوە بهێنینەوە، کام هاووڵاتی توانای پاراستنی نیشتمانەکەی و بەشداریکردنی لە گەشەپێدانی نیشتمان و ئەو ئاڵنگارییانەی بەرەنگاری دەبێتەوە زیاترە، بە ئاڵنگارییە ئابوورییەکانیشەوە؟ ئایا ئەو هاووڵاتییە کە لە ئایندەی خۆی و نەوەکانی دڵنیایە و متمانەی بە حکومەتەکەی خۆی هەیە، یان ئەو هاووڵاتییەی داهاتووی خۆی لا روون نییە و لە ترس و دڵەڕاوکێدایە و بەردەوام رووخاوە؟ دەشێ وەڵامەکەی لەمیانی ئەوەی سەرەوەدا ئاسان بێت، بەڵام لەوە گرنگتر، ئەو چۆنێتییەیە کە بەهۆیەوە هاوڵاتیبوونی زامن دەکات، تا بەو ئامانجەی هەیەتی بگات.
خاوەن بڕوانامەکان
بە دڵنیاییەوە، ئەستەمە ئەوە دەستەبەر بکرێت، ئەگەر دەرفەتی کار بۆ نەوەکانی نیشتمان و ژینگەیەکی لەباری ئابووریی بۆ نەڕەخسێندرێت، ئەمە بەبێ سنوردارکردنی کۆچی توانا و شارەزایی نیشتمانی و عەقڵە زانستییەکان دەستەبەر ناکرێت، رێگە بە هەڵگرانی بڕوانامە زانکۆییەکان بدرێت تا خزمەتی نیشتمانی خۆیان بکەن، ئەوە بەبێ رەخساندنی دەرفەت بۆ هاووڵاتی تا بەشداریی سیاسی لە بڕیارە چارەنوسازەکاندا بکات دەستەبەر نابێت، بە تایبەتی ئەوەی پەیوەندیی بە ژیانی رۆژانەی خۆی و ئایندەی نەوەکانییەوە هەیە.
ئەوە بەبێ فەراهەمکردنی ژینگەیەکی یاسایی بۆ هاووڵاتی دەستەبەر ناکرێت، تا بەبێ ترس و دڵەڕاوکێ بۆچوونەکانی خۆی سەبارەت بە سامانی نیشتمانەکەی و پرسە ئایندەییەکانی بخاتەڕوو، ئەمە بەبێ بوونی میدیایەک دەستەبەر ناکرێت کە مومارەسەی مافی چاودێریی بەرپرسیارانە نەکات، بەبێ لێپێچینەوە و بەگژداچوونی گەندەڵی و ..هتد دەستەبەر ناکرێت.
دابەزینی ئاستی توندوتیژیی
پرسێکیتر کە پەیوەستە بە پەیوەندیی نێوان سیاسەت و ئابوورییەوە، بە جۆرێک ناتوانرێ لێکدییان جودا بکەینەوە. بۆ نزیککردنەوەی ئەم تێڕوانینەوە دەڵێین: وەک دەزانین توندوتیژی کەم دەکات لەو سیستمە سیاسییانەی پەیڕەوی نوێگەری و ریفۆرم و خۆنزیک کردنەوە لە کۆمەڵگە دەکات و مافە گشتییەکانی هاووڵاتیان دەستەبەر دەکات، ئەمە لە سایەی بوونی دامەزراوەی سیاسیی و کۆمەڵگەیی کە ئەو پەیوەندییەی نێوان کۆمەڵگە و دامەزراوە سیاسییەکانی رێک دەخات، بەدواشیدا، دابەزینی ئاستی توندوتیژیی سیاسی بە تێپەڕبوونی کات نێوەنجی گەشەپێدانی ئابووری بەرز دەکاتەوە، پێچەوانەکەشی راستە. پەیوەندییەکی پێچەوانە لە نێوان گەشەپێدانی ئابووری و توندوتیژیدا هەیە، چەند هەنگاوەکان و پڕۆسەی ریفۆرمی ئابووری و سیاسی بەرەو پێش بچێت هێندە دیاردەکانی توندوتیژیی سیاسی بەرتەسک دەبنەوە و پێچەوانەکەشی راستە.
داهاتی تاکەکەس
بە دڵنیاییەوە، داکشانی ئاستی توندوتیژی و ئاستی تاوانکاری، تەنها لە ژینگەیەکی سیاسیدا دێتەبەرهەم کە ئاسایش و جێگیریی تێدا فەراهەمە، لەسەروو هەموویشیانەوە، سەقامگیری و ئاسایشی مرۆییە، لەو ژینگەیەی قەبارەی گەندەڵی تێیدا دادەبەزێت و پانتایی دیموکراسی و لێپرسینەوە فراوان دەبێت، لە ژینگەیەکدا کە تاکی هاووڵاتی (کرێکار و فەرمانبەر) بە هۆی ئەو موچەیەی کە وەریدەگرێت و لەگەڵ ئاستی گوزەرانییدا گونجاوە و بەهۆیەوە هەست بە دڵنیایی و جێگیریی دەکات، واتە نرخی کاڵا و خزمەتگوزارییەکان لەگەڵ داهاتی تاکەکەسدا گونجاو بێت.
بە کورتی، ریفۆرمی ئابووری و بنیاتنانی سیستمێکی ئابووری کە لەگەڵ گۆڕانکارییەکانی ژینگەی ئەمنی و ئابووریی جیهانیدا هاوتەریب بێت، بەبێ دەستەبەرکردنی ریفۆرمێکی ئابووریی مادیی پەتی، ئەستەمە بەدی بێت، ئابووری بەهایەکی بێ گیان نییە، بەڵکو بە مرۆڤ دەست پێدەکات و بە مرۆڤیش کۆتایی دێت، بە بەها و هۆکارە مرۆییەکان دەست پێدەکات و بەوانیش کۆتایی دێت، هەموو ئەوانەش بەبێ تێپەڕبوون بە دەروازەی ریفۆرمی سیاسیدا ئەستەمە دەستەبەر بێت.
کەواتە هیچ ریفۆرمێکی ئابووری، ئەگەر بە مرۆڤ دەست پێنەکات و بە مرۆڤیش کۆتایی نەیەت، ئەستەمە سەرکەوتن بەدەست بهێنێت.
