ئا: جەواد حەیدەری
بەشداریكردنی ژنان بۆ گەیشتن بە گەشەی سیاسی و ئابووری شتێكی زۆر پێویستە، چونكە سەركەوتنی ژنان لە كۆمەڵگە بەشێوەیەكی بەرفراوان لەژێر كاریگەی هەلومەرج و دۆخی گەشەسەندنی وڵاتدایە. هەرچەندە وڵات گەشەسەندووتر بێ، درزی نێوان گەشەسەندنی پیاوان و ژنان كەمتر دەبێتەوە و لەمڕوەوە باشتربوونی دۆخی ژنان دەبێت بە یەكێك لە پێویستییە سەرەكییەكانی كۆمەڵگە. بە واتایەكی تر بەبێ سەرنجدان و گرنگیدان بە بارودۆخی ژنان زەمینەی گەیشتن بە گەشەسەندن لە هیچ وڵاتێك نایەتەدی. هەر بۆیە هەلومەرجی راستەقینەی هەندێك لە كۆمەڵگەكان ئەوە دەردەخەن كە سەرەڕای هەبوونی دامودەزگا و رێكخرا و سەندیكا جیاجیاكان لەبواری جیاوازەكاندا هێشتا ژنان بۆ گەیشتن بە مافەكانی خۆیان و چارەسەركردنی كێشەكانی هەڵقوڵاو لە ئابووری لاواز و هەژاری كەلتوری دەست و پەنجە نەرم دەكەن و لە دۆخێكی نالەباردان.
یەكێك لەو دەرهاویشتانەی كە كاریگەری لەسەر بەشداریكردنی سیاسی و ئابووریی ژنان هەیە ئاستی پەروەردە و تواناكانی ئەوانە. بەهەر رادەیەك كە لەسەر پەروەردە و راهێنان و كارامەییەكانی ژنان سەرمایەگوزاری كرابێ بە شێوەیەكی راستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ كاریگەری لەسەر بەشداریكردنی ژنان لە بوارەكانی ئابووری و سیاسیدا دەبێت.
گەشەی سیاسی
رێژەی بەشداریكردنی سیاسی ژنان كاریگەری لەسەر مەشروعییەتی سیستمی دەسەڵات دادەنێ. هەرچەند رێژەی بەشداریكردنی سیاسی ژنان تەندروست و هۆشیارانە بێت، ئاستی مەشروعییەتی سیستمی دەسەڵات زیاتر دەبێ. بەشداریكردنی سیاسی ژنان بریتیە لە دەنگدان، ئەندامبوون لە حزبێكی سیاسی، خۆكاندیدكردن بۆ هەڵبژاردنەكان و ... هتد. كەلتوری سیاسی یان فەرهەنگی سیاسی بریتیە لە جۆری روانینی تاكەكانی كۆمەڵگە بۆ سیاسەتی سیستمی سیاسی و دەستەبژێرەکانی دەسەڵاتدار. بەشداریكردنی سیاسی ژنان لەدوو جۆری چەندایەتی و چۆنایەتی بۆ ئەوە دەبێت لێكۆڵینەوەی لەسەر بكرێت، جۆری چۆنایەتی رێژەی دەنگدانی ژنان دەگرێتەوە و جۆری چەندایەتی رێژەی ئاگایی سیاسی ژنان دەردەخات.
گەشەی ئابووری
بە رای زۆربەی چاودێرانی ئابووری، هێزی مرۆیی یەكێكە لە سەرچاوە سەرەكییەكانی گەشەكردن، كە بیر و را و بۆچوون، باوەڕ، كەلتور، زانست، لێهاتوویی و هێز لەخۆدەگرێت كە هەموو تاكەكانی كۆمەڵگە بە ژن و پیاوەوە لەخۆی دەگرێ. بەهۆی ئەوەی كە ژنان نیوەی كۆمەڵگەن كەوابوو نیوەی سەرچاوەكانی گەشەسەندن بۆ ژنان دەگەڕێتەوە.
پڕۆفیسۆر هاربیسۆن لە بارەیەوە دەڵێت: لە گەشەی ئابووریدا سەرمایە و سەرچاوە داراییەكان رۆڵی دووەم دەگێڕن و رۆڵی یەكەم و سەرەكی سەرچاوەكانی هێزی مرۆیی دەیگێڕن. چونكە ئەوە سەرچاوە مرۆییەكانی كۆمەڵگەیە كە لە كۆتاییدا رێژەی قووڵایی ئابووری وكۆمەڵایەتی كۆمەڵگە دیاری دەكەن. بە باوەڕی هاربیسۆن سەرچاوە مرۆییەكان پایە و كۆڵەكەی سەرەكیی دارایی كۆمەڵگەكانن. پێی وایە كە سەرچاوەی دارایی و سروشتی و هەروەها سەرمایە لە هۆكارە ناچالاكەكانی بەرهەمهێنانن و هۆكاری سەرەكی بەرهەمهێنان سەرچاوە مرۆییەكانن، ئەوە مرۆڤە كە دەتوانێت رۆڵی سەرەكی لە بەرهەمهێناندا بگێڕێت، ئەوە مرۆڤە كە تەكنۆلۆژیای دروستكردووە و توانای ئەوەی هەیە كە سەرچاوە سروشتییەكان هەڵێنجێنێ. ئەوە مرۆڤە كە دەتوانێ دامودەزگاكانی كۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابووری دابمەزرێنێ و گەشەكردن پەرەپێبدات.
بە پێی ئامارە جیهانییەكان بەشێكی زۆر لە بەرپرسیارێتی بەرهەمهێنان لە جیهان لە ئەستۆی ژناندایە و هاوكات دوو لەسەر سێی سەعاتی كاركردنیش هەر بۆ ژنانە، لەكاتێكدا تەنها یەك لەسەر سێی هێزی مرۆڤی كار لەسەر شانی ژنانە. ئەمەش لەكاتێكدا كە جیاوازی و هەڵاواردن لە مووچە و داهاتی ژنان بەرامبەر بە پیاوان بە ئاشكرا دەبینرێت. بۆ نموونە ئەو ژنانەی كە لە وڵاتانی پیشەسازی كار دەكەن %33 مووچەكانیان لە هاوپیشەكانیان كە پیاون كەمترە. هەر بۆیە دەبینین لە ئاستی جیهاندا تەنها یەك لەسەر دەی داهات بۆ ژنان تەرخان كراوە و %1 ژنان خاوەنی خاوەندارێتین.
بە شێوەیەكی گشتی مەشق و راهێنان و پەروەردەكردن كاریگەرییەكی راستەوخۆ و ناڕاستەخۆی لە گەشەسەندنی ئابووریدا هەیە. راهێنان، پەیوەندییەكی راستەوخۆی لەگەڵ خۆشگوزەرانی كۆمەڵایەتیدا هەیە. لەلایەكی ترەوە پەروەردەكردنی ژنان كاریگەری لەسەر مردن و ژیانی منداڵان هەیە، چونكە دایكێك كە هەڵگری زانست بێ و بە شێوەیەكی باش پەروەردە كرابێت و مەشق و راهێنانی لەبارەی دایكایەتی پێبكرا بێ، باشتر و چاكتر دەتوانێت رۆڵی دایكایەتی بگێڕێ و منداڵەكانی باشتر پەروەردە و بەخێو بكات و بەشێوەیەكی گشتی دەتوانێ باشتر چاودێریی منداڵەكانی بكات. لە لایەكی ترەوە ئەگەر ژنێك بە باشی راهێنرابێ، دەتوانێ لە بازاڕ و لە كاری بەرهەمهێنانی كاڵای ئابووری رۆڵی زیاتر بێ و جێپەنجەی دەركەوێ.
ئامار و بەڵگەكان دەریدەخەن كە هەرچەند ژنان زیاتر خوێندەوار و تێگەیشتووتر بن، بەشداریكردنیان لە پەروەردە و راهێنان خێراتر و پایەدارتر دەبێت و ئەنجامی باشی لێدەكەوێتەوە. پەروەردەكردنی ژنان لەسەر بنەماكانی مافی مرۆڤ قابیلی بەرگریكردنە، بەڵام تێچوویەكی زۆر و زەمەنێكی درێژخایەنی دەوێ. یەكێك لە بنەماكانی گەشەكردن، پەروەردە و راهێنانە.
رۆڵی ژنان لە چاكسازی و گەشەسەندندا
رۆڵی گرنگی ژنان لە چاكسازی و گەشەسەندندا لەدوو روانگەوە دەكرێ تاوتوێ بكرێ، روانگەی یەكەم لە كاتی جەنگدا كە پیاوان دەكوژرێن یان بە دیل دەگیرێن یان بێسەروشوێن دەكرێن، لێرەدایە كە ئەركی قورسی ژیان و دابینكردنی پێداویستییەكان و پاراستنی ئاسایش و تەندروستی خانەوادە دەكەوێتە سەر شانی ژنان و نەهامەتی و ناخۆشییەكانی جەنگ یەخەی ژنان دەگرن. لە دۆخێكی لەوجۆرەدا ئاستی بەرپرسیارێتی ژنان زۆر دەبێ و ژنان ناچار دەبن لەو دۆخە نالەباردا بۆ پاراستنی كۆمەڵگە و خانەوادە هەوڵبدەن و لە ویست و داخوازییەكانی خۆیان چاوپۆشی بكەن. كەواتە سەیر نییە ئەگەر بڵێین كە ژنان هێزی بزوێنەری ئاشتین. ئەوەی جێی داخە ئەوەیە كە بەشداریكردنی ژنان لە جەنگ و ئاشتیدا تاڕادەیەكی زۆر لەبەرچاو نەگیراوە و پشتگوێ خراوە.
روانگەی دووەم، رۆڵی ژنانە لە پڕۆسەی ئاشتی و چاكسازیدا، بە درێژایی مێژوو ژنان رۆڵێكی سەرەكییان لە پاراستنی نەزم و ئاساییكردنەوەی هەلومەرجەكاندا گێڕاوە، هەر بۆیە ناكرێ رۆڵی ئەوان لەبەرچاو نەگیرێ. لە دۆخی دوای جەنگدا، ژنان چ بە شێوەی گروپ و دەستە و چ بە شێوەی تاك، چ بە شێوەی رەسمی یان ناڕەسمی زیاتر لە بەرپرسانی حكومی و رێكخراو و دامودەزگاكان رۆڵێكی سەرەكییان لە زیندووكردنەوە و گەشەی ئابووری و چاكسازی بینیوە و بە راشكاویی دەتوانین بڵێین كە ژنان مەیلیان زیاتر بۆ ئاشتی و چاكسازی ئابووری و كۆمەڵایەتی هەیە. بۆیە هەق وایە لەدوای كۆتاییهاتنی هەر جەنگێك متمانە بە كارامەیی و لێهاتوویی ژنان بۆ گەشەسەندن و پەرەپێدان بكرێ و لە بوارەكانی تەكنۆلۆژیا بۆ بەرزكردنەوەی ئاستی تواناكانی ژنان هەوڵبدرێ، چونكە بەرپرسیارێتییەكان لەو دۆخە سەختەدا دەبێتە هۆی زیادبوونی كارامەیی و لێهاتوویی ژنان.
سەرچاوە/ روزنامە شرق
