خوێندنەوەیەك بۆ كتێبی ئاسیای ناوەڕاست و قەفقاس (كوردستانی سوور)

عومەر ئیسماعیل باوزێیی

كتێبەكە لەبنەڕەتدا پێكدێت لە (4) وتاری درێژ دەربارەی ژیانی سیاسی و كۆمەڵایەتی كوردەكانی قەفقاس لەسەردەمی یەكێتی سۆڤیەت لەنێوان ساڵانی (1920-1991)دا، وتارەكان لەلایەن هەریەكەلە: هاڕون یەڵماز، عیسمەت شەریف وانلی و دانیاڵ مۆلەر نووسراون و سیروان خەسرەوزادە لەكتێبێكدا وەریگێڕاوە بۆسەر زمانی فارسی، ئەرسەلان حەسەن بەسەلیقەیەكی وردەوە كتێبەكەی كردووە بە كوردی و عومەر ئیسماعیل مارف پێداچوونەوەی بۆ كردوە. دیزاینی بەرگ و ناوەڕۆكی كتێبەكە لەلایەن ئومێد محەمەد و بەقەبارەی (14,5×21) چاپی یەكەمی بەتیراژی (500) دانە و لە دووتوێی (286) لاپەڕە ساڵی (2023) چاپكراوە، كە لەبڵاوكراوەكانی دامەزراوەی كەریمی عەلەكە و بەسپۆنسەری دارایی د. تەها رەسوڵ بەرهەمهاتووە.
سەرەتای كتێبەكە بەیاداشتی وەرگێڕی فارسی دەستپێدەكات، باس لەمێژوو، بارودۆخ، ژیان و ژمارەی دانیشتوانی كوردەكانی وڵاتانی ئازەربایجان، ئەرمینیا و جۆرجیا دەكات، پاشان بەشی یەكەم بەوتاری یەكەم بە ناونیشانی (سەرهەڵدانی كوردستانی سوور) دەستپێدەكات، كە لەلایەن نووسەری تورك هاڕون یەڵماز ئامادەكراوە و بەشێوەیەكی زانستی باسی كوردستانی سوور دەكات و پێشینەی بوونی كوردەكان لەناوچەكەدا بۆ سەردەمی میرنشینی (شەدادی 951-1075) دەگەڕێنێتەوە، بەڵام وەك دەردەكەوێت نووسەر بەهۆی زاڵبوونی هەستی نەتەوەپەرستی توركی، پەنجەی لەسەرپرسی جیاكاری و چەوسانەوەی كوردەكان لەلایەن حكومەتی ئازەربایجان دانەناوە.

وەك یەكەیەكی كارگێڕی سۆڤیەت
نووسەر، كوردستانی سووری وەك یەكەیەكی كارگێڕی سۆڤیەت دەستنیشانكردوە، كە لەنێوان ساڵانی (1920-1930)دا زۆربەی كوردەكان لەوڵاتانی ئەرمینیا و ئازەربایجان نیشتەجێبوون، كەمتریش لەوڵاتی جۆرجیا. زۆربەی كوردەكانی ئازەربایجان موسڵمانی شیعە و لەخۆرئاوای ناوچەی (نۆگۆرنۆكەرەباخ) دەژیان و كەوتبوونە خۆرهەڵاتی زنجیرە چیای زەنگەزور، ماوەی (6) ساڵ بەشی كارگێڕی كوردستانی سوور بریتیبوو لەناوچەكانی (كەلەبجاڕ، لاچین، كوبادلی) و بەشێك لەهەرێمی (جوبرائیل)، هاوكات لاچین پایتەختی حكومەتەكە بوو، كە لە سەرژمێری ساڵی (1926)دا ژمارەی دانیشتوانەكەی تەنها (435) كەس بووە. هاڕون یەڵماز لەوتارەكەیدا بەشێوەیەكی ورد تیشك دەخاتەسەر ژمارەی دانیشتوانی نەتەوە جۆراوجۆرەكانی ئازەربایجان و بەتایبەت كوردەكان، هەروەها ئاستی خوێندن و خوێندەواری رووندەكاتەوە. ئەگەرچی لەدەرئەنجامی بەرنامەی بەڕێوەبردنی توندی ئازەری، لەوسەردەمەدا دوو ئاماری جیاوازی كوردەكان خراوەتەڕوو، كە ژمارەی بەرزتر پشتبەستوو بەڕەچەڵەك و ژمارەی نزمتر پشتبەستوو بەزمانی ئاخاوتنی كوردەكان بەبەڵگە وەرگیراوە. بەگوێرەی ئاماری ساڵی (1926): ژمارەی كوردەكان لەكوردستانی سەربە ئازەربایجان (37,182) كەس، تەنها (3,123) كەسیان بەلەبەرچاوگرتنی هەرێمی نەخچەوان بەزمانی كوردی دواون، چونكە كوردەكانی ناوچەی نەخچەوان ساڵی (1925) نزیك بە (3) هەزار كەس راگەیەنرابوو. هەرلەم وتارەدا هاتووە: كوردەكانی ئەرمینیاو جۆرجیا جگەلە كەمینەیەكی موسڵمانی سوننە، زۆربەیان لەسەر ئایینی ئێزدین.

سنوری كۆماری كوردستانی سوور
بەشی دووەمی كتێبەكە تایبەتە بەوتاری دووەم بەناونیشانی (كوردەكانی یەكێتی سۆڤیەت)، لەلایەن دكتۆر عیسمەت شەریف وانلی بەڕەچەڵەك كوردی باكوری كوردستان و لەدایكبووی شام/ دیمەشق، نووسراوە. هەرچەندە نووسەر لەسەرەتای وتارەكەیدا نەیتوانیووە باش بچێتە ناو بابەتەكە و بەباسكردنی ئیمپڕاتۆریەتی عوسمانی و دامەزراندنی سوارەی حەمیدیە و كۆمەڵكوژی ئەرمەنەكان ساڵانی (1895) و (1915) لەلایەن سەربازانی ئەو سوپایە، هەتا سنورێك لە باسەكە لایداوە. لەباسی كوردەكانی قەفقاسیش لەڕووی مێژووییەوە زانیاری جێگاسەرنجی نەخستۆتەڕوو. لە باسكردنی سنوری كۆماری كوردستانی سووردا، دەنووسێت: لەناوچەكانی خۆرئاوای وڵاتی ئازەربایجان كوردەكان زۆرینەبوون و لەشاری دێرینی گەنجە (پایتەختی میرنشینی شەدادی)، هەمان شاری (كیرۆڤاوا)ی ئێستا، نیشتەجێبوون و ناوچەكەیان لەگەڵ كەرەباخ هەتا كەناری رووباری ئاراس لەباشورو سەرسنوری ئێران درێژدەبۆوە، لاچین پایتەخت و شارەگرنگەكانی وەك: (كەلەبجاڕو زەنگەزور/ كوباتلی) و بەشە كارگێڕییە بچوكترەكانی وەك: (قەراقشڵاق، مورادخانی، كوردحاجی و كوتورلی)، كە ئەوەی دواییان سەربە ناوچەی (جەوانشێر) بوو لەخۆدەگرت، بەڵام دواترو دوای روخانی كۆماری كوردستانی سوور ساڵی (1929)، لەدوو هەڵمەتی كۆچپێكردندا كوردەكانی ئازەربایجان و ئەرمینیا بەشەمەندۆفێری بار بۆ كۆمارەكانی دیكەی یەكێتی سۆڤیەت دورخرانەوە. یەكەمیان ساڵی (1937) بۆ هەریەكە لە وڵاتانی (كازاخستان و كیرخیزستان) و قوڵایی خاكی روسیاو ناوچە ساردەكانی سیبریا لەنزیك شارەكانی (دیكسۆن و ڤلادیڤوستۆك)ی ئەوپەڕی خۆرهەڵات و نزیك سنوری وڵاتی كۆریای باكور، ژمارەیان بە (3) هەزار كورد دەخەمڵێنرا، هەروەها هەندێك پێیانوایە هەڵمەتی دووەمجاری ساڵی (1944)، بەهاندانی (میرجەعفەر باقرۆڤ)ی سەرۆكی حكومەتی ئازەربایجان بوو، كە لەنزیكەوە پەیوەندی لەگەڵ (جۆزێف ستالین 1878-1953) و پۆلیسی نهێنی یەكێتی سۆڤیەت هەبوو، بەشێكی دیكە لەكوردەكانی ئازەربایجان و ئەرمینیا، هەروەها بەشێك لەكوردانی جۆرجیا دورخرانەوە بۆ هەریەك لەكۆمارەكانی (كازاخستان، ئۆزبەكستان، تاجیكستان، كیرخیزستان و توركمانستان). بەجۆرێك لەوڵاتی توركمانستان لەناوچەكانی (كوپیداخ و فەیروزە) و گوندەكانی (گۆكتەپە، كاخاو كاراكاڵا)، هەندێكیش لەشارەكانی (باجیرو بایرام عەلی) و (عیشق ئاباد)ی پایتەخت نیشتەجێكران. لەوكاتەدا كوردەكانی جۆرجیا ژمارەیان نزیكەی (34) هەزار كەس بوو لەدەوروبەری شاری (تفلیس)ی پایتەخت نیشتەجێبوون و زۆربەیان ئێزدی بوون، هەروەها (8) هەزاریشیان لەگوندەكانی ناوچەی تەلاوی نیشتەجێبوون. لەوڵاتی ئەرمینیاش ناوەندی سەرەكی نیشتەجێبوونی كوردەكان شارەكانی (ئالاگۆزو تالین) و ناوچەكانی (شتارات، زەنگی بازاڕ، شامیران و ئۆكتیابەر) بوو، هەروەها لە (یەریڤان)ی پایتەختیش كەمینەی نێوان (10-20) هەزار كورد نیشتەجێبوون. لەڕاستیدا ئەرمینیا تاكە كۆماری سۆڤیەتە كە بنیادە كەلتورییەكانی كوردەكانی دوای پێداگری ستالین پاراستووەو پشتیوانیكردوە، بۆیە زۆربەی رۆشنبیرەكوردەكان ئەرمەنین و رۆژنامەی (رێیاتازە) یەكەم ژمارەی لەساڵی (1930) لەشاری یەریڤان دەرچوو هەتا ئێستا بەردەوامە.

خشتەی خوارەوە ئاماری كوردەكان و كوردزمانەكان پیشاندەدات لە
 (7) ناوچە، كە كوردستانی سووریان پێكدێنا ساڵی (1926)دا:

كۆماری كوردستانی سوور
بەشی سێیەم و چوارەمی كتێبەكە پێكدێت لەدوو وتاری دانیاڵ مۆلەری ئەڵمانی، یەكەمیان بەناوی (كوردەكانی ئازەربایجانی سۆڤیەت 1920-1991)، كە تێیدا بەسەرهاتی كوردەكانی ئازەربایجان لەسەرەتای باڵادەستی سۆڤیەت بەسەر قەفقاس، هەتا پاشەكشەی یەكێتی سۆڤیەت شرۆڤەكردوە و بەشێوەیەكی ورد داتا و ژمارەی دانیشتوانی كوردی لەناوچە جیاجیاكانی ئازەربایجان خستۆتەڕوو، لەچەند سەرژمێرییەكدا بەشێك لەكوردەكان بەناچاری بەنەتەوەی تاتاری رەچەڵەكی ئازەربایجانی تۆماركراون. مۆلەر پێیوایە: بڕیاردان لەدامەزراندی كۆماری كوردستانی سوور لەڕۆژی شەممە (7/7/1923)، نەبەفەرمانی (ڤلادیمێر لینین 1870-1924)ی سەرۆكی یەكێتی سۆڤیەت و نەبڕی (40) ملیۆن رۆبڵیشی بۆ ئەو مەبەستە تەرخانكردوە، بەڵكو كۆمیتەی راپەڕاندنی ناوەندی ئازەربایجان، دوای (4) كۆبوونەوەی چڕوپڕ بڕیاریانلێدا وەك ناوچەیەكی خۆبەڕێوەبەری و (حسێن حاجیێف)ی بەڵشەفیكی بەڕەگەز كوردی لەدایكبووی شوشێ‌، وەك سەرۆك دەستنیشانكرا. بەگوێرەی راپۆرتێكی رۆژنامەوانی ساڵی (1925)، لەوكاتەدا ژمارەی دانیشتوانی كوردستانی سوور (44) هەزار كەس بوو، كە زیاتر لە (35) هەزار كەس واتا (80,7%) لەدانیشتوانەكەی كوردو ئەوانیدیكە توركی ئازەربایجانی بوون، هەروەها هەموو كوردەكان موسڵمانی شیعە بوون، كە تەنها نیوەیان زمانی كوردیان دەزانی و نیوەكەی دیكە بەزمانی توركی ئازەربایجانی دەدوان.
ئەگەرچی لەسەرخواست و داوای جۆزێف ستالین سەرۆكی ئەوكاتی یەكێتی سۆڤیەت، لەڕۆژی دووشەممە (8/4/1929)دا شەشەم كۆنگرەی سەرانسەری ئەنجومەنەكانی ئازەربایجان بەرنامەی چاكسازی كارگێڕی پەسەندكرد و بەفەرمانێك هەموو هەرێمەكانی هەڵوەشاندەوە بە (كۆماری كوردستانی سوور)یشەوە.
جێگای ئاماژەیە، مۆلەر لەم وتارەیدا بەگوێرەی ئامارێكی ورد كوردە راگوێزكراوەكانی جۆرجیای لەڕۆژی چوارشەممە (9/8/1944)دا دەستنیشانكردوە: بەگشتی (8,694) كورد لەناو ئەو كەسانەدابوون، لەدەوروبەری شاری تفلیس دورخرانەوە، كە (5,404) كەس بۆ نزیك شاری میرزویان هەمان (جامبول)ی ئێستا لەوڵاتی كازاخستان، (2,591) كەس بۆ كیرخیزستان، (666) كەس بۆ ئۆزبەكستان و (182) كەسیش بەدەستگیركراوی بۆ سیبریا راگوێزران، هەروەها لەوهەڵمەتەدا زۆربەی كوردەكانی ئەرمینیا گواسترانەوە بۆ كۆماری كیرخیزستان و كوردەكانی ئازەربایجان كۆچیانپێكرا بۆ وڵاتی كازاخستان.
وتاری دووەمی مۆلەر بەناونیشانی (كوردەكان و زمانی كوردی لەئازەربایجانی سۆڤیەت)، تێیدا لەگرنگی سەرژمێریەكانی كۆڵیوەتەوەو بەمشێوەیەی خۆشی ئاماژەی پێكردوە، ئامانجی ئەم وتارەی سەلماندنی ئەو راستییەبووە، كە سەرچاوە مێژووییەكان و تەنانەت سەرژمێرییە داهێزەرەكانیش زانیاری زۆر بەنرخیان تێدایە و پێویستە بەدروستی سودیان لێوەربگیرێت. نووسەر لێرەدا بەوردی تیشك دەخاتەسەر ناوچەی نیشتەجێبوونی كوردە ئێزدیەكان لەهەرێمی نەخچەوان لەكۆماری ئازەربایجان، كە بەشێكیان لەناوچەی باش نوراشن و بەشێكیش لە كیوراخ لەسەرسنوری كۆماری ئەرمینیا نیشتەجێن.
لەكۆتایدا، وێڕای ئەوەی كتێبی (ئاسیای ناوەڕاست و قەفقاس، كوردستانی سوور) سەرچاوەیەكی گرنگ و پڕبایەخ و بەزانیاریەو جێگای خۆیەتی لەلایەن خوێنەرانی كوردەوە بەقوڵی و بەوردی بخوێنرێتەوە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا پێویستە ئاماژە بەچەند هەڵەیەك بكەین، كە دەكرا لەكاتی ئامادەكردنیدا نەکرانایە. بەنمونە، پەراوێزی ژمارە (5) لەلاپەڕە (9)دا دووجار دووبارەبۆتەوە، هەروەها پەراوێزی ژمارە (15) لەلاپەڕە (19)دا بەهەمانشێوە، هاوكات نەخشەی ژمارە (7) بەهۆی هەڵەی تەكنیكیەوە لەلاپەڕە (30-31)دا دووبارەیە، كە وەك دانراوەو شوێنی خۆی لاپەڕە (169)یە. لەلایەكی دیكەوە، پەراوێزی ژمارە (282) لەلاپەڕە (221)، دیسان لەلاپەڕە (222)دا دووبارەبۆتەوە. هەرچەندە ئەم رەخنە و تێبینیانە لەبەپێزی و سەرنجڕاكێشی كتێبەكە كەم ناكەنەوە.