جینۆسایدی كوردستان

تەها سلێمان

رانانی: جەواد حەیدەری

كتێبی «جینۆسایدی كوردستان» ناوی بەرهەمێكی تری نووسەر و رۆژنامەنووس تەها سلێمان-ە، نووسەر بە بەڵگە و دیكۆمێنت باس لە چەندین شاڵاوی جینۆسایدی كورد دەكات كە لەلایەن دوژمنانەوە لە دژی گەلی كورد كراوە. كتێبی «جینۆسایدی كوردستان» لە چەندین بەش پێكهاتووە لەوانە: جینۆسایدی قەڵادزێ، جینۆسایدی كوردە فەیلییەکان، جینۆسایدی بازرانییەكان، جینۆساید و كیمیابارانی سەردەشت، كیمیابارانی هەڵەبجە، جینۆسایدی ئەنفال، جینۆسایدی ئێزدییەكان، جنیۆساید لە باكووری كوردستان.
دەستەواژەی جینۆساید
بۆ یەكەمجار لە مێژوودا نووسەرێكی پۆڵۆنی بەناوی (رافائیل لیمكین) دەستەواژەی جینۆسایدی بەكارهێناوە. رافائیل ساڵی 1900 لەناو بنەماڵەیەكی جوودا لە پۆڵۆنیا لەدایكبووە. ئەو لە جەنگی دووەمی جیهاندا سەرجەم ئەندامانی خێزانەكەی لەدەستداوە.
پاش تاوانەكانی هیتلەر لە جەنگی دووەمی جیهاندا، لەنێوان ساڵانی 1945 بۆ 1946 دادگای سەربازیی نێودەوڵەتی لە نۆێرنبێرگ دەستیكرد بە دادگایی 22 سەركردەی نازییەكان بە تۆمەتی تاوانی دژی مرۆڤایەتی و كۆمەڵكوژی. بۆ یەكەمجاریش وشەی جینۆساید لە دادگایەكی سەربازیی نێودەوڵەتی بەكارهێنرا. 
لەبەشێكی تردا،  نووسەر ئاماژە بە چەندین جنیۆساید لە سەرتاسەری جیهاندا دەكات، لەوانە جینۆساید لە سربیا لە بۆسنە، جینۆساید لە رواندا، جینۆساید لە دارفۆر.
دامەزراندنی دادگای تاوانی نێودەوڵەتی
لە ساڵی 1998  لە كۆبوونەوەی رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكاندا كە لە ئیتالیا بەڕێوەچوو، بە پشتبەستن بە رێكەوتننامەی ساڵی 1948 بۆ پێكهێنانی دادگایەكی تایبەت بە تاوانەكانی كۆمەڵكوژی و تاوانی دژی مرۆڤایەتی و جەنگ، بڕیاری پێكهێنانی دادگای تاوانی نێودەوڵەتی درا، 120 وڵات ئامادەی كۆبوونەوەكە بوون. 92 وڵات بە بەڵی دەنگیان دا و حەوت وڵات دژ بوون و 21 وڵاتیش خۆیان لە دەنگدان پاراست. عیراق یەكێك لەو حەوت وڵاتە بوو كە دەنگی نەخێری دا. 
جینۆساید قەڵادزێ
شاری قەڵادزێ ناوەندی قەزای پشدەر، لە خۆرهەڵاتەوە هاوسنووری رۆژهەڵاتی كوردستان و هاوسنوورە لەگەڵ شارەكانی سەردەشت و میراوێ، لە خۆرئاواشەوە لەگەڵ رانیەدا هاوسنوورە، لە باكوورەوە ناحیەی قەسرێ و قەزای چۆمان و لە باشوورەوە لەگەڵ ناحیەی بنگرد و ناوچەی مەرگە و قەزای ماوەت هاوسنوورە، پێشتر قەڵادزێ سەربە پارێزگای سلێمانی بوو، ئێستا سەربە ئیدارەی راپەڕین و شارۆچكەکانی سەنگەسەر، ژاراوە، هیرۆ، ئیسێوە، هەڵشۆ سەربەو قەزایەن و لە 284 گوند پێكدێت.
سەعات 9:45 سەرلەبەیانی رۆژی 24/4/1974 دوو فڕۆكەی جۆری سۆخۆی كە سەربە سوپای عیراق بوون، بە بۆمبی ناپاڵم شاری قەڵادزێ-یان بۆردومان كرد. شوێنی حەوانەوەی خوێندكاران، ئۆفیسی سەرۆكایەتی زانكۆ و بەشێك لە نەخۆشخانەی قەڵادزێ و فەرمانگەکانی شارەوانی و قایمقامییەت، خوێندنگەی كچان و خوێندنگەی ناوەندیی قەڵادزێ و چەند شوێنێكی تریان بۆردومان كرد و بەپێی زانیارییەكان 134 هاووڵاتی شەهیدبوون و 152 كەسی دیكەش برینداربوون، زۆربەی قوربانییەكانیش ژن و منداڵ و خوێندكار و مامۆستا بوون.
لە دوای كۆتایهاتنی شەڕی نێوان عیراق و ئێران بەتەواوەتی لە ساڵی 1989دا بەعس دەستیکرد بە راگواستنی دانیشتوانی شاری قەڵادزێ و تەواوی ناوچەكانی پشدەر، بۆ ئۆردۆگاكانی خۆرئاوای پارێزگای هەولێر و خۆرئاوای سلێمانی، سەرجەم خانوو و قوتابخانە و مزگەوتەكانی ئەو ناوچەیەش خاپووركران و بە ناوچەی قەدەغەكراو دانران و هیچ كەس بۆی نەبوو سەردانی ئەو ناوچەیە بكات. 
بە گشتی 125 گوندی ئەو ناوچەیە وێرانكران و دانیشتوانەكەشی دوورخرانەوە.
جینۆسایدی كوردە فەیلییەکان
جینۆسایدی كورد لە باشووری كوردستان چەندین قۆناغی جۆراوجۆری بڕیوە، حزبی بەعس لە ساڵی 1963 تا ساڵی 2003  گەورەترین تاوانی جینۆسایدی دژی گەلی كورد كردووە، لەناو ئەو تاوانانەشدا تاوانی جینۆسایدی كوردە فەیلییەکان یەكێكە لە دڕاندانەترین تاوانەكانی بەعس لەدژی كورد.
كوردە فەیلییەکان كێن؟
كوردە فەیلییەكان بە درێژایی مێژوو  لە خۆرهەڵاتی دیجلە ژیاون و بەشێكی دانەبڕاون لە نەتەوەی كورد، لە رووی نەتەوەییەوە كوردن و لە رووی ئایینەوە سەربە مەزهەبی شیعەن. وشەی فەیلی لای هەندێك بە مانای هەڵگەڕاوە و یاخی دێت، بەڵام بەپێی سەرچاوە مێژووییەكان وشەی فەیلی بە مانای خۆبەخش و چاو نەترس دێت.
میشێل عەفلەق دامەزێنەری حزبی بەعس لەبارەی كوردەوە دەڵێت: «دوو نەتەوە لە نیشتمانی عەرەبیدا مەترسین بۆ بەرژەوەندییەكانمان، ئەوانیش بەربەر لە جەزائیر و كورد لە عیراق و سوریا، بۆیە دەبێت ئەم دوو نەتەوەیە لەناو ببرێن».
لە ساڵی 1924 یاسای رەگەزنامەی عیراقی لەسەر دابەشكردنی گەلی عیراق لەسەر بنەمای ئایین و نەتەوە دابەشكرا و كوردە فەیلییەکان لەبەرئەوەی كە پەیڕەوی رێبازی مەزهەبی شیعە بوون، بە رەچەڵەكی ئێرانی ناونووسكران و دواتریش بە بەردەوام كەوتنە بەر هێرش و شاڵاوەكانی فەرمانڕەوایانی عیراق.
لە ساڵی 1963 ەوە بە هەموو شێوەیەك كوردە فەیلییەکان بەرەوڕووی كۆمەڵكوژی و جینۆساید و پاكتاوی رەگەزی بوونەوە و بەپێی ئامارەكان بە دەیان هەزار كوردی فەیلی لەناوبران. لە سەرەتای حەفتاكانەوە شاڵاوی كۆمەڵكوژیی كوردە فەیلییەکان چووە قۆناغێكی ترەوە و 40 هەزار خێزانی فەیلی بۆ ئێران راگوازران و لە ساڵی 1980 بەپێی بڕیاری ژمارە 666 ی وەزیری ناوخۆی عیراق، فەرمانی دەركردنی كوردە فەیلییەکانی دەرچوو و بڕیاریشیدا لاوانی تەمەن 18 بۆ 28 ساڵی فەیلی دەستگیربكرێن و زیندانی بكرێن بۆ ماوەیەكی نادیار.
سەدام حسێن لە رۆژی 26/2/1981 سەبارەت بە كوردە فەیلییەکان دەڵێت: (ئەم توێژە لە عیراق ریشەكێش بكەن، تا خاكی عیراق و هەوای عیراق پیس نەكەن و خوێنی عیراقی پیس نەكەن).
بەپێی زانیارییەكان تا پێش ساڵی 2003 زیاتر لە 200 هەزار هاووڵاتی عیراق كە 60 % كوردی فەیلی بوون، ئاوارە یان ئاودیوی ئێران كراون.
300  هەزار فەیلی لە ساڵی 1980 ئاودیوی ئێران كران بە بیانووی ئەوەی كە بە رەچەڵەك ئێرانین و لەكوێ ئەو 300 هەزارە 15 هەزار كەسیان تائێستاش چارەنووسیان نادیارە و كۆمەڵكوژ كراون، جێی ئاماژە پێكردنە كە لە بابل و حەبانییە و موسڵ و چەند ناوچەیەكی تری عیراق، گۆڕی بە كۆمەڵی كوردە فەیلییەکانی لێیە.
كۆمەڵكوژیی بارزانییەكان
ناوچەی بارزان لە باشووری كوردستان دەكەوێتە ناوچەیەكی شاخاوییەوە، لە نێوان عیراق و ئێران و توركیا، ئەو ناوچەیە لە حەوت هۆز پێكهاتووە، شێروانی، دۆڵەمەڕی، گەردی، نزاری، بەڕۆژی، مزووری، هەركی بنەجێ، لە رووی ئیدارییەوە بارزان سەربە قەزای مێرگەسۆرە لە پارێزگای هەولێر و لە پێنج شارۆچكە پێكدێت، بارزان، كۆڕەتوو، مەزنی، پیران و شێروانی مەزن. 
ژمارەی گوندەكانی ناوچەی بارزان 260 گوندە و لە دوای راگواستنەوە تائێستا 82 گوندیان ئاوەدانكراونەتەوە و كۆی دانیشتوانی ناوچەی بارزان بە  500 هەزار كەس مەزەندە دەكرێت.
بەپێی سەرچاوەكان، راگوستن و جنیۆسایدی بارزانییەكان لە چەند قۆناغێكدا بەڕێوەچووە.
قۆناغی یەكەم: راگواستن و نەفیكردنی بارزانییەكان لە عیراق و توركیا لە نێوان ساڵانی 1907 - 1915  لەسەر دەستی سوپای عوسمانی دەستپێدەكات و پاشان دەسەڵاتی بەریتانییەكان لە 1920  تا دەگاتە سەردەمی فەرمانڕەوایی پاشایەتی.
قۆناغی دووەم: لەساڵی 1945 بۆ 1960 بە پاساوی سەركوتكردنی راپەڕینەكانی ناوچەی بارزان لە دژی عیراق.
قۆناغی سێیەم: راگواستن و كوشتاری 1960 بۆ 1974 ، ئەم قۆناغە بە شێوەیەكی سیستماتیك و پلان بۆ دارێژراو کرا.
قۆناغی چوارەم: لە ساڵی 1975 بۆ 1991، كە دەكرێت بڵێن سەختترین قۆناغی راگواستن و كۆچپێکردنی زۆرەملێ و جینۆساید بووە. 
لەساڵی 1983 جینۆسایدكردنی بارزانییەكان بە شێوەیەكی فراوانتر لەلایەن بەعسەوە جێبەجێکرا، هەشت هەزار بارزانی دەستگیركران و گوللەباران كران.
تاوانبارانی سەرەكی جینۆسایدكردنی بارزانییەكان، سەدام حسێن، عەلی حەسەن مەجید، تاریق عەزیز، وەتبان ئیبراهیم حەسەن، سەعدون شاكر، حامد یوسف حەمادی، سفیان ماهیر حەسەن.
كیمیابارانی سەردەشت
سەردەشت لە رۆژهەڵاتی كوردستان یەكێكی تربوو لە ئامانجە ستراتیژییەكانی بەعس لە شەڕی عیراق - ئێراندا.
سەعات 4:15 پاشنیوەڕۆی رۆژی 27/6/1987، فڕۆكە جەنگییەكانی عیراق شاری سەردەشتیان لە رۆژهەڵاتی كوردستان بە بۆمبی كیمیایی بۆردومان كرد و هەندێك سەرچاوە باس لەوە دەكەن كە 114 هاووڵاتی كورد شەهیدبوون و بەپێی بەڵگەنامەیەكی حزبی بەعس 155 كەس لە بۆردومانەكەی سەردەشتدا شەهیدبوون و بە سەدان كەسی تریش برینداربوون.
سەردەشت یەكێكە لە قەزاكانی پارێزگای ورمێ كە لە باكوورەوە لەگەڵ قەزای پیرانشار هاوسنوورە و لە خۆرهەڵاتەوە لەگەڵ قەزای بۆكان و لە باكووری خۆرهەڵاتەوە لەگەڵ مەهاباد و لە باشووری خۆرهەڵاتیشەوە لەگەڵ قەزای بانە هاوسنوورە.
297 گوند لە سنووری قەزای سەردەشتدایە و بە پێی دوایین ئامار لە ساڵی 2011دا ژمارەی دانیشتوانەکەی 115 هەزار كەس بووە و ئێستاش مەزەندە دەکرێت بووبێت بەنزیکەی  150 هەزار كەس.

جینۆسایدی هەڵەبجە

هەڵەبجە کە ئێستا بە بڕیاری پەرلەمانی كوردستان بۆتە پارێزگا و هێشتا پەرلەمانی عیراق بڕیاری لەسەر نەداوە،  یەكێكە لەشارە دێرینەكانی باشووری كوردستانە و 84 كیلۆمەتر لە شاری سلێمانییەوە دوورە و پێشتریش سەر بە پارێزگای سلێمانی بووە.
پێشنیوەڕۆی رۆژی 16/3/1988 فڕۆكە جەنگییەكانی بەعس بە بۆمبی كیمیایی هەڵەبجەیان بۆردومان كرد كە لە ئاكامدا شەهیدبوونی 5 هەزار كەس و برینداربوونی هەزاران كەسی تری لێكەوتەوە.
رۆژانی 13 و 14 و 15/3/1988 سوپای ئێران بە بەردەوامی تۆپباران و موشەكبارانی هەڵەبجە و سنوورەكەی دەكرد و رۆژی 15/3/1988 هەڵەبجە كەوتە دەستی سوپای ئێران، بەڵام رۆژی 16/3/1988 فڕۆكە جەنگییەكانی بەعس شارەكەیان كیمیاباران كرد و هەزاران شەهید و برینداری لێكەوتەوە و تا ئێستاش برینی ئەو شارە سارێژ نەبۆتەوە و بریندارانی هەڵەبجە تا ئەمڕۆكەش بە دەم ئازارەوە دەتلێنەوە.
بە پێی بەڵگەكان 19 وڵات چەك و كەرەستەی كیمیاییان بە سەدام فرۆشتووە كە لەناو وڵاتانی عەرەبیدا میسر تەنها وڵاتێكە كە چەك و كەرەستەی كیمیایی داوەتە رژێمی بەعس.
داوا دەكرێت كە گوشارێكی نێودەوڵەتی دروستبكرێت بۆ ئەوەی كارەساتی هەڵەبجە وەك جینۆساید بناسرێت، هەروەها داواش دەكرێ كە ساڵانە زانكۆی هەڵەبجە كۆنفرانس ساڵانەی نێودەوڵەتی هەڵەبجە ببەستێت بۆ زیاتر ناساندنی تاوانی كیمیاباران و جینۆسایدكردنی شارەكە. 
ئەنفال
پڕۆسەی جینۆسایدكردن و كۆمەڵكوژی ئەنفال یەكێكە لە گەورەترین تاوانە ترسناكەكانی بەعس لەدژی گەلی كورد، كە بە پێی پلانێكی تۆكمە و بەرنامە بۆ داڕێژراو لە هەشت قۆناغدا جێبەجێ كرا  كە تێیدا 182 هەزار كەسی بێ تاوان كۆمەڵكوژ كران و بە هەزاران گوندیش خاپوور كران.
ئەنفال لە ناوی سوورەتێكی قورئان وەرگیراوە، سوورەتی ئەنفال یەكێكە لە سوورەتەكانی قورئان كە لەدوای شەڕی بەدر هاتۆتە خوارەوە و دەیەوێت كێشەی تاڵان و دەستكەوت لەنێوان شەڕكەرە موسڵمانەكان چارەسەر بكات.
قۆناغی یەكەم
لە رۆژی 9/2/1988 دەستی پێكرد و رۆژی 23/2/1988 كۆتایی پێهات. ئەم قۆناغە لەناوچەی سەرگەلۆ و بەرگەلۆ لە پارێزگای سلێمانی بە سەرپەرشتی هاشم ئەحمەد جێبەجێ كرا. لەم قۆناغەدا 12 هەزار و 100 كەس شەهید و برینداربوون.
قۆناغی دووەم
رۆژی 22/3/1988 دەستیپێكرد و رۆژی 1/4/1988 كۆتاییهات، ئەم قۆناغە ناوچەی قەرەداغی(گوندەكانی گومەتە، هەستەوی، كوشكی سەروو، تەكیە، بەلەكجاڕ، سێوسێنان و.. هتد) گرتەوە و حوسێن رەشید تكریتی سەرپەرشتی دەكرد. 
قۆناغی سێیەم
رۆژی 7/4/1988 دەستی پێكرد و رۆژی 20/4/1988 كۆتاییهات، ئەم قۆناغە ناوچەكانی گەرمیان لە سنووری پارێزگای كەركوك و سنووری شارەكانی خورماتوو، كەلار، كفری، دەربەندیخان، چەمچەماڵ و چەند شار و شارۆچكەی تری گرتەوە. ژمارەیەكی زۆر لە هاووڵاتیان شەهید و برینداربوون و ژمارەیەكی زۆریش لە دانیشتوانی ئەو ناوچەیە بۆ تۆپزاوە و نوگرە سەلمان و تكریت دوور خرانەوە.
قۆناغی چوارەم
رۆژی 3/5/1988 دەستی پێكرد و رۆژی 8-5-1988 كۆتایی هات، تاوانی ئەنفال لەم قۆناغەدا دۆڵی زێی خواروو و ناوچەكانی ئاغجەلەر، گۆپتەپە، عەسكەر، شێخ بزێنی، كۆیە، خەلەكان و دوكان، لە قۆناغی چوارەمدا 75 گوند لە سنووری شارۆچكەی ئاغجەلەر، 24 گوند لە سنووری قەزای كۆیە، 52 گوند لە سنووری تەق تەق، 61 گوند لە سنووری شارۆچكە شوان وێران كران و زۆربەی دانیشتوانەكەشی بێسەرو شوێنكران.
قۆناغەكانی پێنجەم و شەشەم و حەوتەم
رۆژی 5/5/1988 دەستیپێكرد و رۆژی 26/5/1988 كۆتاییهات، ناوچەكانی بالیسان، شەقڵاوە، هیران، نازەنین، سماقوڵی، دۆڵی ئالان، رەواندز، چۆمان، زنجیرە چیای قەندیل، قەزای رانیە، چوار قوڕنە، هیزۆپ، چیای باواجی، بەشێك لە گوندەكانی كۆیە، شارۆچكەی دیبەگە، ئاڵتون كۆپری گرتەوە.
قۆناغی هەشتەم و كۆتایی
ئەم قۆناغە رۆژی 25/8/1988 دەستی پێكرد و رۆژی 6/9/1988 كۆتاییهات، ئەم قۆناغە بادینانی گرتەوە، هێزی ئاسمانی و هێزی وشكانی بەشداربوون و چەكی كیمیایی بەكارهێنرا.ئەو قۆناغە بە (خاتمە الانفال) ناسراوە.
بەپێی زانیارییەكان لە پرۆسەی بەدناوی ئەنفال، 182 هەزار خەڵك مەدەنی بوون بە قوربانی، 2451 گوند وێران كران، 1344 قوتابخانە تێكدرا، 2027 مزگەوت روخێنران.
لەم پرۆسەیەدا 30 هەزار سەرباز و جاش و پیاوەكانی ئەمن و هەواڵگری و جەیش شەعبی و هەواڵگری سەربازی و هێزی ئاسمانی و زەمینی بەشداربوون.
جینۆسایدی ئێزدییەكان
ئێزدییەكان گروپێكی ئایینین لەناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، زۆربەیان لە نزیك پارێزگای موسڵ و ناوەندی قەزای شەنگال و دەورووبەری، هەروەها لە سنووری پارێزگای دهۆك بە تایبەت هەر دوو قەزای واهۆ و سمێڵ دەژین، بەشێكی تری ئێزدییەكان لە رۆژئاوای كوردستان، باكووری كوردستان، رۆژهەڵاتی كوردستان و جۆرجیا و ئەرمینیا و وڵاتانی ئەوروپی بە تایبەت لە ئەڵمانیا دەژین. ئێزدییەكان لەڕووی رەگەز و نەتەوە، كوردن، جلوبەرگی پیاوانی ئێزدی لە جلوبەرگی عەرەبیبەوە دەچێ و جلوبەرگی ژنەكانیان لە جلوبەرگی سریانییەوە نزیكە.
بە شێوەزاری كرمانجی دەدوێن و هاوكاتیش بە عەرەبیش قسە دەكەن، بە تایبەتی ئێزدییەكانی باشیك و نزیك پارێزگای موسڵ. نوێژ و سرووتی ئایینی و كتێبە ئاینییەكانیشیان بە زمانی كوردییە، پیرۆزترین شوێنی ئایینی ئێزدییەكان مەزاری لالشە و دیارترین كەسایەتییان میر تەحسین بەگە كە گەورەی هەموو ئێزدییەكانی كوردستان و جیهانە. بەپێی سەرژمێرییەكان ئێزدی لە عیراق 700 بۆ 800 هەزار كەسە و كەوتوونەتە هەردوو شارۆچكەی شێخان لە باكووری پارێزگای موسڵ و شەنگال لە سەر سنووری سوریا.
پێش هاتنی رێكخراوی تیرۆریستی داعش ناوەندی قەزای شەنگال و دوورووبەری رێژەی كوردی ئێزدیی
84 % بووە، 12 % كوردی موسڵمان،
4 % موسڵمانی عەرەبی.
ئێزدییەكان بە درێژایی مێژوو 73 جار رووبەڕووی جینۆساید بوونەتەوە، یەكەم كۆمەڵكوژی ئێزدییەكان دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی خەلافەتی عومەری كوڕی خەتاب.
نوێترین كۆمەڵكوژی ئێزدییەكان لەلایەن تیرۆرستانی داعشەوە كرا كە پێی دەڵێن جینۆسایدی 74، لەم جینۆسایدە كە لەساڵی 2014وە دەستیپێكرد نزیكەی پێنج هەزار ئێزدی بێسەروشوێنن كە زۆربەیان ژن و منداڵ و پەكەوتە بوون. بە سەدان كچ و ژنی ئێزدی لەلایەن داعشەوە رفێنراون و بازرگانیان پێكراوە.
جینۆسایدی باكووری كوردستان
بە درێژایی مێژووی حكومڕانی لە توركیا، ئەو وڵاتە بەشێوەیەكی دوور لە هەموو بەها مرۆییەكان، بەبێ لەبەرچاو گرتنی یاسا و رێسا نێودەوڵەتییەكان لەدژی گەلی كورد هەنگاوی ناوە بە مەبەستی لەناوبردن و سڕینەوەی ناسنامە و كەلتوری گەلی كورد.
بەندی 88 دەستوری ساڵی 1924 دەڵێت: هەموو دانیشتوان توركیا بەبێ رەچاوكردنی رەچەڵەكی ئایینی و نەتەوەیی، توركن.
ساڵی 1930 وەزیری دادی ئەو كاتی توركیا دەڵێت: كورد تەنیا مافی ئەوەی هەیە ببێ بە خزمەتكار و ببێ بە كۆیلە.
لەساڵانی 1925 و 1926 توركیا بە كۆمەڵ خەڵكی كوردی راگواستووە و بە كۆمەڵیش كوردی كوشتووە، هەر لەو ساڵەدا لە زستانێكی سەخت بڕیاری راگواستنی كورد دەردەكات و بە هەزاران كورد لە برسان و سەرما گیانی خۆیان لەدەستدەدەن.
سیاسەتی سڕینەوەی كورد لە توركیا لەلایەن دەسەڵاتداران، ساڵانێكی زۆر پەیڕەو دەكرێت، لەساڵانی 1927 بۆ 1931 هەڵمەتێكی تری كۆمەڵكوژی كورد لەلایەن توركیاوە دەستپێدەكات بۆنموونە سەرجەم دانیشتوانی 220 گوندی كوردی لەناو دەبرێن كە بە 10000 هەزار كەس مەزەندە دەكرێن، هەر ئەو ساڵانەدا 100 نووسەر و رووناكبیری كورد بەشێوەیەكی دڕندانە بە دەستبەستراوی لە دەریاچەی وان دەخنكێنرێن. لەناوچەی تاندرێك 400 گوند خاپوور دەكرێن.
دەتوانین ئاماژە بە جینۆسایدكردنی دۆڵی زیلان و دەرسیم بكەین، كە تەنها لە كۆمەڵكوژییەكەی دەرسیم لە ساڵی 1937 دا 10 هەزار و 737 كەس و لە ساڵی 1938 شەش هەزار و 868  كەس كە هەموویان كوردبوون، كۆمەڵكوژ كراون.

سەرچاوە:
كتێبی جینۆسایدی كوردستان
نووسینی تەها سلێمان

روفاتی ئەنفالکراوان