دیپلۆماسییەتی کەلتوری

خەلیل عەبدوڵڵا

دیپلۆماسییەتی کەلتوری، بەشێكە لە دیپلۆماسییەتی گشتی، دەوڵەتان لە رێی ئەم چڵەی دیپلۆماسییەتە گشتییەوە، ئاڵوگۆڕی کەلتوری دەكەن، كە بە گشتی خۆی لە بوارەكانی رۆشنبیری ‌و هونەریدا دەبینێتەوە.
دیپلۆماسییەتی کەلتوری، بەشێوەیەكی سادە ‌و ساكار لە سەرەتای سەدەی نۆزدەدا دەركەوت، ئەویش لەڕێی گەشتی بازرگانان ‌و گەشتیاران ‌و نووسەران‌ و ئەدیبان‌ و رۆژهەڵاتناسان، كە هەركەیان بەشێوەیەكی سادە بایەخی بە بواری کەلتوری داوە.
لە دوای جەنگەكان ‌و داگیركردنی وڵاتان بە هێزی سەربازی، كە ناڕەزایی‌ و شۆڕشی گەلانی داگیركراوی لێكەوتەوە، بایەخی  دیپلۆماسییەتی کەلتوری یاخود هێزی نەرم زیاتر دەركەوت‌ و شارەزایانی بواری سیاسەت ‌و كەلتور گەیشتنە ئەو بڕوایەی كە لە رێی هێزی نەرمی رۆشنبیری‌ و هونەرییەوە دەتوانرێ‌ دڵ‌ و دەروون‌ و مێشكی خەڵك داگیر بكرێ‌، نەك هێزی رەقی سەربازی!

سەرەتای نەوەدەكان
ساڵ بە ساڵ زیاتر بایەخ بە هێزی نەرم یاخود دیپلۆماسییەتی کەلتوری درا. سەرەتای نەوەدەكان، زاراوەی دیپلۆماسییەتی کەلتوری وەك زاراوەیەكی نوێ‌ دەركەوت، (جۆزیف نای) زانای ئەمریكی بواری سیاسەت، زیاتر بایەخی بەو بوارە دا ‌و دیپلۆماسییەتی کەلتوری بەهێزی نەرم پێناسە كرد ‌و كتێبێكی بە ناونیشانی (هێزی نەرم) دەركرد‌ و دید‌وتێڕوانینی خۆی لەو بارەیەوە خستەڕوو، ئاماژەی بە رۆڵی كاریگەریی دیپلۆماسییەتی کەلتوری لە پەیوەندی نێوان دەوڵەتان ‌و گەلاندا كرد‌ و گەیشتە ئەو راستییەی كە هێزی نەرمی کەلتوری كاریگەری لە هێزی رەقی سەربازی زیاترە. هەر بۆیەش دەوڵەتان لە رێی باڵوێزخانە‌ و كونسڵخانە‌ و دەزگای كەلتورییەوە، تۆڕێكی فراوانیان دروستكردووە بۆ بەستنی پەیوەندی ‌و ئاڵوگۆڕی کەلتوری.

بە وڵاتانی دیكەی دەگەیەنن ‌
بێجگە لە رایەڵەی دیپلۆماسی، دەوڵەتان لە رێی چەند ئامراز ‌و رێگەی دیكەوە، بایەخ بە بواری پەیوەندی کەلتوری دەدەن، یەكێك لەو رێگە‌ و ئامرازانە بواری میدیایە، دەوڵەتان لە رێی میدیای نووسراو و بیستراو و بینراوەوە، تیشك دەخەنە سەر بەرهەمە کەلتورییەكانی خۆیان و بە وڵاتانی دیكەی دەگەیەنن ‌و دەناسێنن.
بەرهەمە هونەرییەكانی وەك میوزیك‌ و نیگاركێشان، كە زمانێكی جیهانیان هەیە‌ و دەتوانرێ‌ ئاسانتر بۆ هەوادارانی ئەو دوو رشتە هونەرییە لە سەرانسەری گۆی زەویدا بگوازرێنەوە، بەڵام بەرهەكانی دیكەی ئەدەبی‌ و هونەری وەك كتێب‌ و شانۆگەری ‌و فیلم‌ و دراما دەبێ‌ لە رێی وەرگێڕان بۆ زمانە زیندووەكانی جیهان بگوازرێنەوە. ئەوەی تێبینی دەكرێت، وڵاتانی ئەوروپا‌ و خۆرئاوا، بایەخی زۆر بە بوارەكانی رۆشنبیری‌ و هونەری دەدەن‌ و بودجەی زەبەلاحی بۆ دابین دەكەن.
فەرەنسا لەو بوارەدا بەپێشەنگ دادەنرێ‌ ‌و ساڵانە بودجەیەكی زۆر بۆ بەشە جیاجیاكانی كەلتور دابین دەكات، بەمەبەستی هاوكاری کەلتوری لە ناوخۆ‌ و دەرەوەی وڵات. ئێستا  فەرەنسا زیاتر بایەخ بە هاوكاری کەلتوری دەرەوە دەدات‌ و پتر لە 150 سەنتەر ‌و پەیمانگای کەلتوری لە سەرانسەری جیهاندا هەیە ‌و لە رێی ئەو سەنتەر‌ و پەیمانگا کەلتورییانەوە پشتیوانی بواری کەلتوری ئەو گەلانە دەكات‌ و چالاكی هەمەجۆر دەکەن.
ساڵی 2011، لە سەر و بەندی قەیرانی ئابووری جیهانیدا، (كرافی كووس) بەڕێوەبەری گشتیی پەیمانگا کەلتورییە فەرەنسییەكان رایگەیاند لە بودجەی پیشەسازی قەرەبووی كەمی بودجەی کەلتوری دەكەینەوە، ئەوەش بەمەبەستی پاراستنی پێگەی کەلتوریی فەرەنسا لە جیهاندا، واتە لای ئەوان بواری كەلتور بایەخی زیاترە لە بواری پیشەسازی!

پەیمانگەیەكی کەلتورییە‌
ئەڵمانیا لە ساڵی 1951ەوە پەیمانگای گۆتەی دامەزراندووە، كە پەیمانگەیەكی کەلتورییە‌ و لە زیاتر لە 80 دەوڵەتی جیهان لقی هەیە. ئەم پەیمانگایە بودجەیەكی باشی بۆ تەرخانكراوە‌ و لە  دەرەوەی وڵات بایەخ بە پشتیوانیی کەلتوری‌ و چالاكی هەمە جۆری ئەو بوارە گرنگە دەدات.
بەریتانیا، ئەو ئیمپراتۆرییەتەی بەهێزی سەربازی بەشێكی زۆری وڵاتانی سەر گۆی زەوی داگیر كرد، رووبەری قەڵەمڕەوییەكەی هێندە فراوان بوو، وا پێناسە دەكرا كە ئەو ئیمپراتۆرییەتە خۆری لێئاوا نابێ‌.
سەرباری ئەو باڵادەستییە سەربازییە، بەرپرسانی بەریتانیا پێیان وابوو  باڵادەستی کەلتوریش بایەخی خۆی هەیە،  هەر بۆیەش لە لووتكەی باڵادەستی سەربازیدا، لە ساڵی 1934 دا ئەنجومەنی کەلتوری بەریتانیان دامەزراندووە، ئەو ئەنجومەنە لە زیاتر لە 100 وڵاتی جیهاندا لقی هەیە‌ و بایەخ بە چالاكی کەلتوری لەو وڵاتانەدا دەدات.

ئیدی بەرگری لە چی بكەین؟!
وتە بەناوبانگەكەی چەرچڵ شاهیدی بایەخدانی زۆری ئەو وڵاتەیە بە بواری كەلتور، لە كاتی جەنگی دووەمی جیهاندا كە چەرچڵ سەرۆك وەزیران بوو، داوای لێكرا بودجەی وەزارەتی كەلتور كەم بكاتەوە ‌و بودجەی وەزارەتی بەرگری زیاد بكات، ئەویش بەو داوایە رازی نەبوو، وتبووی گەر كەلتورمان لاواز بێت، ئیدی بەرگری لە چی بكەین؟!
ئەمریكاش یەكێكە لەو وڵاتانەی كە بایەخی زۆر بە بواری كەلتور دەدات ‌و چەندین دەزگای کەلتوری هەمەجۆری هەیە.
ساڵی 1961،  شاعیری ناوداری ئەمریكی (كارل ساندبێرگ)، ئەم پرسیارەی كرد، ئایا هۆڵیوود گرنگە یاخود هارڤارد؟ مەبەستی زانكۆی هارڤارد بوو، كە زانكۆیەكی دێرین‌ و بەناوبانگی ئەمریكا بوو لە 1636 دامەزراوە.
ساندبێرگ لە وەڵامی ئەو پرسیارەدا وتبووی: هارڤارد لە هۆڵیوود خاوێنترە، بەڵام هۆڵیوود كاریگەری زیاترە ‌و بە ئاسانی دەگاتە هەموو شوێنێكی دوور. ئەوەش بە مانای ئەوەیە هارڤارد ناوەندێكی گرنگی زانستییە‌ و زیاتر بۆ توێژی دەستەبژێرە، بەڵام هۆڵیوود كە ناوەندێكی جیهانی پیشەسازیی سینەمایە لە شاری لۆس ئەنجلۆسی ویلایەتی كالیفۆرنیای ئەمریكا، لەڕووی کەلتورییەوە كاریگەری زیاترە ‌و دەگاتە هەموو پنتێكی گۆی زەوی.

لەڕێی هێزی نەرمەوە
هەر لە چوارچێوەی بایەخدانی ئەمریكا بە هێزی نەرمی كەلتور، لەسەردەمی جەنگی سارددا لەگەڵ بلۆكی سۆسیالیستی كە یەكێتیی سۆڤییەت سەركردایەتی دەكرد، سەرباری گەمارۆی سەربازی ‌و ئابووری ‌و بازرگانیی وڵاتانی ئەو بلۆكە، كاری لە سەر تیۆری (بەستنی پردی پەیوەندی) كرد، ئەم تیۆرە كاری لەسەر هێزی نەرمی کەلتوری لە ڕێی میدیاییەوە بۆ گەلانی ناو بلۆكی سۆسیالیستی دەكرد، بەرنامەیەكی میدیایی ئاڕاستەی ئەو گەلانە دەكرا ‌و تێیدا لەڕێی هێزی نەرمەوە رەخنە لە سیستمی سیاسیی تۆتالیتاری ‌و تاكە حزبی ‌و تاكە كەسی ئەو وڵاتە كۆمۆنیستیانە دەگیرا ‌و باسی نەبوونی ئازادی‌ و خراپی دۆخی ئابووریی ئەو وڵاتانە دەكرا، ئەوەش كاریگەی لەسەر هاووڵاتیانی ئەو وڵاتانە بەجێهێشت‌ و لەڕێی سازدانی خۆپیشاندانی گشتییەوە گۆڕانكاریی گەورە كرا‌ و كۆتایی بە دەسەڵاتی تۆتالیتاری وڵاتانی بلۆكی خۆرهەڵاتی سۆسیالیستی هێنرا.

سیاسەتی تایبەتی کەلتوری هەیە
رێكخراوی یونسكۆ، كە ئاژانسێكی تایبەتیی سەر بە نەتەوەیەكگرتووەكان، بایەخ بە رشتەكانی رۆشنبیری ‌و زانست‌ و پەروەردە دەدات، ئەوەی جێگەی سەرنجە ئەو رێكخراوە ئۆفیسی لە زۆربەی وڵاتانی جیهاندا هەیە ‌و بایەخی تایبەتی بە بواری کەلتوری لەو وڵاتانەدا دەدات.
یەكێتیی ئەوروپا، سیاسەتی تایبەتی کەلتوری هەیە ‌و لەگەڵ وڵاتانی ئەندامی یەكێتیی ئەوروپا ‌و وڵاتانی دیكەی جیهاندا، بەرنامەی هەمەجۆری پشتیوانی‌ و ئاڵوگۆڕی کەلتوری هەیە. ئەوەی تێبێی دەكرێت زۆربەی وڵاتانی جیهان بایەخی زۆر بە بواری کەلتوری دەدەن ‌و هەوڵی ناساندنی کەلتوری خۆیان بەگەلانی دیكەی جیهان دەدەن ‌و پشتیوانی بەرنامە‌ و چالاكی وڵاتانی دیكەش دەدەن.
ئەگەر کەلتور جارێك بایەخی بۆ وڵاتانی ئەوروپا ‌و خۆرئاوا ‌و وڵاتانی دیكە هەبێت، ئەوە دووجار بایەخی بۆ گەلی كوردستان هەیە، كە زیاتر لە سەدەیەكە خەبات بۆ بەدیهێنانی مافەكانی دەكات ‌و كەچی تا ئێستا خاوەنی دەوڵەتی سەربەخۆ نییە ‌و وەك گەلێكی جەنگاوەر ناسراوە.
بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا گەلی كوردستان خاوەنی سامانێكی کەلتوری دەوڵەمەندە ‌و دەتوانێت لەڕێی دیپلۆماسییەتی کەلتورییەوە، فەرهەنگ‌ و کەلتوری دەوڵەمەندی خۆی بەگەلانی جیهان بناسێت‌ و ئەوە نیشان بدات كە بەتەنها گەلێكی جەنگاوەر نییە، بەڵكو گەلێكی دێرینی خاوەن شارستانییەت ‌و کەلتوری خۆیەتی.