ئایا وەبەرهێنان تەنها یەکەی نیشتەجێبوونە؟

عیماد مەحمود*


وەبەرهێنان بریتییە لە: زیادکردنی پارە لە رێی خستنەگەڕی بەرهەمهێنان و بازرگانییەوە، هەر وڵاتێک بیەوێت، بونیادی ژێرخانی ئابووری پێکبهێنێت و لە ریزبەندیی گەشەی ئابووری وڵاتان دوانەکەوێت، دەبێ وەبەرهێنان لە پێشینەی کارەکانی بێت، لە پێناو زیاترکردنی گەشەی ئابووری و زیادکردنی بەرهەمی خۆماڵی و رەخساندنی هەلی کارو کەمکردنەوەی رێژەی بێکاریی و هەژاریی.
لە هەرێمی کوردستان، سێکتەری وەبەرهێنان بەلای ئەم ئامانجە ئابووریانەدا نەڕۆشتووە، بەڵکو هۆکارێک بووە بۆ زیاتر بەلاڕێدابرنی گەشەی ئابووری و زیادبوونی جیاوازی چینایەتی لە رێی دروستکردنی یەکەکانی نیشتەجێبوونەوە
بنیاتنانی باڵەخانەکان و یەکەکانی نیشتەجێبوون یەکێک بوو لە پێداویستییەکانی خەڵکی ئەم هەرێمەی ئێمه، بەشێکی زۆر له سەرمایەدارە نیشتمانییەکانی هەرێم لە دوای پڕۆسەی ئازادیی عیراقەوە، روویان تێکرد و دەستیان بە بنیاتنانی کرد، بە جۆرێک ژمارەی یەکەکانی نیشتەجێبوون لە عیراقدا بە هەرێمی کوردستانیشەوە تا سەرەتای ساڵی 2023 یەک ملیۆن و 500 هەزاری تێپەڕاندووە. 
ئامارەکان جێی نیگەرانین
حاڵەتەکە تا ئێرە ئاساییە، سەرەڕای کەموکورتییەکانیان، بەڵام ئەوەی گرنگە دەبێ لێرە بە دواوە، دەزگای وەبەرهێنانی حکومەتی هەرێمی کوردستان، بەرنامەڕێژیی و پلانێکی وردی ئابووریانەو زانستیانەی هەبێ، سەبارەت بە پێداچوونەوە بە دروستکردن و بنیاتنانی ئەم پڕۆژانە، پێویستە کۆمەڵێک مەرجی ئابووریانە بسەپێنێت بە سەریاندا، تا رێگر بێت لەو فەوزایەی کە لەم بوارەدا هەیە.
ئامارە رەسمییەکان بۆ بێکاری ئاماژەی مەترسیدارن، رێخراوی کاری نێودەوڵەتی لە مانگی چواری ساڵی 2022دا رووپێوییەکی لە هەرێمی کوردستان و عیراق بۆ رێژەی بێکاری کردووە، کە 16 هەزار و 600 خێزانی وەک نموونە وەرگرتووە، ئەنجامی رووپێوییەکە بۆ هەر سێ پارێزگاکەی هەرێمی کوردستان بەم جۆرە بووە:

پارێزگای دهۆک %24.65
پارێزگاێی هەولێر %17.7
پارێزگای سلێمانی %11.9
رێژەی گشتی بێکاریش لە هەرێم %18 
سەرەڕای ئەوەی رووپێوییەکە هیچ ئاماژەیەکی بە بێکاریی شاراوە نەکردووە لە نێو فەرمانگە و دامودەزگاکانی حکومەتی هەرێمدا، بەڵام ئامارە نارەسمییەکان ئاماژە بۆ ئەوە دەکەن، کە رێژەی بێکاریی شاراوە %75، واتە لە هەر چوار فەرمانبەرێک سێ فەرمانبەر بێکارە.
هاوکات وەزارەتی پلاندانانی عیراق، لە ساڵی 2022دا رووپێوییەکی بۆ رێژەی هەژاریی کردووە، لەسەر ئاستی تەواوی دانیشتوانی عیراق، بە هەرێمی کوردستانیشەوە، بە گوێرەی ئەو رووپێوییە رێژەی هەژاریی %15یە، ئەم رێژەیەش تەواو مەترسیدارە.
کەواتە پێویستە لەلایەن حکومەتی هەرێم و دەستەی وەبەرهێنان و لایەنی پەیوەندیدارەوە پێداچوونەوە بە پێدانی مۆڵەتی دروستکردنی یەکەکانی نیشتەجێبووندا بکرێت. 
 
چارەسەر و پێشنیاز 
یەکەم: لەگەڵ دروستکردنی هەر پڕۆژەیەکی نیشتەجێبوون و باڵەخانەیەکدا، لەبەرامبەردا کارگەیەک دروست بکرێت، جۆری ئەو کارگانەش بە پێی پێویستی رۆژگار و شوێنەکان و بوونی کەرەستەی خاو و زۆریی دەستی کار لە ناوچەکەدا دەستنیشان بکرێت.
دووەم: هەڵگرتن یان لێخۆشبوون لە بڕی ئەو باجەی یان تاریفە گومرگییەی دەکەوێتە سەر ئەو بازرگان و وەبەرهێنەرانەی کە کار بۆ بنیاتنانی کارگە دەکەن، لەو جۆرانەی کە خواستی خەڵک و دەستەی وەبەرهێنانی لەسەرە، ئەویش لە پێناو زیادکردنی بەرهەمی ناوخۆو رەخساندنی هەلی کاری ناوخۆیی.
سێیەم: دەستەی وەبەرهێنان بە هەمەهانگی لەگەڵ دەستەی ئاماری هەرێم، وەزارەتی پلاندان ، خوێندنی باڵا، لایەنە پەیوەندیدارەکانی دی، رووپێوییەکی دروست و مەیدانی بکەن سەبارەت بە هەلی کاری رەخساو و رێژەی بێکاری لە ریزی پسپۆڕ و دەرچووانی زانکۆ و پەیمانگەو خوێندنە پیشەییەکاندا، پاشان لەسەر ئەو بنەمایە مۆڵەت بە وەبەرهێن بدرێت، بۆ دروستکردنی پڕۆژە و کارگەکان.
کارئاسانی زیاتر بکرێت
چوارەم: هەموارکردنەوەی یاساکانی وەبەرهێنانی تایبەت بە دروستکردنی کارگە، بە جۆرێک کارئاسانی زیاتر لەخۆبگرێت، بۆ وەبەرهێن و هەموو ئەو رۆتینات و بەربەستانە لەسەر رێی بنیاتنانی کارگەو کارخانەکان هەڵبگیرێت، بە نموونە، هەڵگرتنی، باج و رسومات و گومرگ لەسەر ئەو پێداوییستییە سەرەتاییانەی هاوردە دەکرێن، وەک کەرەستەی خاو، یان ئەو ئامێرانەی بەکاردێن، لە بنیاتنانی کارخانەکاندا.
پێنجەم: رەخساندنی ژینگەیەکی لەبار بۆ وەبەرهێنی ناوخۆیی و دەرەکی، ئەو مۆنۆپۆلەی لەسەر وەبەرهێنانە، لە رێی دەستوەردانی حیزبی و کەسی دەست رۆشتووەوە هەڵبگیرێت، سەرەڕای ئەوەش چاودێری و بەدواداچوون بۆ کارەکانیان بکرێت.
شەشەم: لەو ناوچانەی کە وەبەرهێنان تێیدا لە ئاستێکی لاوازدایە یاخود هەر نییە، هانی وەبەرهێن بدرێت، بە رێگا و میکانیزمێک، وەبەرهێن ناچار بکرێت لەگەڵ جێبەجێکردنی هەر پڕۆژەیەکی نیشتەجێبووندا بە رێژەیەکی گونجاو لەگەڵ ئەو سەرمایەی بۆ پڕۆژەکەی تەرخانکردووە، سەرمایە تەرخان بکرێت بۆ دروستکردنی کارخانەیەک لەو ناوچانە. 
بەم رێکارو رێگایانە دەتوانرێت وەبەرهێنان بەشێوەیەکی زانستیانە بخرێتە خزمەت گەشەی ئابووری و بونیادی ژێرخانی ئابوورییەوە، بە مەبەستی رەخساندنی هەلی کاری زیاتر و کەمکردنەوەی رێژەی هەژاری و زیادبوونی بەرهەمی نیشتمانی.

*ئابووریناس