گەنم هەڕەشەیە بۆ ئاسایشی خۆراكی جیهان

فەیسەڵ عەلی*

جەنگی نێوان روسیا و ئۆكرانیا دوو راستیی بنچینەیی دەرخست، یەكەمیان: ئاسایشی خۆراكی جیهان لە مەترسیدایە، دووەمیشیان: بەرنامەی خۆراكی نەتەوە یەكگرتووەكان كە لە سەرەتای ئەم سەدەیەوە دەستیپێكرد، لەگەڵ ئەوەی بە پشتیوانی لایەنە نێودەوڵەتییە تایبەتمەندەكان هەنگاوی باشی نا، بەڵام هێشتا وەك پێویست نییە. بەرنامەكەی نەتەوە یەكگرتووەكان، لە هەموو ئاستەكاندا بژێوی توێژی هەژارانی بەرزكردەوە، پێداویستییە سەرەكییەكانی خوێندن و دەرمان و خۆراكی بۆ فەراهەم كردن، لە دوا ساڵەكانی سەدەی رابردوو، ئاستی هاوكاریی نێودەوڵەتیی ئەم بوارە زۆر بەرز ببوەوە.
چوار یەكی بازرگانیی دانەوێڵە
جەنگی ئۆكرانیا مەترسییەكانی بۆ پرسی ئاسایشی خۆراك گێڕایەوە، نەك هەر لەبەر كەمی گەیشتنی خۆراك بە بازاڕەكان، بەتایبەتیش هەموو جۆرەكانی دانەوێڵە و لەسەروو هەموویانەوە گەنم، بەڵكو لەبەر ئەوەی ببێتە سەرچاوەی كەوتنەوەی ناڕەزایی خەڵك لەم دەوڵەت یان ئەوی تر، بەهۆی كەمی خۆراك و هەڵكشانی نرخەكەیەوە.
لە مێژووی نوێدا، جیهان زنجیرەیەك ناڕەزایی بەخۆیەوە بینی و رەوشی جێگیریی چەندین دەوڵەتی لەباربرد، بەتایبەتیش ئەو دەوڵەتانەی رەوشی ئابوورییان تۆكمە نەبوو، وێڕای بوونی گرفتی سیاسیی ناوخۆیی، تەنانەت هەندێك لەو ناڕەزاییانە ناوی «شۆڕشی نان»ی لێنرا. «پاروو» ئەوكات و ئێستاش، ئەو گوللەیەی هەر بزاوتێك یان خۆپیشاندانێك یان شۆڕشێكە دژ بە رەوشی ناجێگیریی ئابووریی دەوڵەتان. تەنانەت ناجێگیریی سیاسی بەهۆی هەڵكشانی نرخی خۆراكەوە، دووچاری دەوڵەتانی پێشكەوتووش بووە، حكومەتەكانیان روبەڕووی مەترسی كەوتن كردۆتەوە.
حكومەتەكانی جیهان باش دەیزانن، كە چوار یەكی بازرگانیی دانەوێڵەی جیهان بە دەست روسیا و ئۆكرانیاوەیە، لەبەرئەوە سروشتییە هەناردەی دانەوێڵەی ئەو دوو دەوڵەتە بەهۆی جەنگیی نێوانیانەوە گرفتی گەورەی بۆ دروست بێت، وێڕای ئەوەی روسیا دەستی بەسەر ملیۆنەها تۆن دانەوێڵەی ئۆكرانیادا لە بەندەرەكانی ئەو وڵاتە گرتووە، ئەمەش گرفتەكەی قورستر كردووە، واقیعی كۆگاكانی دانەوێڵەی جیهانیشی بە روونی دەرخست كە زۆرباش نییە، بەتایبەتیش گەنم، كە زۆربەی دەوڵەتان هاوردەی دەكەن. 
یەدەكی گەنمی هەندێك دەوڵەت بۆ نمونە بەشی دوو مانگیان ناكات، ئێستا روبەڕووی هەڵكشانی خێرای نرخی گەنم بۆتەوە، بەتایبەتیش لەم چەند رۆژەی پێشوودا، كاتێك هیندستان هەناردەی گەنمی وڵاتەكەی راگرت، ئەمەش گوشارێكی زیاتری خستەسەر بازاڕی نێودەوڵەتیی دانەوێڵە، هەرچەند ئەم دەوڵەتە، دەوڵەتێكی سەرەكی بەرهەمهێنانی دانەوێڵە و هەناردەكردنی گەنم نییە.
55 ملیۆن تۆن گەنم
لەم ساڵانەی دواییدا، ئەوەی گوشارەكانی سەر بازاڕی نێودەوڵەتیی گەنمی كەمكردەوە، روسیا بوو، كاتێك لەم دوو ساڵەی دواییدا بەركەوتی خۆی لە خستنەبازاڕی گەنم چوار هێندە زیاد كرد، هەناردەكەی گەیشتە زیاتر لە 35 ملیۆن تۆن، هەناردەی ئۆكرانیاش گەیشتە 20 ملیۆن تۆن. بەڵام لەگەڵ جەنگ و بەردەوامبوونی، ئاستی بەرهەمهێنان و هەناردەكردنی ئەو دوو دەوڵەتە پاشەكشێ دەكات، ئەمەش گرفتی گەیاندنی گەنمی بە بازاڕەكانی جیهان قوڵتر كردەوە، بەتایبەتیش لەم دوو سێ ساڵەی دواییدا. بێگومان رێژەی هەڵئاوسان بەرزتر دەكاتەوە. هەڵكشانی نرخی گەنم تێچوونی گوزەرانی هاووڵاتیانی زۆربەی دەوڵەتانی جیهان بەرز دەكاتەوە، ئەگەر هاتوو نرخی وزە و خزمەتگوزارییەكانی تریشی بۆ زیاد بكەین، كە ئەوانیش لە هەڵكشاندان، ئەمڕۆ جیهان لەبەردەم كێشەیەكی ئێجگار گەورەدایە، كە دوو لایەنی هەیە، یەكەمیان: هەڵئاوسان بە هەموو دەرهاویشتەكانییەوە، دووەمیشیان: پاشەكشێی گەیشتنی خۆراكە بە بازاڕەكان و هاوكاتیش هەڵكشانی نرخەكەیەتی.
بەرهەمهێنانی گەنمەشامی و سۆیا
بێگومان جیهان دەتوانێ كاریگەرییەكانی هەڵئاوسان تێپەڕێنێت، بەڵام تێچوونی ئەو تێپەڕاندنە زۆر قورسە، بەتایبەتی لە كاتێكدایە كە گەشەی ئابووریی جیهان لە پاشەكشێدایە. خاڵی سەرەكی لێرەدا، چارەنووسی ئاسایشی خۆراكی جیهانییە، جێگرەوەی خۆراك ئاسان نییە، بەتایبەتیش گەنم كە جێگرەوەی لە بەردەستدا نییە. راستە ئەمریكا لە ساڵانی رابردوودا، بەرهەمهێنانی گەنمی كەم كردۆتەوە، رووی لە بەرهەمهێنانی گەنمەشامی و سۆیا كردووە، دەشێ ئەمە بۆ دەوڵەتێكی وەك ئەمریكا راست بێت، كە خاوەن توانایەكی گەورەی تەكنەلۆجیا و زانیارییە تا گۆڕانكارییەكی گەورەی لەم جۆرە بكات، بەڵام زۆربەی دەوڵەتانی تر ئەو توانایانەیان نییە.  
ئەگەر جەنگی روسیا و ئۆكرانیا درێژە بكێشێت، ئەوا ئاسایشی خۆراكی جیهانی لەبار دەبات و دەیان ملیۆن كەس روبەڕووی بەدخۆراكی و برسێتی دەكاتەوە. كێشەكە تەنیا لە كەمی گەنمدا نییە، بەڵكو هەڵكشانی نرخەكەشێتی كە ئەمساڵ بە رێژەی 60 % بەرزبۆتەوە، پێشبینیش دەكرێ تا كۆتایی ئەمساڵ زیاتر بەرزبێتەوە. 
ئەوەی ئێستا لە بەرەكانی جەنگی نێوان ئەو دوو دەوڵەتە دەگوزەرێت، كێڵگەكانی بەرهەمهێنانی دانەوێڵە وێران بوون، كۆگاكانی هەڵگرتنی دانەوێڵە رووخاون، رێگاكانی گەیاندنی بە بەندەر و لەوێشەوە بۆ بازاڕەكانی جیهان بۆردومان كراون، بەندەرەكان داخراون، ملیۆنەها تۆن لە گەنم دەستی بەسەردا گیراوە. چیتر جیهان ناتوانێ باسی ئاسایشی خۆراكی جیهانی بكات، ئەگەر هاتوو ئەم جەنگەی نێوان دوو گەورە بەرهەمهێنەرەكەی دانەوێڵە بەردەوام هەبێت.

* سەرۆكی مونتەدای ئابووریی كوردستان