د. فەرەیدون عەبدولستار*
نەخۆشییە مرۆژەڵییەكان ساڵ لەدوای ساڵ ژمارەیان زیاد دەكات، زیاتر بڵاودەبنەوە بە وڵاتانی جیهاندا و لە ئەنجامدا دەبنە هۆی زیانگەیاندن بە تەندروستی مرۆڤ و ئاژەڵان و بە سەرچاوەی پیسبوونی ژینگە دادەنرێن و كاریگەریشیان زۆرە لەسەر ئابووری وڵاتان.
لەم بیست ساڵەی سەدەی بیست و یەكەمدا ناوبەناو گوێبیستی كۆمەڵێك نەخۆشی جۆراوجۆر بووین كە لە وڵاتە جیاجیاكانی جیهان بەشێوەیەكی راستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ لە ئاژەڵ و باڵندەكانەوە گوازراونەتەوە بۆ مرۆڤ، لەوانەش شێتبوونی مانگا و ئەنفلۆنزای باڵندە و كۆرۆنا و ئیبۆلا و ئەنفلۆنزای بەراز و تای خوێن بەربوون، لە سەرەتای مانگی ئایاری ئەمساڵدا میدیا خۆماڵی و جیهانییەكان هەواڵی بڵاوبوونەوەی نەخۆشی ئاوڵە یان دانكەی مەیمون یان بڵاوکردەوە بەوەی لە زۆربەی وڵاتانی ئەفریقا و ئەوروپا بڵاوبۆتەوە و گەیشتۆتە وڵاتی توركیا و میرنشینی ئیماراتی یەكگرتوو، كە بێگومان لەناو هاووڵاتیانی شار و شارۆچكەكانی هەرێمی كوردستان، لەڕووی دەروونییەوە جۆرە ترس و دڵەڕاوكێیەكی دروستكردووە.
نەخۆشی ئاوڵەی مەیمون بە یەكێك لە نەخۆشییە مرۆژەڵییەكان دادەنرێت لەبەرئەوەی ڤایرۆسی نەخۆشییەكە لە ئاژەڵانەوە دەگوێزرێتەوە بۆ مرۆڤ، بەپێی سەرچاوە پزیشكییەكان بۆ یەكەمینجار لە ساڵی 1958 لە وڵاتی دانیمارك نیشانەکانی نەخۆشی ئاوڵە لەسەر دوو كۆمەڵە مەیمونی تاقیگەكانی توێژینەوە پزیشكییەكاندا دەركەوت، هەر لەبەر ئەمەش ناونرا ئاوڵەی مەیمون.
نەخۆشی ئاوڵەی مەیمون نەخۆشییەكی ڤایرۆسییە و بەشێوەیەكی سروشتی لە لەشی ئەو ئاژەڵە كێوییانەدا هەیە كە لە دارستانە چڕەكانی وڵاتانی ناوەڕاست و رۆژئاوا و باشووری كیشوەری ئەفریقا دەژین، وەك مەیمون، سمۆرە، جرج و مشك زیاتر لە وڵاتانی كۆماری كۆنگۆی دیموكرات و كامیرۆن و گابۆن و كۆتدیڤوار و نایجیریا و لاییریا.
لە ساڵی 1970ز لە وڵاتی كۆنگۆی دیموكرات یەكەمین توشبوو بە نەخۆشی ئاوڵەی مەیمون لە مرۆڤدا دەستنیشان كرا و لە دواییدا بەهۆی گەشتكردنەوە ڤایرۆسەكە گوازرایەوە بۆ وڵاتانی دیكەی ئەفریقیا، چونكە نەخۆشییەكە لە مرۆڤی تووشبووە وە دەگوێزرێتەوە بۆ مرۆڤێکی ساغ، بەپێی قسەی توێژەران لەڕێی هاوردەكردنی ئاژەڵە جۆربەجۆرەكان بۆ وڵاتانی دیكەی جیهان و هەروەها بەمەبەستی گەشتكردن بۆ وڵاتان ڤایرۆسی نەخۆشییەكە پەڕیوەتەوە وڵاتانی دەرەوەی كیشوەری ئەفریقا وەكو ئەمریكا و ئەوروپا، بەپێی سەرچاوەكانی ئامار لەماوەی نێوان ساڵی 1970 تاكو ساڵی 1986 چوار سەد توشبووی مرۆڤ تۆماركراوە، بۆ یەكەمینجار لە ساڵی 2003 ڤایرۆسی ئاوڵەی مەیمون گەیشتە وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لەڕێی هاوردەكردنی كۆمەڵێك ئاژەڵی كێوی لە دارستانەكانی ئەفریقا وەكو سمۆرە و هەندێك جۆری جرج و مشك و لە ئەنجامدا بوونە هۆی بڵاوبوونەوەی توشبوونی كۆمەڵێك لە سەگەكانی كێڵگەكان لە لەوەڕگاكاندا.
هۆكاری نەخۆشی ئاوڵەی مەیمون دەگەڕێتەوە بۆ ڤایرۆسێك كە پێیدەوترێت (Monkey Pox Virus ) كە سەر بە كۆمەڵەی (Ortho Pox Virus) كە ئەمانیش دەكەونە چوارچێوەی خێزانی ڤایرۆسەكانی دانكە یان ئاوڵە (Pox Viridae)لە راستیدا كۆمەڵێك ڤایرۆسی دیكەی تریش لەخۆدەگرێت وەك:
1- Variola Virus دەبێتە هۆی ئاوڵەی مرۆڤ.
2- Cow Pox Virus دەبێـە هۆی دانكەی مانگا.
3- Vaccinia Virus بەكاردەهێنرێت بۆ دروستكردنی ڤاكسینی ئاوڵە.
ڤایرۆسی ئاوڵەی مەیمون لە ئاژەڵەكانەوە كە هەڵگرن دەگوێزێنەوە بۆ مرۆڤ بەهۆی گازگرتن و چڕنووك گرتنەوە لە ئاژەڵێكی تووشبووە وە دەگوێزرێتەوە بۆ ئاژەڵی دیكە یان بۆ مرۆڤ، بەهۆی بەركەوتنیان بە دەردراوە شلەكانی لەشی ئاژەڵی توشبوو، توێژینەوەكان سەلماندویانە لە مرۆڤێكی تووشبووە وە ڤایرۆسەكە دەگوێزرێتەوە بۆ مرۆڤێكی ساغ لەڕێی تێكەڵبوون بەهۆی كۆئەندامی هەناسەوە و هەڵمژینی هەناسەی خەڵكی نەخۆش و بەكارهێنانی كەلوپەلیان لە جلوبەرگ و خاولی و شوێنی نووستن و هەروەها رێكخراوی تەندروستی جیهانی ئاماژەی بەوەداوە لەڕێی كۆئەندامی زاوزێوە بەهۆی جوتبوون لەگەڵ كەسێكی نەخۆشدا بڵاودەبێتەوە.
بەپێی ناوەندە پزیشكییەكان ماوەی توشبوون بە ڤایرۆسی ئاوڵە تاوەکو دەركەوتنی نیشانە كلینیكییەكان ماوەی (10-14) رۆژ دەخایەنێت و نەخۆشی ئاوڵەی مەیمون لە مرۆڤدا زۆر لە نەخۆشی ئاوڵەی مرۆڤ دەچێت، بەگوێرەی ئەنجامی توێژینەوەكان سەلمێنراوە نەخۆشی ئاوڵەی مەیمون زۆر كوشندە و ترسناك نییە بە بەراورد بە نەخۆشی كۆرۆنا و قۆناغەكانی چاكبوونەوەی خێرایە بەوەی دوای چەند هەفتەیەك لە وەرگرتنی چارەسەری پزیشكی کەسی توشبوو بەرەو چاكبوونەوە دەڕوات.
نیشانەكانی ئاوڵەی مەیمون لە مرۆڤدا
1- ئاوسان و گەورەبوونی گرێ لیمفاویەكانی لەش.
2- بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی لەش.
3- بوونی ئازارێكی زۆر لە ماسولكەكانی لەش بەشێوەیەكی گشتی.
4- سەرئێشە و پشت ئێشە و ئازارێكی توند لە ئەژنۆكان و نەخۆش ماندو و شەكەت دەردەكەوێت.
5- گۆڕانكاری لە پێستی نەخۆش دەردەكەوێت بەوەی خوراندن دەستپێدەكات و لە دواییدا دروستبوونی زیپكە یان بەشێوەی بڵق لە بەشەكانی لەشی نەخۆش بڵاودەبێتەوە.
رێگەکانی خۆپارێزی
1- بڵاوكردنەوەی هۆشیاریی تەندروستی سەبارەت بە نەخۆشییە مرۆژەڵییەكان لە راگەیانەکانەوە بەشێوەیەكی بەردەوام بە مەبەستی بەرزكردنەوەی ئاستی تێگەیشتنی هاووڵاتیان لەبارەی نەخۆشیانەی لە ئاژەڵ و باڵندەكانەوە دەگوازرێنەوە بۆ مرۆڤ.
2- قەدەغەكردنی هاوردەكردنی ئاژەڵە كێوییەكان و ماڵییەكان بۆ هەرێمی كوردستان لەو وڵاتانەی كە نەخۆشی ئاوڵەی مەیمونی تێدا تۆماركراوە.
3- سنوورداركردنی گەشتكردن لەم ماوەیەدا بۆ ئەو وڵاتانەی ئاوڵەی مەیمونی تێدا تۆماركراوە.
4- قەدەغەكردنی گەشتكردن لەم ماوەیەدا بۆ وڵاتانی كیشوەری ئەفریقا بەتایبەت وڵاتانی باشوور و ناوەڕاست و رۆژئاوای كیشوەرەكە.
5-جێبەجێكردنی مەرجە تەندروستییە ڤێرتەرنەرییەكان و بەدواداچوونی بەردەوام لەلایەن تیمەكانی ڤێرتەرنەرییەوە بۆ ئەو ئاژەڵانەی كە لە باخچەكانی ئاژەڵان بەخێودەكرێن لە شار و شارۆچكەكانی كوردستان.
6- دۆزینەوەی چارەسەرێكی بەپەلە بۆ ئەم ژمارە زۆرە لە سەگی بێلانە لە شار و شارۆچكەكانی هەرێم، چونكە هەندێك جار سەگیش تووشی ڤایرۆسی ئاوڵەی مەیمون دەبێت و لێیەوە دەگوێزێتەوە بۆ مرۆڤ.
7- جەختكردنەوە لە جێبەجێكردنی مەرجە تەندروستییەكان لە دامودەزگاكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە فەرمانگەكان و قوتابخانەكان و زانكۆكان بەشێوەیەكی گشتی.
8- هەوڵدان بۆ دروستكردنی ناوەندێكی پزیشكی بەناوی ناوەندی نەخۆشییە مرۆژەڵییەكان بە مەبەستی بەدواداچوون بۆ ئەو نەخۆشییە هاوبەشانەی لە شوێنە جیاجیاكانی كوردستاندا هەن بۆ ئەنجامدانی توێژینەوەی بەردەوام و تۆماركردن.
سەرچاوە:
بابەتێك لە رۆژنامەی (الشرق الاوسط) ژمارە (15880) لە 21/5/2022 بە ناونیشانی (جدری القرود ینتشر فی الغرب و العالم یتخوف من وبا‌ء جدید).
*ئەندامی سەندیكای پزیشكانی ڤێتەرنەری كوردستان /سلێمانی.
* كۆلێجی پزیشكی ڤێتەرنەری/ زانكۆی سلێمانی.
