پاراستنی ئاسایشی سایبرانی؛ كەلتور و كۆمەڵگە

08:38 - 2022-06-09
ئابووری
767 جار خوێندراوەتەوە

فەیسەڵ عەلی*

مرۆڤ لە هەموو كات و شوێنێكدا، توخمی زیندووی هەرە بەهێزی جیهانە، سروشتی دەوروبەریشی ئەو سەرچاوە گرنگەیە كە لەسەر خێروبێرەكەی دەژی. مرۆڤ ئەو توخمە زیندووەیە كە بزوێنەری هەموو دامەزراوە گەورە و بچووكەكانی ئەم جیهانەیە، ئەو توخمە زیندووەیە كە ئیدارەی كاروباری دەوڵەتان و تواناكانی و ئاواتەكانی ئایندەشی دەدات. 
مرۆڤ ئەو بوونەوەرەیە كە بەردەوام نهێنییەكانی سروشت دەدۆزێتەوە، ئەو داهێنەری هزر و تەكنۆلۆجیایە، هەرچەندە تەمەنی ژیانی مرۆڤ سنووردارە، بەڵام رەهەندی زەمەنیی مەعریفە و شارەزاییەكانی زۆر لە ساڵانی ژیانی فراوانترە، چونكە ئەو مەعریفە و كەلتوور و شارەزاییەی بەدەستی دەهێنێت، بەرهەمی ژیانی كەسێك نییە بە تەنیا، بەڵكو بەرئەنجامی كەڵەكەبووی چەندین نەوەی یەك لەدوای یەكە.

بە چالاكی زانیارییەوە پەیوەستن
مرۆڤ بە درێژایی سەردەمەكان، توانیویەتی تەكنۆلۆجیای زۆر و نوێبووەوە پێشكەش بكات، كە مەبەست لێی خزمەتكردنی خواست و پێداویستییە لەبن نەهاتووەكان و وەڵامدانەوەی ئاوات و خەونەكانی بووە، دەشێ تەكنۆلۆجیای جیهانی سایبرانی دیارترینی ئەم سەردەمە بێت كە تێیدا دەژین.
تەكنۆلۆجیای جیهانی سایبرانی، تەنیا ئامرازی یارمەتیدەری مرۆڤن تا بتوانێ بەهۆیانەوە كاروبارەكانی بەشێوەیەكی دروستتر و باشتر و كاراتر و بە كوالێتییەكی بەرز جێبەجێبكات. لەم چوارچێوەیەدا، ئەم ئامرازانە دوو سوودی گرنگیان هەیە، لەلایەك بە چالاكی زانیارییەوە پەیوەستن، ئەو چالاكییانە خاڵی هاوبەشی زۆربەی كارە پیشەییەكانە، كە هەموو جۆرە پەیوەندییەكی كۆمەڵایەتی پێوە پەیوەستە، لەلایەكی تریشەوە، مەیدانێكی بێپێشینەیە لە فراوانیدا، چونكە تەواوی جیهان، لەم پەڕەوە تا ئەوپەڕی دەورداوە. سوودی یەكەمی هەموو خەڵكی بۆ ئەم جیهانەی خۆی راكێشاوە، دووەمیشیان، هەموو ئەو خەڵكەی خستۆتە نێو پانتایی سایبرانییەوە كە هەموو سنوورە جوگرافییەكانی تێپەڕاندووە.
ئەو دوو سوودە، لە هەمان كاتدا بوونەتە سەرچاوەی دڵەڕاوكێی كاركردنی خەڵكی لەو جیهانی سایبرانییەدا. لەگەڵ ئەو سوودە گەورە و زۆرەی، وایكردووە هەموو خەڵكی سەر گۆی زەوی لە پانتاییەكەی خۆیدا كۆبكاتەوە، دەرفەتێكیشە بۆ خاوەن نیەتە خراپەكان تا ئەو پانتاییە فراوانە بە شێوازی جیاواز بۆ كارە قێزەونەكانی خۆیان بقۆزنەوە، وێڕای بوونی ئاڵنگاریی خراپ بەكارهێنانی جیهانی سایبرانی هەرچەند نیەتەكانیش باش بن. بێگومان كەلتووری مرۆڤ و خەسڵەتەكانی كۆمەڵگە، نەك هەر رۆڵیان لە سنوورداركردنی ئەو ئاڵنگارییانەدا هەیە، بەڵكو رۆڵی گەورەشیان لە بەرەنگاری كردنیشیدا هەیە.
پرسی كەلتوور و كۆمەڵگە لە بواری پاراستنی ئاسایشی سایبرانیدا، لە پرسە كاریگەرییەكانە كە دەبێ بایەخی زۆری پێبدرێت. ئەم پرسە، وەك رەهەندێك لە چوارچێوەی پێنج رەهەندی تەواوكاری و كاریگەری لە پاراستنی ئاسایشی سایبرانیدا هاتووە. لێرەدا باس لە پێداویستییەكانی كەلتوور و كۆمەڵگە دەكەین، لەمەشدا پشت بە پێدراوەكانی ئەو سامپڵە دەبەستین.
ئەم رەهەندەی كەلتوور و كۆمەڵگە، پێنج هۆكاری سەرەكی لەخۆدەگرێت، كە ئەمانەن، عەقڵییەتی مرۆڤ بەرامبەر بەو مەترسییانەی روبەڕووی ئەو كار و چالاكییانەی دەبنەوە كە لە میانی جیهانی سایبرانیدا دەیكات، پرسی متمانە بەو مامەڵە و خزمەتگوزارییانەی لە میانی ئەو جیهانەوە پێشكەشیانی دەكات، پاشان ئیستیعابكردنی پێداویستییەكانی پاراستن، هەروەها باسكردنی ئاڵنگارییەكان تا بتوانرێ روبەڕووی ببێتەوە، وێڕای سوودوەرگرتن لە رۆڵی میدیا و ئامرازەكانی پەیوەندیی كۆمەڵایەتی لە پاراستنی ئەو جیهانەدا. لێرەدا قسە لەسەر هەریەك لەو هۆكارانە و پێداویستییەكانی هەر یەكێكیان دەكرێت.

زەرورەتی ئاسایشی سایبرانی
یەكەم هۆكار، عەقڵییەتی مرۆڤە بەرامبەر بە مەترسییەكان، دەبێ هەموو مرۆڤێك درك بە گرنگیی مەترسییەكان بكات تا بتوانێ رەفتارێكی دروست لە بەرامبەریاندا بگرێتەبەر. ئەم پرسەش سێ لایەنی هەیە، هەریەكێكیان پێداویستیی خۆی هەیە كە دەبێ مرۆڤ لەبەرچاوی بگرێت. یەكەمیان، هوشیاركردنەوەی ئەوانەی جیهانی سایبرانی بەكاردەهێنن لەو مەترسییانەی لەم جیهانە فراوانەدا روبەڕوویان دەبێتەوە. دووەمیان، هەنگاوێك بەرەو پێشدەچێت و جەخت لەسەر ئاستی ئەو دامەزراوانەی حكومەت و كەرتی تایبەت دەكاتەوە، كە خزمەتگوزارییەكانی ئەو جیهانە پێشكەش دەكەن و لێوەیشی سوودمەندن، هەروەها دەبێ درك بە زەرورەتی ئاسایش بكەن كاتێك مامەڵەكانی جیهانی سایبرانی جێبەجێ دەكەن. سێیەمیان، هەنگاوێكی ترە بەرەو پێش، تەماشای هەموو ئەوانەی ئەم جیهانە بەكاردەهێنن، هەروەها دامەزراوەكانیش، بۆ ئەوەی بزانرێت تا چەند پێداویستییەكانی پاراستنی ئاسایشی سایبرانی لەبەرچاو گیراوە.
هۆكاری دووەم تایبەتە بە متمانە بەو مامەڵە و خزمەتگوزارییانەی لە میانی جیهانی سایبرانییەوە پێشكەش دەكرێن، ئەو متمانەیە بە چەند لایەكەوە پەیوەستە، كە كار لەیەكتری دەكەن. یەكەم لایەنی بە ئاستی توانای بەكارهێنەرانیەوە پەیوەستە، كە تاچەند دەتوانن هەڵسەنگاندنی دروست بۆ ئاسایشی ئەو چالاكییانەی لە جیهانی سایبرانی دەگوزەرێت بكەن. لایەنی دووەمی بە بەكارهێنەرانەوە پەیوەستە، تاچەند متمانەیان بەو زانیارییانەی لە رێی جیهانی سایبرانییەوە وەریدەگرن هەیە. لایەنی سێیەمیشی بە جیاوازیكردنی نێوان بەكارهێنەران و دیاریكردنی ئەو جیاوازییە و سنوورداركردنێتی، تا رێ لەو كێشە و ئاڵنگارییانە بگیرێت كە روودەدەن. چوارەمیشیان بایەخ بە ئاستی ئەو متمانەیە دەدات، كە لە رێی ئەم جیهانی سایبرانییەوە بە خزمەتگوزارییە حكومییەكان دەدرێت. لایەنی پێنجەمی ئەم پرسە بایەخ بەو متمانەیە دەدات، كە لە رێی ئەم جیهانەوە بە خزمەتگوزارییەكانی دامەزراوەكانی كەرتی تایبەت دەدرێت.

تاوانی زانیاری و فێڵكردن
هۆكاری سێیەم لە هۆكارەكانی رۆڵی كەلتوور و كۆمەڵگە لە پاراستنی جیهانی سایبرانی، تایبەتە بە ئیستیعابكردنی هەموو لایەنە پەیوەندیدارەكان بەو خزمەتگوزارییەی لە رێی جیهانی سایبرانییەوە پێشكەش دەكرێن، هەروەها ئیستیعابكردنی پێداویستییەكانی پاراستنی جیهانی سایبرانییە لەلایەن بەكارهێنەرانیشەوە، ئەوەش لەبەر گرنگیی ئەو زانیارییانەیە كە لە رێگەی ئەم جیهانەوە ئاڵوگۆڕی پێدەكرێت.
هۆكاری چوارەم، پرسی ئاگاداركردنەوەی دەسەڵاتە تایبەتییەكانە لەلایەن بەكارهێنەرانەوە، لەو دزەكردنانەی لەناو تۆڕەكانی ئەم جیهانی سایبرانییە روودەدەن و دەكرێن، وەك تاوانی زانیاری، فێڵكردن، ساختەكردن، دزەكردنە ناو تایبەتمەندییەكانی كەسەكان، ئاڵنگاریی سادەیی منداڵان.. هیتر.
هۆكاری پێنجەم، سوودوەرگرتن لە ئامرازەكانی پەیوەندیی كۆمەڵایەتی بۆ بانگەشەكردن بۆ پاراستنی جیهانی سایبرانی و خستنەڕووی ئەو زانیارییانەی كە هەموان بۆ ئەو پارێزگارییە پێویستی پێی دەبێت.
بێگومان، بەكارهێنانی جیهانی سایبرانی و گەشەكردنی پشتبەستنی بەردەواممان بە خزمەتگوزارییەكانی، وامان لێدەكات نەك هەر كەلتووری بەكارهێنانی، بەڵكو كەلتووری پاراستنیشی فێربین. ئەم كەلتوورە سەرچاوەكەی درككردنی هەر تاكێكە لەوەی چۆن خۆی بپارێزێت، هەروەها دەبێ بەشداری لە پاراستنی ئەو دامەزراوەی كاری تێدا دەكات یان ئەوەی پێوەی پەیوەستە بكات، بەدوایشیدا، كۆمەڵگەی دەوروبەری بپارێزێت و ئەوجاش كۆی جیهانی سایبرانییەكە.

* سەرۆكی مونتەدای ئابووریی كوردستان

بابەتە پەیوەندیدارەکان