ئا: فەرید دڵشاد
دوای داڕشتنی ستراتیژ و پلانی كاركردن لەبارەی ژینگەی عیراق لە ساڵی 2013، كە بە كردەیی هەنگاوی بۆ نرا، بەڵام لە ماوەی چوار ساڵی دواتردا بەهۆی شەڕی داعش و ئۆپەراسیۆنەكانەوە ئەم پلانە جێبەجێ نەكرا، دواتر دۆخەكە سەقامگیر بوو لە ژێر رۆشنایی ئەو بەڵێنانەی دامەزراوەكانی ژینگەیی عیراق داویانە، لەم دواییانەدا پلانێكی نوێی كاركردنی نیشتمانیی بە پاڵپشتی بەرنامەی گەشەپێدانی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ كەمكردنەوەی پیسبوونی ژینگە تا ساڵی 2023 دەستیپێكرد، كە تێیدا گرنگترین تایبەتمەندییەكانی ئەم پلانە و ئاڵنگارییەكانی بەردەم عیراق تا كۆتایی ئەم دەیەیە دەخاتەڕوو.
كوالیتی هەوا لە عیراق بەرەو خراپیی دەڕوات، ئەوەش بە هۆی بیابانبوون و گازی سووتەمەنییەوە لە كەرتەكانی گواستنەوە و بەرهەمهێنانی وزە و نەوت و پیشەسازییدا
كێشە ژینگەییەكان گەورەتر دەبن
ژینگەی عیراق لە ماوەی چەند ساڵی رابردوودا تادێت بەرەو خراپتر دەڕوات، ئەمەش لە هۆكاری جیاجیادایە، پێش هەموو شتێك نائارامی و شەڕ و ململانێی سیاسییە، كە بووە هۆی زیانگەیاندن بە ژێرخانی ئابووریی و خێراكردنی چالاكی پیشەسازیی بێ پلان، لە دەرهێنان و پاڵاوتنی نەوت و گاز و بەرهەمهێنانی وزەی كارەبا. بەشێكی تری پەیوەستە بە سنوورداربوونی خزمەتگوزاری شارەوانییەكان و خراپ بەڕێوەبردنی پاشماوەی مەترسیدار و ئاساییەکان، كشتوكاڵكردنی بێ پلان و گەشەی خێرای دانیشتوان..هتد هەموو ئەمانە بووە هۆی خراپ ئیستغلالكردنی سەرچاوە سروشتییەكان، دواجار پیسبوونی توخمە جۆراوجۆرەكانی ژینگە وەك هەوا و ئاو و خاك.
لە پێشینەی كارەكانی ستراتیژی نوێی نیشتمانیی عیراق بۆ كەمكردنەوەی پیسبوونی ژینگە تا ساڵی 2030 بریتییە لە بەدواداچوون و گۆڕانكاری لە چالاكییەكانی نەوت و گاز، وێستگەكانی كارەبا و مۆلیدەكان، دەردانی گازی ئۆتۆمبێل، ئاوی پیس، كاریگەرییەكانی گۆڕانی كەشوهەوا، بەڕێوەبردنی پاشماوە مەترسیدارەكانی دوای جەنگ..هتد.
گۆڕانی كەشوهەوا
كوالێتی هەوا لە عیراق بە هۆی دەردانی گازی ژەهراوی و خۆڵبارینەوە بەرەو خراپیی دەڕوات، ئەمەش لە ئەنجامی بیابانبوون و گاز و دووكەڵی سووتەمەنیی لە كەرتەكانی گواستنەوە و بەرهەمهێنانی وزە و چالاكییەكانی نەوت و پیشەسازییەوە، زانراوە عیراق یەكێكە لەو وڵاتانەی كە زۆرترین زیانی بەركەوتووە بۆ گۆڕانی كەشوهەوا لە ناوچەی عەرەبی، بەو پێیەی پلەكانی گەرما لە ماوەی نێوان 2007 بۆ 2010 لە نێوان 0.9 بۆ 3.5 پلەی سەدی بەرزبوونەتەوە، هەروەها رێژەی بارانبارینیش دابەزینی بێوێنەی بەخۆیەوە بینیوە بەڕێژەی زیاتر لە 30 % بە بەراورد بە تێكڕای رێژەی بارانبارین لە ساڵانی نێوان ساڵانی 1938-1978. جیا لەوە خۆڵبارین سنوورەكانی ئاسایی خۆی تێپەڕاندووە و بووەتە هۆی بڵاوبوونەوەی نەخۆشی كۆئەندامی هەناسە.
وێستگەكانی كارەبا و موەلیدەكان
یەكێك لە سەرەكیترین سەرچاوەكانی پیسبوونی هەوا وێستگەكانی كارەبان، بەو پێیەی 82 وێستگەی كارپێكردن لە سەرتاسەری عێراقدا هەیە، زۆربەیان گاز و هەندێكیان كارۆئاوین، نەبوونی ئامێری پێویست بۆ كۆنترۆڵكردنی دەردانی گازی ژەهراوی هەروەها بەهۆی كەمیی وزەی كارەبای نیشتمانی و پشتبەستنی زۆر بە موەلیدە ئەهلییەكان لە شارەكاندا هەیە بۆ دابینكردنی نزیكەی
30 % ی كۆی كارەبا، ئەمانە بە یەكێك لە سەرچاوە سەرەكییەكانی پیسبوونی هەوا دادەنرێت.
سەرچاوەكانی ئاو تینون
كەمیی بارانبارین و دابەزینی ئاستی ئاو كاریگەریی زۆری لەسەر گۆڕانی كەشوهەوا كردووە، دروستكردنی بەنداو لە وڵاتانی سەرووی عیراق بوونەتە هۆی كەمبوونەوەی ئاوی سەرزەوی بەڕێژەی 18 % لە ماوەی نێوان ساڵانی 2017 و 2018، هەربۆیە پێشبینی دەكرێت لە نێوان ساڵانی 2020 بۆ 2030 رێژەكە بگاتە 37 % لە ماوەی 2040 تا 2050 رێژەكە بۆ 51 % بەرزبێتەوە. جیا لەوە ئاوی رووبار و دەریاچەكان بەردەوام پیس دەبن، ئەمەش مەترسیی زیاتر لەسەر تەندروستی گشتی و سیاسەتی ئابووری ئاو دروست دەكات.
پاشماوەكانی جەنگ
5.8 ملیار مەتر چوارگۆشەی خاكی عێراق پیس بووە بە پاشماوەی جەنگ و كێڵگەی مین و تەقەمەنی نەتەقیو، ئەم پاشماوانەی جەنگ مەترسیی پیسبوونی خاك بە كانزا قورسەكان، وەك مس و ئاسن زیاد دەكات. ئەو ناوچانەی لە ماوەی شەڕ و پێكدادانەكاندا شاهیدی ئۆپەراسیۆنی سەربازی جۆراوجۆر بوون، زیانیان بەركەوتووە. لەوانە ئەوانەی كە لەدەرەوەی كۆنترۆڵی دەوڵەت و یاسا ژینگەییەكانن، لە مەترسییەكانی پیسبوون بە پاشماوەی مەترسیدار كە لە ئەنجامی بەكارهێنانی چەك و ماددە كیمیاییەكانەوە دروست دەبێت، جیا لەوەش عیراق خۆی مادەی تەقەمەنی دروست دەكات هەندێكجار ئەو مادانە دەخرێنە ناو خاكەوە و هێندەی تر ژینگە پیس دەكەن و كاریگەرییەكانیش دەیان ساڵ دەخایەنێت.
پلانی كاركردنی ژینگەیی
هاوتەریب لەگەڵ دیدگای عیراق بۆ ساڵی 2030 كە دروشمی «مرۆڤێك چێژ لە دادپەروەری و حوكمڕانی باش وەربگرێت لە وڵاتێكی ئارام، كۆمەڵگەیەكی یەكگرتوو، ئابوورییەكی هەمەچەشن، ژینگەیەكی بەردەوام» ستراتیژ و پلانی كاركردنی نیشتمانیی عیراق بۆ كەمكردنەوەی پیسبوونی ژینگە تا ساڵی 2030 بە ئامانجی پاراستن و باشتركردنی کوالیتی هەوا و ئاو و خاك، بۆ ئەو مەبەستەش چەند ئامانجێكی هەیە.
*ئامانجی یەكەم: پەیوەندی بە باشتركردنی کوالیتی هەواوە هەیە، كۆمەڵێك رێوشوێن لەخۆدەگرێت لەنێویاندا پێداچوونەوە و نوێكردنەوەی یاسای وەبەرهێنان لە چاودێریكردنی پیسبوونی هەوا لە سەرچاوەكاندا و پێشخستنی گواستنەوەی گشتی و وزەی نوێ بووەوە.
*ئامانجی دووەم: باشتركردنی کوالیتی ئاو، پلانەكە هەڵسەنگاندنی نیشتمانیی ئاوی ژێر زەوییە بۆ وەبەرهێنانی بەردەوام، بەهێزكردنی بەرنامەی چاودێری ژینگەیی بۆ کوالیتی سەرچاوەكانی ئاو.
*ئامانجی سێیەم: تایبەتە بە پاراستن و باشتركردنی کوالیتی خاك، لە جێبەجێكردنی یاسا و رێككەوتنەكان بۆ كۆنترۆڵكردنی بەكارهێنان و فڕێدانی مادە قڕكەرەكان، دامەزراندنی بەرنامەیەك بۆ چاودێریكردنی کوالیتی خاك، پاكردنەوەی ئەو شوێنانەی بە تەقەمەنی پیسكراون.
*ئامانجی چوارەم: پەیوەندی بە باشتركردنی بەڕێوەبردنی پاشماوەی خۆڵ و خاشاكەوە هەیە.
*ئامانجی پێنجەم: پەیوەندی بە بەرەنگاربوونەوەی پیسبوون لە كەرتی پیشەسازی وزەدا هەیە، لەڕێگەی بەكارهێنانی تەكنۆلۆژیای پێشكەوتوو، پشتیوانیكردن و پەرەپێدانی دامەزراندنی شارە پیشەسازییەکان و چاودێریكردنی ژینگەیی بەرهەمهێنانی نەوت و گاز.
*ئامانجی شەشەم: بریتییە لە هۆشیاری، پەروەردەی ژینگەیی، سەپاندنی باجی ژینگەیی، بنیاتنانی تواناكانی ئەو كەسانەی لە بواری ژینگەدا كاردەكەن، مۆڵەتدان بە پڕۆژەكان بەپێی توێژینەوەكانی هەڵسەنگاندنی كاریگەرییە ژینگەییەكان.
سەرچاوە: الشرق الا‌وسط
