دەربارەی ریفۆرمکردنی ئیسلام

رەخنە و پێشنیازەکانی پارێزەرەکەی شەیتان

شوان ئەحمەد


لە شکرکێشی سوپای فەرەنسا لە ساڵی 1798 بۆسەر وڵاتی میسر، بەسەرکردایەتی ناپلیۆن پۆناپارت و داگیرکردنی ئەو وڵاتە ئیسلامییە، بە ژمارەیەکی کەم لە سەرباز و بە ماوەیەکی کورت و کەم خایەن، خەڵک و خوای وڵاتەکە و تەواوی جیهانی ئیسلامی (بە تایبەت دەستەبژێرەکانی کۆمەڵگەی) توشی واقوڕمان و دۆشدامانکرد. ئەو رووداوە چاوەڕواننەکراوە، جیهانی ئیسلامی لە خەونی غەفڵەت زەدەیی بە ئاگاهێنایەوە. خوێندەوار و نوخبەی ئایینی هێنایە سەر ئەوەی لە خۆیان بپرسن:(ئەوە چی بوو کە روویدا؟) بۆچی هێزێکی بیانی غەیرەدین، توانی وا بە ئاسانی بەسەریاندا زاڵبێت و لەبەرامبەر ئەو لەشکرکێشی و داگیرکارییەشدا، مسوڵمانان وا دەستەپاچە و پاسیڤ و بێ کاردانەوە بوون.

عەفیف ئەلئەخزەر بە پێداگرییەکی زۆرەوە رایدەگەیەنێت، کە مانەوەی ئیسلام وەک خۆی و بێ هیچ چاکسازی کردنێک (واتە بە بێ جیاکردنەوەی ئایین لە دەوڵەت)، بەرەو مەترسییەکانی جەنگە مەزهەبی و ئایینیەکانمان دەبات

لە مێژووی نوێی ناوچەکەدا، ئەوەی گەورەترین بەریەککەوتنی دونیا مۆدێرنەکەی ئەوروپا بوو بە چەک و چۆڵ و سوپا نیزامیەکەیەوە، بە جیهانە تەقلید و چەقبەستووەکەی وڵاتانی ئیسلامی کە لەژێر رکێف و دەسەڵاتی خەلافەتی عوسمانی دا بوون.
رووداوەکە بەئەندازەیەک گەورە و شۆک هێنەربوو، بەدرێژای سەدەی نۆزدەهەم و تا کۆتاییەکانی سەدەی بیستەمیشی لەگەڵدا بێت، توێژی رۆشنبیران و دەستەبژێرانی ئایینی و غەیرە ئایینی (لێرە و لەوێ)، بەدوای وەڵامدانەوەی تاکە پرسیارێکەوە بن.  پرسیارەکەش ئەوەیە: (ئەوان بۆچی پێشکەوتن و ئەمان بۆچی دواکەوتن؟ ئەوان بۆچی بوونە سەردەستە و ئەمان بۆچی بوونە پاشکۆ و بن دەستە؟) ئەڵبەتە روونە کە مەبەست لەوان ( خۆرئاوایی و ئەوروپییەکانن) و ئەمانیش بە واتای  ( ئیسلام و مسوڵمانان) دێت.
ئەم پرسیارە گشتگیرە دەبێتە وێردی سەر زمانی زۆرێکی زۆر لە مسوڵمانان، تایتڵی کتێبێکی شەکیب ئەرسەلانە کە تا هەنووکە، چەندینجار چاپکراوەتەوەو یەکێکە لەو کتێبانەی زۆرترین خوێنەری هەبووە: (بۆچی مسوڵمانان دواکەوتن و ئەوانی دیکە پێشکەوتن و بۆڕیان دایەوە؟). بێگومان ئەمە پرسیاری تەواوی ئەو بیرمەند و رۆشنگەر و رۆشنبیر و نوخبە ئایینی و عەلمانییە بووە کە لە ناوەڕاستی سەدەی نۆزدەهەمەوە، تا بە ئێستا دەگات، بەدوای وەڵامدانەوەی پرسێکی واوە بوون.
هەر لە (جەمالەدین ئەفغانی بۆ محەمەد عەبدە، رەشید رەزا  و حەسەن بەننا، عەلی عەبدولڕەزاق و ئەحمەد ئەمین، قاسم ئەمین و شبلی شومێل و فەرەح ئەنتوان و زەکی نەجیب مەحمود و .... هتد ). بەڵام وەڵامدانەوەی زۆرێکی زۆری ئەوانە، پاساوخوازو پڕ پێچەڵپێچ و ناڕۆشن بووە و  نەیانتوانیووە وەک پێویست، دەست بخەنە سەر ریشەو بنج و بناوانی کێشەکە و وەڵامێکی دروست و قەناعەتپێکەری پرسیارەکە بدەنەوە.
بیرمەند و رەخنەگر و ئەکتیڤسیت و نووسەری گەورەی تونسی عەفیف ئەلئەخزەر (1934- 2013)، یەکێکە لەو قەڵەمە دیارانەی ساڵانێکی زۆری تەمەنی خۆی، بە وەڵامدانەوەی ئەو پرسیارە خەرجکردووەو نوسینگەلێکی دەربارەی ئەو پرسە گرنگە نووسیوە. 
(ریفۆڕمی ئیسلام – بە توێژیینەوە و خوێندنی بە گوێرەی زانستەکانی ئاییناسی)، یەکێکە لە هەوڵە جدی و چڕوپڕەکانی کە لە کۆتاییەکانی ژیانی و لە دەمەدەمی نەخۆشکەوتنیدا، بە شێوازی گفتوگۆی رۆژنامەوانی بەرهەمی هێناوەو بەشدارییەکی گرنگە، لەو دیالۆگەی عەیامێکە لەسەر پرسی دواکەوتنی ئێمە (مسوڵمانان) پێشکەوتنی ئەوان (خۆرئاوا) لە گۆڕێدایە.
ئەو بەکورتی و بە پوختی لە سەرەتاوەو لە دەستپێکی کتێبەکەییدا، لە وەڵامی شەکیب ئەرسەلاندا کە بۆچی مسوڵمانان دواکەوتن و ئەوانی تر پێشکەوتن؟ دەڵێت:(هۆکارەکەی ئەوەیە مسوڵمانان نەیانزانیی و نەیانتوانی، ئیسلام ریفۆڕم بکەن) ریفۆڕمکردنی ئیسلام، بە توێژینەوەو بەراوردکردنی بە زانستە دینیەکان، ئەویش لە چوارچێوەی دینامیکییەتی پڕۆژەیەکی ریفۆڕمخوازانەی گشتگیردا. 
عەفیف ئەلئەخزەر پێیوایە لە پڕۆسەیەکی وادا ئایینناسی کۆمەکمان دەکات، بۆئەوەی دیاردە و سروت و بیروباوەڕ و نەریتە ئایینیەکان روونتر و رەوانتر ببینین. بە بڕوای ئەم بیرمەند و رەخنەگرە سەربەگۆبەندەی، نووسەری ئەردەنی د. شاکر نابلوسی بە (پارێزەرەکەی ئەهریمەن) ناوزەدی دەکات، ئامانج لە چاکسازییکردن لە ئیسلامدا ئەوەیە وای لێبکرێت، پەیڕەوی ئەقڵانیەتی ئایینی ئیسلام بکات، چونکە تەنها بەوە دەتوانێت بکەوێتە سەرپێ و هاوشانی ئایینە مەزنە یەکتاپەرستی و بتپەرستییەکانی دیکە کە پەیڕەوی ئەقڵانیەتی ئایینیان کرد و پەیوەندییان بە ئایینی خورافات و رەهاو ساویلکانەوە پچڕاند.
عەفیف ئەلئەخزەر بە پێداگرییەکی زۆرەوە رایدەگەیەنێت، کە مانەوەی ئیسلام وەک خۆی و بێ هیچ چاکسازی کردنێک (واتە بە بێ جیاکردنەوەی ئایین لە دەوڵەت)، بەرەو مەترسییەکانی جەنگە مەزهەبی و ئایینیەکانمان دەبات (بەتایبەت  جەنگی سونە - شیعە) کە رەنگە لە یەکێک لە قۆناغەکانیدا بەرەو جەنگی ئەتۆمی بچێت.
لەم سەروبەندەدا ئەو زیاتر جەخت لەسەر پێداویستی خوێندنی مێژووی بەراوردکاری ئایینەکان دەکاتەوە، ئاخر مێژووی بەراوردکاری ئایینەکان پشت بە سەلمێنراوێک دەبەستێت  کە دەڵێت:(ناتوانین لە بیروباوەڕ و پەرستش و هێما و ئەفسانەی ئایینە زیندووەکانی لە وێنەی ئیسلام جویزم و مەسیحیەت حاڵی بین، بەبێ بەراوردکردنیان بە بیروبۆچوون و کەشی هێما و ئەفسانەی ئایینە لە ناوچوەکانی، وەک هەردوو ئاینی بابلی و فیرعەونی). ئاخر ئەو پێیوایە هیچ شتێک وەک مێژووی بەراوردکاریی ئایینەکان و زانستەکانی ئایناسی، مسوڵمانان لە کۆیلایەتی کولتووریی و پێشینەکانیان، رزگار ناکات.
لەلایەکی دیکەوە سۆسیۆلۆژیای ئایینی نەوە نوێیەکانمان فێر دەکات، ئایین دیاردەیەکی کۆمەڵایەتییە و وەک هەر دیاردەیەکی کۆمەڵایەتی دیکەش، بابەتی توێژینەوە و راڤەکردنی زانستیانەیە. فێریان دەکات، ئەوە پەرەسەندن و پێشکەوتنی کۆمەڵایەتییە، ئایین ناچار دەکات خۆی بگونجێنێت لەگەڵیدا، نەک بە پێچەوانەوە. بە دەرلەوەش فێریان دەکات سیکولاریزم تاکە دەروازەیەکە، بشێت لەو تەڵەزگە و قەیران و چەقبەستنانە رزگارمان بکات.
پوختەی راوبۆچوون و رەخنە و پێشنیازەکانی پارێزەرەکەی شەیتان، بۆدەرچوون لەم دۆخی  داڕمان و دواکەوتووییە، ئەوەیە چاکسازی لە ئیسلامدا بکرێت و بەوەش چارەسەری زۆربەی کێشەکانی جیهانی ئیسلام دەکرێت.
خوێندنەوەی نووسین و بەرهەمەکانی عەفیف ئەلئەخزەر گرنگە، بەتایبەت ئەم کتێبەی (ریفۆڕمی ئیسلام_ بەتوێژینەوە و خوێندنی بەگوێرەی زانستەکانی ئایینناسی). کە وەک وتمان لە کۆتاییەکانی ژیانییدا نوسیوویەتی و وەک وەسیەتنامەیەک وایە بۆ تەواوی مسوڵمانان و گەلانی جیهانی ئیسلامی، تا بە خۆیان رابگەن و درک بە کێشە و قەیران و تەنگەژە قوڵەکانیان بکەن.
رەخنە و پێشنیاز و بەرچاوڕوونی زیاتر و زۆرتر، لە بەشە جیاجیاکانی کتێبەکەدا دەخوێنیتەوە کە خۆشبەختانە بە زمانی کوردی  و لە کتێبخانەی کوردی دا بەردەستە.