د.نەوزاد ئەحمەد ئەسوەد
رێژەگەری Relativity،Relativism لە عەرەبیدا (النسبية)، لە بەرامبەردا چەمکێکی پێچەوانە هەیە کە بریتییە لە رەهاگەری Absolute لە عەرەبیدا (المطلق- المطلقية)، دوو وشە و دوو زاراوەی هاودژن.
چەمکی رەهاگەری لە هزری (ئایینی) و (نەتەوەیی) و (چەپگەری)دا، هاوشانی چەمکەکانی حەقیقەتی کۆتایی و مەعریفەی کۆتایی و تێکستی کۆتاییە، ئەم چەمکە وایدەبینێت کۆمەڵێک راستیی و عەقیدە و بوونی جێگیر و تێکست هەن مومکین نییە گۆڕانکارییان بەسەردا بێت، رەهاگەری لە ئاییندا دەبێت بە ئایدیۆلۆجیایەکی ترسناک و هەڵگری توندڕەوی کە بەشێوەیەکی توندوتیژ پراکتیزەی باوەڕەکانی خۆی دەکات، بەروبوومەکەیشی بریتییە لە رێکخراوە فەندەمێنتالیست و دۆگماکانی وەک قاعیدەو داعش، لە مەسەلەی ناسیۆنالیزم و نەتەوەخوازیشدا دەبێتە فاشیزم، ئەم باوەڕە پێی وایە میللەتی خۆی میللەتی هەڵبژێردراوی خودایە لەسەر زەوی، ئەم وێناکردنە لەلای عەرەب و جوولەکەشدا هەیە و بەخۆیان دەڵێن (شعب الله المختار)، بۆ نموونە نەتەوەپەرستیی ئەڵمانەکان لەدواییدا حزبی نازیزم و فاشیزم دروست دەکات، لە بیری کۆمۆنیزمیشدا رەهاگەری دەبێتە خوڵقاندنی تۆتالیتاریزم، کە حزبی کۆمۆنیستی سۆڤیێتی، لە تایپی ستالیندا، نوێنەرایەتیی دەکرد.
ئەم چەمکە یەک ئاڕاستە و یەک رەوت و یەک تەفسیر دەناسێت، بڕوای بە گۆڕین و ئەرگۆمێنت و پرسیارلێکردن و گفتوگۆ نییە، رێگە نادات رەخنە و پرسیار ئاڕاستەی تێکست و ئایدیاکانی بکرێت، هەموو رەخنە و گومانێک بە نەفرەتلێکراو و یاخی و گومڕا و مورتەد وەسف دەکات، بیرکردنەوەی رێژەگەری بەتەواوی رەت دەکاتەوە.
بەڵام رێژەگەری، تەواو بە پێچەوانەی رەهاگەری، باوەڕی وایە هەموو هزر و بۆچوون و نەریت و ئاینێک دەکەوێتە بەر زەبرەکانی زەمەن و گۆڕانکارییان بەسەردا دێت، هیچ بیرێک نییە رەها بێت یان لەسەرووی رەخنەوە بێت. بەروبوومی ئەم رێژەگەرییە لە زانکۆکانی ئەوروپادا بووە مایەی بەرهەمهێنانی پڕەنسیپی(پەنجا رێساکەی قبوڵکردنی جیاوازیی و پێکەوەژیانی ئاشتییانە) کە نەک تەنها لە زانکۆکاندا، بەڵکو لە قۆناغەکانی ناوەندیی و ئامادەییشدا دەخوێنرێت، خوێندکاران لەسەر بیری رێژەگەریی و بیرکردنەوەی رەخنەیی رادەهێنرێن.
لە فەلسەفەی یۆنانیدا پرۆتاگۆراس لەنێو سەفسەتاییەکاندا یەکەم کەس بوو بیری رێژەگەریی بڵاودەکردەوە و داوای دەکرد بۆ هەموو بابەتێک دیالۆگ بکەن و بەڵگە بهێننەوە، لەمیانی وتە ناودارەکەیدا کە گوتوویەتی: «مرۆڤ پێوەری هەموو شتێکە»، ئەو پێی وابوو حەقیقەت لەرێگەی هەستەکانەوە دەرکی پێدەکرێت نەک لەرێگەی ئەقڵەوە، جا لەبەرئەوەی خەڵکی لە هەستەکان و لە جەستە و لە تەمەندا جیاوازن، بۆیە دەرککردن بە حەقیقەتی رەها، دەبێت بە شتێکی مەحاڵ.
لە مێژووی گەردوونناسییدا، لەسەدەکانی رابردوودا وێناکردنێکی رەها هەبوو کە مرۆڤەکان تا ساتەوەختی گالیلۆ پێیان وابوو زەوی تەختە و وەستاوەو خۆر بەدەوریدا دەسوڕێتەوە، ئەمەش حەقیقەتێکی رەها بوو، گالیلۆ ئەو رەهاگەرییەی قڵپ کردەوەو پێچەوانەکەی سەلماند، لەدواییدا لەلای نیوتن و پاشان ئەنیشتایندا رێژەگەری بوو بە زانستێکی سەرجەمگیر کە چووە نێو سەرجەم زانستەکانی دیکەوە، لەوانە زانستە مرۆڤایەتی و کۆمەڵایەتییەکان.
سۆسیۆلۆجیستی ئەڵمانی كارل مانهایم دەكەوێتە ژێر كاریگەریی تیۆری رێژەگەرایی ئەنیشتاینەوە، ئەنیشتاین لە تیۆری رێژەگەراییدا سەلماندی هەرچەندە خێرایی زیاد بکات، مەسافەکان و کاتەکان کەم دەبنەوە، هەروەها سەلماندی لە گەردووندا شەو و رۆژ، کات و شوێن، راست و چەپ، رێژەیین. کارل مانهایم ئەو تیۆرییە لە ئەنیشتاینەوە وەردەگرێت و دەیهێنێتە نێو زانستە مرۆڤایەتی و کۆمەڵایەتییەکانەوە، لە زانستە وردەكان و لە زانستی گەردوونەوە (کۆسمۆلۆجی Cosmology) دەیهێنێتە نێو زانستی كۆمەڵگەوە، لێرەدا مەعریفە و زانینی كۆمەڵایەتی رێژەیین، واتە مەعریفە هەم لەلایەنی تیۆریی و هەم لە لایەنی پراكتیكدا مەعریفەیەكی رەها نییە، «هیچ فیكر و فەلسەفە و ئایین و بیروباوەڕێك لە سەداسەد راست نییە و لە سەدا سەدیش هەڵە نییە»، ئەمەیە بیری رێژەگەری، هەموو بیرێك راست بێت یان هەڵە، لە رێژەگەرییەكەیدا راستیی و هەڵەیی دەردەكەوێت، نەك لە شێوە رەهاكەیدا.
