ئامادەکردنی: جینۆسایدنامە
سالار مەحمود، ئەندامی ئەنجومەنی باڵای یەکێتیی نووسەرانی جینۆسایدی کوردستانە و دوو خول ئەندامی پەرلەمانی کوردستان بووە و سەرۆکی پێشووی یەکێتی نووسەرانی جینۆساید و ئێستاش ئەندامی سەرکردایەتیی یەکێتیی نیشتمانیی کوردستانە و هاوکات نووسەر و لێکۆڵەرێکی وردە لە بواری تاوانەکانی جینۆساید و ئەنفالدا.
سەرباری سەرقاڵییەکانی بە کاروباری سیاسی و کاری حزبییەوە؛ لەماوەی رابردوو پاش هەوڵ و کۆششێکی لێبڕاوانە توانیی بڕوانامەی ماستەر لە بواری (تطور الفكر القانوني الوقائي في مكافحة جریمة الإبادة الجماعية) بەدەستبهێنێت.
بۆ ئەم مەبەستە لە نزیکەوە لاپەڕەی جینۆسایدنامە سالار مەحمود-ی دواند، لەبارەی پڕۆژە و بیرۆکەی کارکردنیانەوە لەبواری تاوانی جینۆساید و گرێدانەوەی بە پرۆسەی خوێندنەکەیان و ئامانجەکانیان.
ئەو سەرەتا وتی: لێکۆڵینەوە لە کۆمەڵکوژی، بایەخێکی گەورەی هەیە لە چەندین پەیماننامەی نێودەوڵەتیدا، لەبەرئەوەی ئەو حاڵەتە تەواو پەیوەندیدارە بە ژیانی مرۆڤ و مرۆڤایەتییەوە بەشێوەیەکی گشتی.
وتیشی: تاوانی نێودەوڵەتی لە ترسناکترین و مەترسیدارترین جۆری تاوانەکانە کە ئاسایش و ژیان و مرۆڤ بەگشتی لە جیهاندا دەخاتە مەترسییەوە.
ئەم بابەتەش پەیوەستە بە مافی مرۆڤ و یاسای نێودەوڵەتی و دادگاکان و یاسا نیشتمانییەکانەوە.
روونیشیکردەوە کە بابەتی ماستەرنامەکەی لەسەر چۆنییەتی روونەدانی جینۆسایدە، واتا چۆن وا بکرێت تاوانی نێودەوڵەتی وەک کۆمەڵکوژیی و تاوانی دژبە مرۆڤایەتی و تاوانی جەنگ روونەدات؟ راپەڕاندنی ئەرکەکان پێش روودان و لابردنی ئەو هۆکارانەی رێگە خۆش دەکەن بۆ روودانی تاوانەکە، یاخود لەکاتی روودانی تاوانەکەدا چۆن وا بکرێت بە کەمترین زیان رێگریی لێبکرێت. نەک دوای روودانی تاوانەکە و هەموو رێکار و رێوشوێنەکان بۆ دوای روودانی تاوانەکە ئامادە بکرێت!
جینۆساید، ئامانجی سەرەکی و ئەرکی ئەکادیمی
ئەم بابەتە کاکڵەی باسەکەیە بەلامەوە. ئاماژەشی بەوەدا کە ئەو پرسە یەکێکە لە بابەتە گرنگ و هەستیارەکان، کە بەراورد بە رەهەند و لێکەوتە و لایەنەکانی تری پەیوەست بە تاوانی جینۆساید کاری لێکۆڵینەوە و توێژینەوەی پێویست و جددیی بە کەمی لەسەر کراوە، بە پلەی یەکەم ئەم پرسە بەدەرە لە ئەرکە ئەکادیمییەکە و پڕۆژەی کارکردنمان، بەڵام ئامانجی سەرەکیمانە.
هەروەها دەڵێت: سەرەنجامی ئەم پرسە بۆ ئەوەیە بە جیهانبینییەکی روونەوە دەربچین و بتوانین مامەڵەی جیهانی لە رێگریی لە روودانی تاوانی جینۆساید بکەین.
لەبارەی یاسا نێودەوڵەتییەکانی تایبەت بە جینۆساید و پەیوەندیی بە بابەتی ماستەرنامەکەشییەوە، سالار مەحمود وتی: بڕوام وایە کە یاسای نێودەوڵەتی بە تایبەتیش پەیماننامەی قەدەغەکردن و سزادانی تاوانی نێودەوڵەتی ساڵی 1948 کە لەلایەن نەتەوە یەکگرتووەکانەوە دەرکراوە، ناوەڕۆکی ئەم رێککەوتنە زۆرتر جەخت دەخاتە سەر پێناسە و ناساندنی جینۆساید، واتە تاوانە نیودەوڵەتییەکان و پۆلێنکردنیان و هەروەها سزادانی تاوانبارانی تاوانی نیودەوڵەتی و میکانیزمەکانی سزادان.
هێشتا بەشێک لە کۆمەڵگەی عەرەبی و بەشێک لە وڵاتانی عەرەبیش سەدام حسێن وەک قوربانی و سیمبولی خۆیان وێنا دەکەن!
یاسای خۆپارێزی پێش روودانی تاوان
لە جیاتی ئەوە دەکرا موشەریعی نێودەوڵەتی زۆر فۆکەس بخاتە سەر ئەوەی چۆن رێوشوێنە خۆپارێزیی و رێکارە نێودەوڵەتییەکان و بەرپرسیارێتییە واقیعییەکان دیاری بکات و نەهێڵێت تاوانی جینۆساید رووبدات، واتە چارەسەر بۆ ئەگەر و هۆکارەکانی روودانی تاوان بدۆزێتەوە و نەهێڵێت رووبدات، لەجیاتی ئەوەی زۆر تیشک بخاتە سەر راڤە و پۆلێنکردن و سزادان.
بەخوێندنەوەیەکی تر دەتوانین بڵێین یاسا نێودەوڵەتییەکان دەستەپاچە بوون لە رێگریی لە روودانی تاوانەکان و لەدوای تاوان ئەرکیان دەستنیشانکراوە، کە ئەمەش یەکێکە لە تەوەرە سەرەکییەکانی ماستەرنامەکەم.
رووداوە شۆکهێنەرەکانی دوای دەرچوونی پەیماننامەکە ئەوە دەردەخەن کە بۆشایی و گرفتی گەورە لە دەق و رێوشوێنە نێودەوڵەتییەکاندا هەیە بەتایبەتی لەلایەن رێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکانەوە.
جینۆسایدی کورد لە عیراق و جینۆسایدی رواندا و یۆگۆسلاڤیای جارانیش نموونەی ئەو گرفتانەن.
سەبارەت بە هۆکارەکانی دەستنیشانکردنی کارکردن لە دۆسێکی هەستیاری لەو جۆرەشدا وتی: وەک گەلی کورد تووشی چەندین جۆری جینۆساید بووینەتەوە، لەم بابەتەدا تیشک خراوەتە سەر ئەوەی کە بۆ نموونە دادگای باڵای تاوانەکان لە عیراق وەک بەشێک لە (ردع) تەماشابکرێت و کۆمەڵێک پابەندیی نیوەدەوڵەتی هەیە. لە گۆمەڵگەی ئێمە و لەعیراقیشدا دەبێت کاری لەسەر بکرێت، بۆئەوەی جارێکیتر مەترسیی جینۆساید دووبارە نەبێتەوە.
بۆ تاک و خوێنەری عەرەب گرنگترە
دۆسێکانی جینۆسایدی ئەنفال و کیمیاباران و ئەوانی تریش لە دادگای باڵای تاوانەکان بڕیاریان لەبارەوە درا. تاوانباران دیاریکران و حوکمی خۆیان وەرگرت و سزادران، بەڵام رێکاری تر نەگیرایەبەر وەک بابەتی رێزگرتن لە کەسوکاری قوربانیان بەقەرەبووکردنەوەیان، بە دروستکردنی شوێنی شایستە بۆ یادکردنەوەی قوربانیەکان و لەبیرنەکردنیان. چاکسازی لە دامەزداوەکانی سەربازی و ئەمنیی عیراق.
سالار مەحمود وتیشی: ئەم ماستەرنامەیە کە لە یەکێک لە زانکۆکانی لوبنان و بە زمانی عەرەبی بەدەستمهێناوە، چەند بۆ کورد گرنگە و بایەخی هەیە، بۆ دونیای عەرەبی گرنگترە تا تێبگەن گەلی کورد لە سایەی رژێمە یەک لەدوای یەکەکانی عیراق تووشی چ جۆرە تاوانێک بووە و بەشێکیشی پەیوەندیی بە دۆسێی تاوانی جینۆسایدی ئەنفالیشەوە هەیە و لەم رووەوە هەوڵمداوە ئەمە بچێتە ناو کتێبخانەی عەرەبی و لە ناوەندە عەرەبییەکاندا بخوێندرێتەوە و بزانرێ بۆچی ئەم تاوانانە دژی گەلێکی ستەملێکراوی ناوچەکە کراوە؟
هێشتا بەشێک لە کۆمەڵگەی عەرەبی و بەشێک لە وڵاتانی عەرەبیش سەدام حسێن وەک قوربانی و سیمبولی خۆیان وێنا دەکەن! ئەمەش مەترسییەکی ترە لە ئەگەری دووبارەبوونەوەی تاوانی جینۆسایددا. جەلادێک بە فریادڕەس و سیمبولی نەتەوە وێنا بکرێت!
لەبارەی ئەوەش کە تا چەند توانیویەتی سێکتەرەکانی ئەم لێکۆڵینەوەیە کۆنترۆڵ بکات، کە تا راددەیەک ئاڵۆزە و فرەڕەهەندە؟ سالار مەحمود دەڵێت: (هەوڵێک بوو چەند ساڵێک پێوەی خەریکبووم و توانیم بە پلەی نایاب ماستەرنامەکە وەربگرم و بۆ من جێی ئاسودەیی بوو، چونکە خۆم منداڵی ناو ئەو ژانەم، هەروەها گەورەبووی ناو ئەو ئازارەم. دواجاریش خۆشبەختانە توانیم لەڕووی ئەکادیمییەوە دیراسەی باشی ئەم دۆسێ بکەم، ئەمە پرۆسەیەکە بەردەوام و ئەرکە، پێویستە هەموومان کاری لەسەر بکەین و هیوادارم لە ئایندەدا بتوانرێت چاپ بکرێت.
بەجێهێشتنی قۆناغی سۆز و لاوانەوە
جاران هەوڵەکانمان لەگەڵ هاوڕێکانمدا لەکارکردن لەسەر دۆسێی جینۆسایدی گەلەکەم و هەوڵی ناساندن و بەدیکۆمێنتکردنی عاتیفە و سۆز تارادەیەکی زۆر زاڵ بوو بەسەرماندا. گواستنەوەی هەوڵەکان لە چوارچێوەیەکی زانستی تر و ئەکادیمیتر بەبڕوای من کاریگەریی زیاتری دەبێت بەتایبەتی بە زمانەکانی تر.
بابەتی ئاگادارکردنەوەی پێشوەخت لە دەرکەوتە و ئاماژە مەترسیدارەکان، دەبنەهۆی روونەدانی کۆمەڵکوژیی، یەکێکە لە بنەما گرنگەکانی ئەم باسە. چەندین دەرهاوێشتەی پێشوەخت هەن، وەک بوونی گوتاری نکۆڵیکردن و دێواندن (خطاب الکراهیة). بە کەم تەماشاکردن، جیاکاریی لەسەر بنەمای رەگەز و نەتەوە و ئایین و جۆری کۆمەڵایەتی.
ئەم گوتارە بووەتە جێگای مەترسییەکی گەورە لە جیهانی ئەمڕۆماندا کە بەردەوامبوون و پەرەسەندنی سەر دەکێشێت بۆ روودانی تاوانی کۆمەڵکوژیی.
هەروەها وتیشی: هەوڵدانی ئێمە بۆ دووبارە نەبوونەوەی جینۆساید، دەبێ بەردەوام بێت و ئەمە یەکێکە لە ئەرکە سەرەکییەکانی ئێستا و داهاتوومان. ئەرکی هەموو تاکێکە. لەو رووەشەوە زۆر پرس و مەسەلە لەم باسەدا ئاوڕی لێدراوەتەوە کە هیوادارم دوای ئەوەی دەرفەت رەخسا، بکرێت بە کتێب و بکەوێتە بەردەم خوێنەران، بەتایبەتی لە ناوەندە ئەکادیمی و رووناکبیرییەکانی عەرەبدا.
