نەورۆز لە ئێرانی باستانەوە تا پیرەمێردی نەمر

سەربەست کەرکوکی
نەورۆز و دێرینەیی
باوکی ئەدەبیاتی کوردایەتی، حەزرەتی حاجی قادری کۆیی (١٨١٧- ١٨٩٧) لە ئاستانەی نەورۆزێکی غوربەتدا فەرموویەتی:
گووتم بە بەختی خەواڵوو، وەرە ئەتووبی خوا
لە خەو هەڵستە، زەمانێ بچینەوە ئەولا
گوڕەی بەهارییە، ئێستێکە شاخ و داخی وڵات،
پڕە لە لالە و نەسرین و نێرگس و شەهلا
راستییەکی زانستی کۆمەڵایەتی هەیە کە بۆ هەر نەتەوەیەک، بە لایەنی کەمەوە، هۆکارێک بووەتە مایەی مانەوە و هەڵکشانی لە رێڕەوی شارستانێتی سەر زەمیندا. نەتەوەی عەرەب، زمانەکەی کۆڵەکەی مانەوەیەتی و خۆشبەختانە زمانەکەشی بەندە بە ماتریالێکی هەمیشە زیندوو، کە قورئانی پیرۆزە. قورئانیش هەر بەڕاستی لە ماوەی هەزار و چوار سەد و ئەوەندە ساڵە، بووە بە قەڵای چاودێری زمانی عەرەبی و پەلهاویشتنی زمانی نەتەوەی عەرەب، بەرەو هەر چوار کەناری گۆی زەمین.
نەورۆزیش، هاوکات لەگەڵ زماندا، وەکو دوو نیشانەی هەستی نەتەوەیی و چەشنی دیاردەی بەرچەستەی تینووێتی بۆ سەرفرازی، لەناو تاکەکانی گەلی دابەشکراوی کورد، هەمان رۆڵی قورئانی بینیووە لە بەرگەگرتن و مانەوەی گەلی کوردا. واتە نەورۆز ئەگەر بۆ فارس و گەلانی تر تەنیا جەژنێکی مێژوویی بووبێت، بۆ گەلی کورد لەوەش زیاتر جەژنێکی نەتەوایەتی و سیاسیش بووە.

بە گوێرەی بەڵگە مێژووییەکان، نەورۆز وەک ئەوەی جەژنی دێرینەی نەتەوەی کوردە، لە هەمان کاتیشدا، سەرەکترین جەژنی ساڵانەی گەلانی (ئەفغانستان) و ئێران و تاجیک و بەلووج و ئازەریشە. واتە لە سەرجەمی دێرینەیی شارستانێتی ئێران و تۆران زەمین، ئەم نەورۆزە، جەژنی هاوبەشی هەموو ئەو نەتەوانە بووە. نەورۆز و جەژنەکەی لە چەندین هەزارەی پێش زایینەوە، وەکو یادو جەژن لەو ناوچەیەی ئێمەدا هەر هەبووە، بەڵام بە گوێرەی گێڕانەوەی روایەتەکان، لە ساڵی ٦١٢ پێش زاینەوە، تێکەڵاوی بەرهەمی شۆڕش و قوربانیدان و شەهیدبوونی باپیرە هەرە دێرینەکانی ئێمەی کورد بووە. بە دروستی لە ساڵی ٥٢١ پێش زاینەوە، لە دوروبەری دەسەڵاتی میدیاکانەوە بووە بە جەژنێکی باوی دەسەڵات و دەوڵەتی.
لەبۆ دێرینەیی ئەم شا رۆژە، عەبدوڵلا گۆرانی (١٩٠٤ -١٩٦٢) شاعیر گوتوویەتی:
((بە سوڕێکی تر ئەستێرەی ئینسان گر
قەومی کۆنی خستەوە جەژنی ئاگر
کام قەومی کۆن؟ کام جەژنی پیرۆز؟
قەومی مادی، جەژنی بڵندی نەورۆز…))
لای کەس شاراوە نییە کە رۆژی نەورۆز لە ساڵنامەی دێرینی گەلانی ئێراندا بە سەرەتای ساڵی نەتەوەیی دانراوە. یەکەم رۆژی ساڵی نوێیان، بە گوێرەی ساڵنامەی زاینی (جیۆرجی) دەکاتە رۆژی ٢١ی مانگی مارتی ساڵ. نەورۆز وەکو ئەوەی جەژنی راپەڕین و سەرکەوتن و شایلۆغانە، بەڵام لە بنەچەدا جەژنی سەرەتای هاتنی وەرزی بەهارە. ئەو رۆژەیە کە وەرزی زستان شکست دێنێت و سەرماوسۆڵە دەڕەوێت و فێنکیی ئاووهەوا دێنە ئاراوە و دەبنە بەخشەندەیی ژینگەی ناوچەکان. لە ئاستانەی ئەو رۆژەوە سروشتی کوردستانی ئێمەدا، لە پێدەشتەکاندا بەرگی سەوزی خەملێو دەکەنە بەرو، لوتکە سەرکەشەکانی چیاکانمان سپێتی بەفریان وردە وردە دەتوێتەوەو دەشت و لاپاڵ و نساران شین و رەنگاوڕەنگ دەبنەوە و دەبنە زەمەندو زنوێر. دارو دەوەن چرۆ دەکەن و گوڵاڵە سوورەو نێرگز و سەدان گوڵە کێوی هەموو لایەک دەڕازێننەوەو بۆن و بەرامەی پڕ نەشئە تێکئڵاوی هەوای سازگاری وڵات دەکەن. کوردستانەکەی ئێمە ئەوەندە رازاوە دەبێت کە مرۆڤ دەخاتە ئەندێشەو خەیاڵاتی خۆش و تاڵەوە، هەر وەکو ئەوەی لە زەمانی خۆیدا مەولەوی تاوگۆزی (١٨٠٦-١٩٩٢)ی خستۆتە ئەو ئەندێشەیە و تا ئەم شاکارە بەهارانەیەی بۆ بەجێهێشتووین:
(وەهارەن، سەوزەن، ئاوەن، سەرکاوەن
هاژەی وەفراوان، شاخەی شەتاوەن
ساقییەن، بادەن، نەسیمەن، بادەن
بولبول جە دووری گوڵان ئازادن
بەزمەن، شادییەن، عەیشەن، نیشاتەن
کەیفەن، شۆخیەن، شەوقەن، حەیاتەن
سەنگەن، کۆسارەن، سەکۆوەن، هەردەن
خەمەن، مەینەتەن، زووخاوەن، دەردەن
هیجرەن، دووریەن، عیجزەن، فیراقەن
واوەیلاو شینەن، ناڵەی عوشاقەن
سەبزەن، سۆسەنەن، نەورۆز گوڵانەن
کەمەرەن، هەردەن، ملەن، کەلانەن….))
لەو رۆژە مەزنەدا، هەر لە مێژەوە لە گوڵشەنەکەی ئێمەدا، هەموو شاری و گوندییەک، بەرەو سەیران و شایی ملیان ناوە و ئەو خۆشییەیان لەگەڵ سروشتی دایکا، لەگەڵ گۆرانی و هەڵپەرکی و ئەوینداریدا بەسەر بردووە. بۆیە حەزرەتی ئەحمەدی خانی (١٦٥٠-١٧٠٧) لە شاکاری (مەم و زین)دا نەورۆزو سەیرانەکەی بەم چەند بەیتە جوانانە وەسف کردووە:
(وەکو شەهسواری خاوەر
تەرحیل دکر د ماهێ ئازەر
یەعنی، کو دهاتە بورجێ سەرسال
قەت کەس نە دما د مەسکەن و مال
بیلجوملە دچوونە دەر ژ مالان
حەتتا دگەهێشتە پیرو کالان
ڕۆژا کو دبوویە عەیدێ نەورۆز
تەعزیم دما ژ بۆ دل ئەفرۆز
سەحراو چەمەن د کرنە مەسکەن
بەیداو دەمەن د کرنە گوڵشەن
خاسما عەزەب و کچێ د باکر
ئەلقسە جەواهیرێ د نادر …….)

نەورۆز لە کتێبە کۆنەکاندا
تاوەکو ئێستا بەدەیان شێوەی میتۆلۆژی، فۆلکلۆری، ئاینی و سیاسی، یا هەر هیچ نەبێت وەکو بیرەوەری و یادداشتی تاڵ و شیرین، لە پەرتۆکەکاندا ناوەڕۆکی نەورۆز و هەقیقەتی نەورۆز باسکراوە یا شێوێنراوە. لێرەدا زۆر بەکورتی باسی هەندێ لەو کتێبە کۆنانەی ئێران و (بولدانیەکانی عەرەب و ئیسلام)و هی کوردیش دەکەین، کە کەم تا زۆر راستی یا پێچەوانەی راستییان سەبارەت بە نەورۆز باسکردووە. هەندێ لەو کتێبانە لە بۆ ویستی خەلیفەو سوڵتانێ، یا لەبۆ بەرژەوەندی نەتەوەیی و دژایەتی ئاینیی، زانیاری نا لۆجیکی و چەواشەییان تێدا زاڵە. سەرەتای ئەو چەواشییانە بەزەقی لە ئیمامی غەزالی (٤٥٠-٥٠٥ / ١٠٥٨- ١١١ز)یەوە دەستیپێکردووە کە لە کتێبی (کیمیای سەعادەت)دا، رەخنەی لە جەژنی نەورۆز گرتووەو بەجەژنی ئاگرپەرستانی ناوزەدکردووە. هەڵبەتە لەو کتێب و باسکردنانەدا تیاشیان هەیە کە رۆڵی چاکیان هەبووە لە دەربڕینی زانیاری راست و کاریگەریشیان هەبووە لە سەر پەرەپێدانی ناوەرۆکی جەژنی نەورۆز و شێوازی رێڕەوی جەژنەکەی. راستییەکی حاشاهەڵنەگری مێژوویش هەیە کە زۆربەی هەرە زۆری خەلیفە عەباسییەکانی دەوڵەتی ئیسلامی بەڕەسمی نەورۆز و جەژنەکەیان گێڕاوەو هەروەها دەیان شاعیری عەرەب بۆ نەورۆز، شیعری شاکاریان لێ بەجێماوەو لاپەرە گەشەکانی ئەدەبی عەرەبیان پێ رازاندۆتەوە، وەک ابو طیب المتنبي (٩١٥- ٩٦٥ز) دەڵێت:
جاء نوروزنا و انت مرادە …… و ورت بالذي اراد زنادە
هذە النظرة التي نالها منک … الی مثلها من الحول زادە
ینثني عنک اخر الیوم منە …. ناظر انت طرفـة و رقادە …
(بڕوانە لاپەڕە ١٩٦ ی کتێبی الادب المقارن :د.طە ندا. بیروت ١٩٧٥)
یا ابو تمام البحتري (٨٠٣- ٨٤٥ ز) لە شیعرێکی دیوانەکەیدا دەڵێت:
اتاك ربیع الطلق یختال ضاحکا، من الحسن حتی کاد ان یتکلما
و قد نبە النیروز في غسق الدجی، اوائل ورد کان بالامس نوما
یفتقها برد الندی فکانە ، یبث حدیثا کان من قبل مکتما
یاخود بدر شاکر السیاب (١٩٢٦- ١٩٦٤) لە قەسیدەی (من وحي النیروز)ی کۆمەڵە شیعری (الهدایا) فەرموویەتی:
یا شعب کاوا سل الحداد کیف هوی، صرح علی الساعد المفتول ینهار؟
و کیف أهوت علی الطاغي ید نفضت، عنها الغبار و کیف انقض الثوار؟
و جاعل (الکیر) یوما الهول مشعلە، ینصب علی الافاق انوار
شیرین یا جبل الاحرار، ما غفلت، عن حقها الضائع المسلوب، احرار
کاوا کیعرب …. مظلوم یمد یدا، الی اخیە فما ان یهدر الثار …….
و قرب القید من شعبین شدهما ، ووجهت من خطی الشعبین افکار
یا فرحـة العید ما في العید من مرح ، حتی تحرر من محتلها الدار …
لە گاتاکانی کتێبی دێرینەی (زەند ئاوێستا) کە پاشکۆی رێڕەوەکانی ئاینزای زەردەشتییە، هەندێ زانیاری نووسراون دەقاودەق لەم جەژنە دەکات کە لەم چاغەدا ئێمە بەجەژنی نەورۆزی دەزانین. هەڵبەتە لەو کاتاندا جەژنەکە ئاینی بووەو ئێستاکێ لە ناو گەلانی (کورد، فارس، ئەفغانی و تاجیک و ئازەری) جەژنی نەورۆز نە لە دوورو نە لە نزدیکەوە، جەژنی ئاینی یا ئاینزایی نییە. لە شانامەی فردەوسی (٣٢٩-٤١٦ کۆچی) دا کە لە سەر مێژووی پاشایانی ئێرانی باستان (کۆن و دێرینە)یـە، فیردەوسی بەشێوازێکی میتۆلۆژی/ مێژویی ئەم خاڵانەی باسکردووە:
– جەور و زۆرداری پاشایەکی ئێرانی بە ناوی (ئەژدەهاک / زوهاک)و،
– چۆنێتی نەخۆشی شێرپەنجەی ئەو پاشایە و رۆڵی خەڵکانی دێو هزر لە نووسینی دەرمان و مەرهەمی چارەسەریی نەخۆشییەکەی،
– بە رۆژانە سەربڕینی دوو گەنج و بەکارهێنانی مێشکی ئەو گەنجانە، وەکو مەرهەمی برینی پاشا و
– رۆڵی ئەو جەلادەی گەنجەکانی سەربڕیوە لە بەنهێنی قورتارکردنی یەکێ لەو قوربانیانەو رەوانەکردنیان بەرەو چیای دەماوەندو پێکهاتنی کۆمەڵی جەنگاوەران و
– باسی هێرش و شۆڕشی کاوەی ئاسنگەر و خەڵکانی راپەڕیوو، بۆ سەر دەرباری پاشا لە (ئەکباتان)ی پایتەخت،
– باسی مەبەستی ئاگرکردنەوە، وەکو نیشانەی سەرکەوتن و پیرۆزیی راپەڕیوەکان و لەناوبردنی پاشای ستەمگەر و دەستپێکی سەرەتای رۆژی نەورۆزو ..هتد
ئەبو رەیحانی بیروونی، نووسەری بولدانی (٣٦٢-٤٤٠ ک /٩٧٣-١٠٤٨ ز) کە لە دەوروبەری ساڵانی هەزاری زاینیدا ژیاوە، سێ باسی میتۆلۆژی ل ەبارەی نەورۆزەوە هێناوە، کە هەندێکیان هەرچەندە لە سەرچاوەی میتۆلۆژی کۆنی ئێرانیەوە هاتوون، بەڵام بەبێ کاریگەریی ریوایەتی ئیسلامی نەبوون. باسەکانی بیرونی بەم شێوەیەی خوارەوەن:
١–جەمیشیدی هاخەمنشیان (پێش ٦٠٠ پ.ز) لە دوای بڕیاری دامەزراندنی فابریقەکانی فەرش و قاڵیبافی و دەرهێنانی کانەکان، واتا لە پاش هەنگاوێکی گەشەسەندن و گۆڕینی باری ئابووری کۆمەڵی ئێرانی، دەستیکردووە بەجەنگی دژە دێوەکان -دێو لە میتۆلۆژی ئێرانی کۆندا نیشانەی هێزی شەڕخوازبوون– بەسەریاندا زاڵ بووە بەیەخسیری بەرەو بابیل کۆچی پێکردوون. ئیتر وەکو بیرونی ئاماژەی پێداوە گوایە هەر ئەو رۆژی سەرکەوتنە، بەڕۆژی نوێی ئێرانیەکان دەستنیشان کراوەو کراوە بەجەژن.
٢–لە باسی دووەمدا دەڵێت: سلێمان پێغەمبەری جووەکان، گوایە ئەنگوستیلەی نقیمداری لێ ونبووە.لە پاش چل رۆژ گەڕان و پشکنین و ماندووبوون، ئەنگوستیلەکە دەدۆزرێتەوە. گوایە بەو بۆنەیەوە، حەزرەتی سڵیمان، پاشاکان و گەورە پیاوانی مەملەکەتەکەی بانگهێشت کردووەو ئەو رۆژەی کردۆتە جەژن.
٣–لە بۆچوونی سێیەمدا، وا باس دەکات کە ئەهریمەن (خودای شەڕ) خێرو بێری لە خەڵک قاتی کردووە، وشکی و نەداریی و برسێتی کردۆتە خەڵاتی خەڵکانی ئێران. جەمشیدی پاشا، لە بری خەڵکەکە بەرەو ئاسمان (میعراج)ی کردووە و بۆ ئەوەی لە نزیکەوە کرنۆش بۆ (ئاهورامەزدا) ببات و لێی بپاڕێتەوە. پاشان گرفت کراوەتەوەو هەور گرماندوویەتی، باران شەستەی کردووەو دنیا زیندووبۆتەوەو خەڵکی مەملەکەتەکە ئاهیان وەبەرهاتۆتەوەو بوژاونەتەوە. گوایە لە کاتی گەڕانەوەی جەمشید پاشا، لە ئاسماندا دوو خۆر بینراوە؛ خۆری دوومیان خودی جەمشید بووەو بۆیە ئەو رۆژە کراوە بە رۆژی نوێ و رۆژی جەژن!
بەگشتی هەر هەموو ئەم سێ باسکردنانە، باس و خواستی میتۆلۆژین و پێشموایە دەشێ هەر سێ باسەکان لە خەیاڵ و لە کلتوری میللەتانی ناوچەکەی ئێمەدا هەبووبن و بۆیە کراون بەڕۆژی جەژن، بەڵام مەرج نییە هەر هەموویان جەژنی نەورۆز بووبن.
ئەبو حەسەنی مەسعودی، مێژوونووسی بوڵدانی (٢٨٣-٣٤٦ ک/ ٨٩٦-٩٥٧ ز) لە کتێبی (مروج الذهب)ــەکەیدا باسێکی میتۆلۆژی بەدمەبەستانەی پێکهاتنی کورد و شۆڕشی کاوە و نەورۆزی کردووە، کە گوایە کورد نەوەی جنن و رۆڵەی ئەو جنانە شۆڕشیان بەرپاکردووەو … هتد. کە پێموایە بۆچوونەکانی ئەوەندە نا زانستین کە هەتا شایانی رەخنەگرتنیش نین.
هەروەها میری بتلیس، مێر شەرفخان (١٥٤٣- ١٦٠٣) لە کتێبی (شەرفنامە)دا کە لە ساڵی ١٥٩٧ دا لە نووسینەوەی تەواوبووە، بەڕوونی باسی خوێنخواری ئەژدەهاک (زوهاک) کردووە. ورد ورد چۆنێتی ئامادەبوونی شۆڕشەکەی کاوەی ئاسنگەر و چەنگاوەرانی شیکردۆتەوە. تا گەیشتۆتە سەر باسی سەرکەوتنی شۆڕشەکەو دانانی شازادە(فەریدوون) بەپادشای دەوڵەتی مادەکان، لەلایەن کاوەو جەنگاوەرانەوە. ئەگەر سەرنجی ئەو بەشەش بدەین کە ئەحمەدی خانی لە (مەم و زین)دا ساڵی ١٦٩٥ تەرخانی کردووە بۆ باسی رۆژی نەورۆزو شایی و سەیران و ئەوینداری، دەچینە ناو ناوەڕۆکی خۆشی و پیرۆزی ئەم جەژنەی کە لەناو کوردی موسڵماندا لەگەڵ جەژنە ئاینیەکانی (ڕەمەزان و قوربان)، ئەو جەژنانەن کە هەرگیز بڵێسەی پیرۆزییان لە دڵ و لە هۆشی تاکەکانی گەلی کورددا خامۆش نابن.
نەورۆز، داب و ژیان
وەکو راستییەک، ئەو کوردانەی لە مێژووی هەرە کۆنەوە ئەم جەژن و یادەیان بۆ ئێمە بەجێهێشتووە، بەدیانەت زەردەشتی بوون، بۆیە بەداخەوە لە پاش هاتنی ئیسلامەوە، هەوڵی زۆر دراوە بۆ قەدەغەکردن و نەهێشتن و لەناوبردنی ئەم جەژنە میللییە. بە بەهانەی ئەوەی گوایە ئەم جەژنە هی ئاگرپەرستانە. جا بەڕاستیش ئەو هەوڵانە تاوەکو ئەمڕۆکە، جێ پەنجەی سیساندنەوەیان لە پەرەپێدان و فراوانکردنی جەژنی نەورۆزدا هەبووەو هەیە. بەڵام کورد و فارس بەتایبەتی، هەمیشە سووربوون لەسەر بەرزڕاگرتن و یادکردنەوەی ئەم یادە کۆمەڵایەتییە پڕ واتایەیان.
هەڵبەتە لە دابونەریتی کوردەواریدا، گەلێ دیاردەو کار تائەمڕۆکە لە چوارچێوەی نەورۆز و رووداوەکانی هاوپەیوەند بەنەورۆزەوە، بەجێماون و لەم دەڤەرەو لەویتری خاکی کوردستاندا هەر پەیڕەو دەکرێن، وەك:
١-هەڵکردن یا هەڵواسینی دەرەوشی کاوە:
کە لە سەرتاسەری رۆژانی نەورۆزدا، وەکو ئاڵای سەوزو سوور و زەرد لە زۆر شوێناندا هەڵدەکرێن.
٢-چوارشەممەسووری:
داب و نەریتێکە لە ئێوارەی چوارشەممەی پێش هاتنی رۆژی نەورۆز، لە لایەن خەڵکان، بەتایبەتی لەلایەن منداڵان و هەرزەکارانەوە، جۆرە بەزمێک دەگێڕدرێت، کە تا ئەم دواییەشدا لە ناوچەکانی رۆژهەڵاتی کوردستاندا، بەتایبەتی لە گوندەکانیدا، هەر باوبووەو بەڕێوەچووە؛ منداڵان لە پاش شێوێ دەچنە سەربانی ماڵان و لە رۆژنەکانەوە زەمبیل شۆڕ دەکەنە ناو ماڵەکانەوەو داوای پادداشتی نوقڵ و گوێز و نەبات دەکەن. هەر لەو کاتاندا، بۆ ئەو ماڵانەی منداڵیان نییە، پێکڕا ئەم ئەم بەیتە دەڵێن:
سەری ماڵێ ….. بنی ماڵێ ….خودا پێتان بێڵێ، گەورەی ماڵێ
لێ بۆ ئەو ماڵانەی منداڵیان هەیە، ئەم بەیتە دەڵێنەوە:
عەلاوە … مەلاوە ….. خوا کوڕتان بکا بەزاوا
یاخود دەڵێن:
دمڵی کاوە …. دمڵی کاوە …. بەشم باوێن لە حەواوە … کوڕتان ببێ بەزاوا .
لە هەندێ شوێنی تردا، کوڕان و کچانی جحێڵ، لە پاش نانی شێوان، بەبێ دەنگ و بێ چرپە، لە رۆژنەی سەربانانەوە چراخان (فانۆس) و ئاوێنەو تەسبیحی بۆندار شۆڕ دەکەنەوەو بە مەبەستی ئەوەی پادداشتی خۆیان وەربگرن؛ کە پێکدێت لە هێلکەی رەنگاوڕەنگ و قەسپ و سجووق و باسووق و مێوژ و گوێز. لە باکووری کوردستاندا، بە تایبەتی لە ناوچەکانی بتلیس، هەمیشە ئەو رێوڕەسمە نەورۆزییە کراوەو دەکرێت. بەڵام لە ترسی حکومەتە رەگەزپەرستەکانی تورکیا، لەبۆ پەردە داماڵینی سەر ناوەکە، بەناوی جەژنی بەهار بەسەری دەکەنەوە. داب و دەستووری ئەم جەژنە لە گوندەکانی بتلیسدا، بەم شێوەیە دەگێڕن:
(لە رۆژی نەورۆزدا، لە هەر گوندێکا، کوڕ و کچێک جلوبەرگی پیرانە دەپۆشن و سەرو گسکێ دەگرنە دەستەوە، سەرە گسکەکان ئاگر دەدەن، لە کاتێکا لە کڵاورۆژنەی سەربانانەوە، داوای بەشە پادداشتی خۆیان دەکەن، هەمان بەیتی ناوچەکانی تری کوردستان دەڵێنەوە، بەڵام بەشێوەزاری خۆیان:
سەرێ سالێ … بنێ سالێ …. خودێ بهێلێ زارۆیێ مالێ
یاخود دەڵێن:
سەرێ سالێ … بنێ سالێ …. خودێ بهێلێ مالخۆیی مالێ
ئیتر بەو شێوەیە، ماڵەوماڵ، برنج و فاسۆلیا و گۆشت و رۆن و هتد … کۆ دەکەنەوە و کوڕ و کچانیش تریش لە لایەکی تری گوندەکەیان، خەریکی دابەستنی کەپر و هەوار دەبن.
کچ و کوڕەی تایین، هەموو شتەکان لە مەنجەڵەکانی بن هەوارو کەپر دەنێن چێشت لێدەنێن و دەمەو ئێوارێ خەڵکانی گوند کۆ دەبنەوەو لەو چێشتە دەخۆن و ئیتر ئەو شەوە بەگۆرانی و هەڵپەڕکێ بەسەر دەبەن.
سەبارەت بەکۆبوونەوەی مەیدانی گوندەکان، لە زۆربەی ناوچەکانی رۆژهەڵات و باشووری کوردستاندا هەمان کار دەکرێت، بەڵام زیاتر کارەکە دەبێتە کاری لاوان و هەڵپەڕکێ و بازبازێنی سەر ئاگری نەورۆز. لە هەندێ ناوچەی رۆژهەڵاتی کوردستاندا، بە تایبەتی لە ناوچەی (بێجار)دا کچان و کوڕان لە پاش ئاگرکردنەوە لە دەرگای ماڵان دەدەن و بە ئاوازێکی نەورۆزانەوە ئەم دوو بەیتە دەڵێن و پادداشتی نەورۆزانەی خۆیان وەردەگرن:
ئەمشەو ئەوەڵ وەهارە …. خێر وە ماڵتان بوارە
ئۆستا خۆی و چەکووشی … خودا کوڕتان نە کووشی.
شایانی ئاماژەپێکردنە کە ئێستا لەناو کوردەواریدا چوار شەممەسووری تەنیا یەک رۆژە، بەڵام لە زەمانی کۆنتردا دە رۆژی کۆتایی ساڵ بووە. گوایە لەو دە رۆژەدا، رووحی مردوانی ئەو ماڵە، ئارەزووی سەردان و دیدەنی خزم و خوێشی خۆیان دەکەن؛ لە پێنج رۆژی یەکەمدا بەرەو ماڵان دێن و لە پێنچ رۆژی دووەمدا دەگەڕینەوە. بۆیە هەر لە سەرەتا رۆژی چوارشەممە سووریەوە، ناوماڵان دەبێت خاوێن و بیسمیل بکرێن و بۆن و عەتر پرژێن بکرێن. هەروەها مۆم یا ئاگر دەبێت لەو رۆژانەدا هەر بەگەشاوەیی بمێننەوە. ئەمەش گوایە بۆ ئەوەیە کە رووحی مردووانی پێ شادو ئارام بێت.
٣-ئاگری نەورۆز:
لە زۆربەی دەڤەرەکانی نیشتمانەکەماندا، دەمەو پاش عەسری دوایین رۆژی ساڵ، ئاگری نەورۆز پێدەکرێت و گڕدەدرێت. خەڵکانیش، بەتایبەتی گەنجان لە دوروبەری هەڵدەپەڕن، یا بۆ رەشبەڵەک دەستی یەکتردەگرن. لە گوندەکاندا بە چیلکەو دار و لە شارەکانیشا بە کۆنە تەکەر (تایە)، ئەم ئاگرە دەکرێتەوە. بەداخەوە، هەر لە سەرەتاوە ئەم ئاگرە کە تەنیا سومبولی خۆشی و سەرکەوتنە، لە کۆڵکەمەلایانی دینی، بووەتە هۆی نیگەرانی. ساوێلکانە وایان راڤەکردووە کە گوایە ئەو جەژنە، جەژنی ئاگرپەرستانە و دەبێت لە خەڵکانی موسڵمان حەرام بکرێت! بەڵام لە حەقیقەتی ئەوە خۆیان نەبان دەکەن کە ئەم بۆنەیە زۆر لە مێژووی زەردەشتی دوورترە، لە کۆمەڵگەی بابلیی کۆندا، ئەم جەژنە هەرچەندە بەناوی ترەوە بووە بەڵام هەر هەمان جەژن بووەو دە رۆژ بەردەوام بووە و لە پەرستگاکانیان سرووتی تایبەتی جەژنیان بەڕێوەبردووە. نەورۆز و ئاگرەکەشی پێش ئەوەی دەوڵەتی ساسانی بەتەواوەتی و بە بەردەوام بیکاتە جەژنی سەری ساڵ، ئەو جەژنە هەر کراوەو دیانەتی زەردەشتیش لەو حەلەدا ئاینی رەسمی دەوڵەت نەبووە. پاشان کە کراوەتە جەژنی رەسمی، رۆژی یەکەمی بەنەورۆزی بچووک ناوزەدکراوەو رۆژی دووەمی بەنەورۆزی گەورەو لە پاش ئەو دوو رۆژەش رۆژانی سیانزدەبەدەر هاتووە. کەسانێکی وەکو ئیمام عەلی و هاوەڵانی نەورۆزیان کردووەو بەجەژنیان زانیووە.
٤-میری نەورۆزیی (کۆسە، یا حاجی فەیروز وەکو فارسەکان پێی دەڵێن) ئەم دابی میری نەورۆزییە تا سەد ساڵێ لەمەو پێش لە باشووری کوردستان، بە تایبەتی لە گەرمیانی باشووردا باوبووە و زیاتریش پێی گوتراوە، کۆسە. بەزمی کۆسەش هەم لە نەورۆز و هەم لە ساڵانی بێ بارانیدا بۆ پاڕانەوە لە خودا بەڕێوەچووە. کۆسە کەسێک یا پیاوێک بووە، رەنگیان کردووە جلوبەرگی سەیرو سەمەرەییان لەبەر کردووەو بەدەف و تەپڵ، هەرزەکاران بە هەراو هوریا بەدویا رۆیستوون و کۆڵان بە کۆڵان، لە دەرگەی مالانی داوەو داوای پاداشت و جەژنانەی کردووە. ئەم کۆسانە ئەوەندە بەدزێوی رەنگ دەکران کە منداڵان بەگشتی لێی دەترسان.
٥-هەفت سین:
داب و رەسمێکی ئێرانیانە. لە باشوورو باکووری کوردستاندا شوێنەواری ئەم هەفت سینە نییەو نەبووە. هەفت سین، بەواتای رازاندنەوەی سەر مێزێکی ناو ماڵە بەهەفت شت و بابەتی جیاواز کە ناوەکانیان بە پیتی (سین) دەست پێدەکات. بە پێی بۆچوونی مێژوونووسانی ئێرانی گوایە پیتی (سین) سەرەتای وشەی (سپەنتا)ی رێزو نوێژی کۆنە.
٦-سەیران و ئاوێتەبوون لە سروشتدا:
دابێکی کوردەوارییە، کە لە رۆژی نەورۆزدا خەڵکی هەر شارو ناوچەیەک لە دەشت و دەردا، لە ناو باوەشی سروشتی رەنگیندا، سەیران و گەشتی رۆژانەی خۆیان دەکەن و ئەو رۆژە بەو پەڕی خۆشی و بەزمەوە بەسەر دەبەن. بەڵگەی مێژوویی ئەم خاڵە، بابەتەکەی حەزرەتی ئەحمەدی خانییە سەبارەت بە (عەیدی نەورۆز) ی ناو کتێبی (مەم زین).

بێگومان، لە ساڵانی سییەکانی سەدەی رابردوودا، بە دەستپێشخەری فەیلەسوف و شاعیری کورد (حاجی تۆفیقی پیرەمێرد) ئاڕاستەی بەرپاکردنی رێوڕەسمی نەورۆز، کرایەوە بەکاری دەستەجەمعی. پیرەمێرد بۆ ئاهەنگی نەورۆز هەموو خەڵکی سلێمانی دەعوەتدەکرد بۆ گردی (مامە یارە) و کارێزی وەستا شەریفی کردۆتە هەوارگەی ئاگرکردنەوە و ئاهەنگێڕانی ئەو رۆژە مێژووییە؛ رۆژی نەورۆزی کوردەواری (کە پاشان هەندێ بە راشکاوانتر باسی دەکەین). لە پاش ساڵی ١٩٥٨ یشەوە، لە سەرجەمی ناوچەکانی باشووری کوردستاندا بەئازادی و بێ ترس رێوڕەسمەکانی نەورۆز و ئاگرکردنەوە و سەیران دەگێڕدرا. لە رۆژهەڵاتی کوردستاندا، جەژنی نەورۆز وەکو رەوتی داب و نەرێتی فارسەکان مایەوە، بەڵام لەم دە ساڵەی دواییدا، جەژنی نەورۆز ئاراستەی سیاسی تێکەڵاوبوو. لە باکوور، ساڵانێکی زۆر حکومەتە جۆراوجۆرەکانی شۆڤێنستی تورکی، ئەو جەژنەیان لە کوردانی ئەو بەشە قەدەغەکرد، بەڵام خۆشبەختانە چەند ساڵێکە لەوێش رێوڕەسمی نەورۆز دەکرێت و بەڵام زیاتر بەرگ و شێوازی چالاکی سیاسیی لەبەر دەکرێت.
لە رۆژئاوای کوردستان و لە دیمەشقدا، کوردانی ئەوێ هەر لە ساڵانی هەشتای سەدەی رابردووەوە، چ لە شارۆچکەکانی کوردستان و چ لە (غوتە)ی دیمەشقا، ئاهەنگ و رێوڕەسمی جەژنی نەورۆز دەکرێت و هەتا ئەگەر دەسەڵاتیش رێگری بکات لە بەستنی ئەو ئاهەنگانە.
شایانی باسە، داب و نەریتی نەورۆزی بەپێی زەمەن، شوێن، کاریگەریی ئایینی ئیسلام، یا بوون و نەبوونی ئازادی، گۆڕانیان بەسەردا هێناوە. بۆیە ئەوەی ماوەو ئێستا کۆمەڵگەکانی ئێمەی کوردەواری گرنگی پێدەدەن؛ کردنەوەی ئاگری نەورۆز و سەیرانکردن و چوونە ناو سروشتی کوردستانە.

پیرەمێرد؛ باوکی سێ دیاردەی مێژوویی
لە ناو ئەدەبیاتی کوردایەتیدا، کەسێک هەبێت باوکی سێ دیاردە بێت، هەر دەبێت حاجی تۆفیقی پیرەمێرد بێت (١٨٦٧- ١٩٥٠). بەڵێ پیرەمێردی نووسەری شیعری:
ئەم رۆژی ساڵی تازەیە نەورۆزە هاتەوە
جەژنێکی کۆنی کوردە بەخۆشی و بەهاتەوە..
بە راستی باوکی سێ دیاردەی هەرە دانسقەی مێژووی کوردایەتی و کوردەوارییە؛ دیارەدی قوتابخانەی (زانستیی) گەلی، دیاردەی رۆژنامەی (ژین) و هەروەها دیاردەی بەزیندوویی هێشتنەوەی هەندێ لە رێوڕەسمەکانی جەژنی نەورۆز.
قەڵەمی من، لێرەدا هەوڵ دەدات، وەکو پەپوولەیەکی شەیدا تەنیا لە گوڵزاری پەیوەندی پیرەمێردو نەورۆز، هەندێ رووداو و نەشئەی بەهارانەتان پێشکەش بکات.
لەوە دەچێت کە بناغەی هۆگری نەورۆز، لە دەروون و هزرە هەرگیز نەسرەوتەکەی پیرەمێردا، بگەڕێتەوە بۆ سەردەمی منداڵی، کاتێ لە حوجرە خوێندوویەتی. هەر وەکو ئەوەی خۆی لە ژینی ژمارە ٧٣٧ ی ٢٨/٣/١٩٤٤ دا فەرموویەتی: (منداڵ بووم لای مەلا حسێنە گۆجە ئەمخوێند، کە ئەگەیشتە دەمەوبەهار، مامۆستا ئەیگوو: بچن نەورۆزانە بهێنن. ئێمەش بەسەر دایکمانا ئەگریاین، سا دایک و باوکمان هەرچییان لەبارا بووایە، ئەیان داینێ. ئەمان هێنا، ئەویش بەشی خۆی لێ هەڵدەگرت. ئەوجا ئەچووین لە مزگەوتی شێخ ئەوڵڵا سوورەی دۆڵەتوویی، خەتی خۆش بوو نەورۆزنامەی بۆ ئەنووسینەوە). پاشان کە مامۆستاکەیان ئیزنی ئەدان، وەکو مێردمنداڵ و هەرزەکاری شار، بەگۆڕانی و چەپڵەڕێزان کوچەو کۆڵانانی شاری سلێمانیان تەی دەکردو بەکەیف خۆشیەوە بەرەو باخاتی قەراغ شار دەچوون و لەوێ ئاهەنگ و شاییان دەبەست.
پیرەمێرد، یەکەم کەس بووە کە وەکو عادەت هەموو ساڵێک بۆ رۆژی نەورۆز، سەرتاپای خەڵکی شاری بۆ ئاگرکردنەوەی سەر گردی مامەیارەو ئاهەنگ و سەیران و میوانداری کارێزی وەستا شەریف بانگهێشت دەکرد. بڕوانن لە ژمارە ٤٣٣ی ژینی ٢/٣/١٩٣٥ نوسیوویەتی و دەڵێت: (پیرەمێرد نیازی وایە، خوا یاربێ، شەوی بیست و یەکی ئازار، بەیادی گیانی پاکی باوک و باپیران، لەسەر گردی یارە ئاگرێکی نەورۆزی بکاتەوە….. هەر لە ئێوارەشەوە دوازدە سەماوەر لەسەر کارێزی وەستا شەریف دەم ئەکرێ. هەر کەسێکیش نەورۆزنامەیەک بنووسێ، چاو، مێووژ و حەلوا و گەزۆی ئەدرێتێ …)
ئا بەم دڵسۆزییەوە، هەموو ساڵێک پیرەمێرد نەورۆزی زیندوو کردووەو کەچی هەر لەو حەلانەدا، خەڵکانێکی مایەفتنەی راست و چەپ، خەریکی زڕاندنی ناوی پیرەمێرد بوون و بانگەشەی ئەوەیان بۆ دەکرد گوایە بە پارەو بە هاندانی ئینگلیز و کافر ئەو کارە دەکات!
بۆیە لە وەڵامی ئەوانەدا لە ژمارە ٤٧١ی ژیندا فەرموویەتی: (خوا بۆ ئەم ساڵیش گەیاندینیەوە نەورۆز. نەورۆزی ئەمساڵمان نووری عەلا نوورە. ساڵان ئەیانووت، نەورۆز بەهەوای لای سەروومانە. خۆ ئەگەر راستتان ئەوێ نەورۆزی باو باپیرانمانە. پیرەمێردانە کاری بەهیچ بارێکەوە نییەو هیچ سیاسەتێک بە ئاگری نەورۆزی ئێمە چۆش ناخوا. تەنیا رەوییەو عەنعەناتی کۆنی خۆمانە. ئەمجا خوا یاە بێ شەوی بیست و یەکی مارت لە سەر گردی صۆفی یارە… ئاگری نەورۆزمان دیارە….) تا دەڵێت (ئەمە جەژنی هەموو لایەکەو بانگکردنی پێ ناوێ، لە دوریشەوە هەرچی خۆی بە خۆمان بزانێ دێت).
چەند ساڵێک پیلانەکانی حکومەت و خەڵکانی دژە کوردایەتی سەری گرت و پۆلیسی حکومەتی پاشایەتی عیراق، کردنەوەی ئاگرو سەیرانی نەورۆزیان قەدەغە کرد. ئەو کارانەش هەمیشە پیرەمێردییان دین و کەلەیی دەکرد. بۆیە لە ژمارەی ٦٠٠ی ژینی ١٩٤٠ لە پارچە شیعرێکا فەرموویەتی:
یاخوا ئەو کەسەی ئەم دوو ساڵە ….. لێم کەوتە گیزە وەک زەردەواڵە
نەیهێشت ئاگری یارە بگڕڕێ ……. چەقۆی ئاهی من جەرگی هەڵدڕێ.
لە نەورۆزی ساڵی ١٩٤٦دا، لە پاش ئەوەی منداڵێکی ژیر (وەک دەڵێن گوایە ئەو منداڵە خوالێخۆشبوو پرۆفیسۆر عێزەدین مستەفا رەسوول بووە) وتارێکی ئاگرینی وانەی کوردایەتی پێشکەش بە ئاپورەی خەڵکی سەر کارێزی وەستا شەریف کردووە. داوا لە پیرەمێرد کراوە کە ووتاری خیتامی ئاهەنگەکە بخوێنێتەوە. ئەم پیرە مەزنەمان لەو وتارەیدا ئەم رستە لە بیرنەچووانەی بۆ بەجێهێشتووین:
(ئەو فرمێسکانەی ئەڕژێتە سەر رووی پیرم، فرمێسکی شادمانییە. چونکە ئەترسام کە مردم مەشخەڵی نەورۆز بکوژێتەوە. کەچی سوپاس بۆ خوا ئەو مەشخەڵە پیرۆزە لە دەستی لەرزۆکی منەوە درایە دەستی ئێوەی بازوو پۆڵا. لەمنی پیرەوە پێشکەشکرا بەئێوەی لاو. چەند شادم بەوەی دڵنیابووم کەوا نەورۆزی جگەرگۆشەم دوای من بێ باوک و بێ باوان نابێ).
بۆیە لەگەڵ داخستنی ئەم بەشەو بە نووسینەوەی چەند بەیتێکی حەزرەتی نالی، پەیمان بەپیری دانا، بە رووحە پاکەکەی قەلەندەری کوردایەتی، بە پیرەمێردی نەمر دەدەین کە هەرگیزا و هەرگیز ئەو رستە پیرۆزانەی ئەو لەبیر نەکەین و هەردەم مەشخەڵ هەڵگری نەورۆز و واتا ئینسانیەکانی نەورۆزی ئاشتی و شادمانی بین:
تەشریفی نەوبەهارە کە عالەم دەکا نوێ
دڵ چونکە میسلی خونچەیە، بۆیە دەپشکوێ
لەم وەعدە خۆشەدا، گوڵ و گوڵچیهرە تێکەڵن،
یەکڕەنگ و موتەحید بە دڵ، ئەمما بە تەن جوێ