پ. د. جەزا تۆفیق تاڵیب*
بەكارهێنانی بەردەوامی وزە بە گشتی و وزە هەڵكۆڵراوەكان بە تایبەتی، جیهانی دووچاری چەندین كێشە كردۆتەوە و ئایندەی مرۆڤایەتیی خستۆتە لێواری مەترسییەكی بێوێنە كە دەتوانین ناوی لێبنێین (لێواری مەرگ) بۆ سەرجەم ژیانی بایلۆژی (مرۆڤ، ئاژەڵ، رووەك).
پسپۆڕان و ناوەندەكانی بڕیاری سیاسی و ئابووری، مەترسییەكانی زیاتر بەكارهێنانی وزەی هەڵكۆڵراو (نەوت، غازی سروشتی، خەڵوزی بەردین) بە هۆكاری سەرەكی روودان و هاتنەكایەی ئەو مەترسییانە دەزانن كە ئێستا مرۆڤایەتی دووچاری بووەتەوە، لەبەرئەوە پسپۆڕانی بواری وزە و ئابووری و سیاسی، زیاتر بەكارهێنانی وزەی هەڵكۆڵراو لە دوو روانگەوە بە مەترسی دەزانن كە ئەوانیش بریتین لە:
مەترسییە ژینگەییەكان
یەكەم: مەترسییە ژینگەییەكان: كە خۆی لە هێنانە كایەی دیاردەی قەتیسبوونی گەرمییەوە دەبینێتەوە، ئەویش بە هۆی فڕێدانی بڕێكی یەكجار زۆر لە غازی دووەم ئۆكسیدی كاربۆن CO2، كە لە رێگەیەوە سیستمی ئاووهەوا گۆڕانی ریشەیی بەسەرداهاتووە و مەترسییەكانی بەبیابانبوون و لافاو و داڕمان و وێرانبوون بوونەتە سیمایەكی دیاری ئەم سەدەیە و فشاری زۆری رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان و رێكخراوە حكومی و ناحكومییەكان و پارتە سەوزەكان لە ساڵی 1992وە، بە تایبەتیش لە لوتكەی زەوی لە ریۆ دی جانیرۆ لە بەرازیل كە بە (كۆنگرەی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ ژینگە و پەرەپێدان ناسراوە UNCED) و تا ساڵی 2007 زیاتر لە 192 وڵات پەسندیانكردووە، هەروەها كۆنگرەی (كۆپنهاگن)ی ساڵی 2009 كە مەبەست لێی كەمكردنەوەی فڕێدانی غازە گەرمكەرەكان بوو لە زەپۆشدا بە رێژەی 50% تا ساڵی 2020 (1)، لێرەدا تێبینی ئەوە دەكرێت كە سەرجەم فشارەكان لەسەر كەمكردنەوەی وزە هەڵهۆڵراوەكانە، بەو پێیەی تا ساڵی 2007 رێژەی بەشداریكردنیان لە فڕیدانی غازی دووەم ئۆكسیدی كاربۆن لە زەپۆشدا گەیشتۆتە 99.6% (بڕوانە خشتەی ژمارە (1)).
ئاسایشی وزە
دووەم: ئاسایشی وزە: چەمكی ئاسایشی وزە سەبارەت بە وڵاتە هاوردەكەرەكانی وزە، بە تایبەتیش نەوت، بریتییە لە زامنكردنی هاوردەكردنی وزە بە شێوەیەكی پێویست و هێمن و هەرزان كە چالاكی و گەشەسەندنی ئابوورییان مسۆگەر بكات، لەبەرئەوەی نەوت (50%) لە كۆی وزەی بەكارهاتووی پێكدەهێنان لە حەفتاكانی سەدەی رابردوودا سەرچاوەی ژمارەیەكی بێ ركابەر بوو لە نێو سەرچاوەكانی وزەی تردا بۆ وڵاتە خۆرئاواییە پیشەسازییەكان، ئەم سەرچاوەیە (واتە نەوت) لە ساڵی 1973دا لە لایەن وڵاتە عەرەبییە بەرهەمهێنەكانی نەوتەوە، وەك چەكێكی سیاسی و ئابووری بەكارهات دژی ئەو وڵاتانەی كە پشتگیریی ئیسرائیلیان دەكرد، ئەم كاردانەوەیەی وڵاتە عەرەبییە بەرهەمهێنەكانی نەوت، وەك راچڵەكاندنێك و ئاگاداركردنەوەیەك وابوو بۆ ئەمریكا و ئەوروپای خۆرئاوا بە گشتی، كە نابێت بە رێژەیەكی گەورە پشت بە نەوتی عەرەبی ببەسترێت و بیر لە سەرچاوەی دیكە بكەنەوە بۆ بەدەستخستنی وزەی جێگرەوە و وەكو چارەسەرێك بۆ ئەوەی ئەم راچڵەكاندنە مەترسیدارە دووبارە نەبێتەوە.
ئەم هۆكارە بۆ ماوەیەك نرخی نەوتی بەرزكردەوە و قەیرانی وزە سەریهەڵدا، بەمەش ئەوەی پێیدەوترا (ئاسایشی وزە) كەوتە مەترسییەوە لە روانگە جیۆسیاسییەوە، هەر قەیران و كێشەیەك لە ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا رووبدات لە نموونەی جەنگ، كاری تیرۆریستی و كارەساتی سروشتی و ململانێی هەرێمی، دەبێتە مایەی دروستكردنی كێشە و مەترسی راستەقینە بۆ سەر ئابووریی خۆرئاوا، ئەوەی راستی مەترسییەكانی ئەمریكا و هاوپەیمانەكانی بەدەردەخات لە ناوچەی كەنداو و باكووری ئەفەریقادا ئەو شەڕ و قەیران و ململانێ و نائارامییە بووە كە لە ماوەی جەنگی عیراق – ئێران (1980-1988) روویداوە و زامنكردن و گەیشتنی نەوت بە خۆرئاوا لە چەند وێستگەیەكدا كەوتۆتە مەترسسی جدییەوە هەروەها داگیركردنی كوێت و رزگاركردنی ئەوەندەی دیكە سەرچاوەكانی وزە و زامنكردنی بۆ گەیشتنە خۆرئاوا خستە مەترسییەوە، هەروەها رووداوەكانی ئەوەی پێیدەوترێت بەهاری عەرەبی، بە تایبەتی لە لیبیا بەرهەمی نەوتی باكووری ئەفەریقای لە چەند قۆناغێكدا دابەزاند بۆ سفر؛ هەروەها، هاتنەكایەی چەتەكانی دەریا لە كەنداوی عەدەن و مەترسییە سەربازی و ئەمنییەكانی نزیك گەرووی هرمز، سەرجەمیان هۆكاری نائارامیی جیۆستراتیژی بوون كە ئاسایشی وزەی ئەمریكا و خۆرئاوا بخەنە مەترسییەوە.
لەبەرئەو هۆكارانەی كە باسمان كردن كە لە ساڵی 1973ەوە خۆی دەبینییەوە لە مەترسییەكان تاوەكو ئێستاشی لەگەڵدا بێت، وڵاتە هاوردە نەوتییە گەورەكانی ناچاركرد لە ساڵی 1974 (ئاژانسی وزەی نێودەوڵەتی) دابمەزرێنن كە لە سەرەتادا (21 وڵات)ی هاوردەی نەوتی گەورەی جیهانی لەخۆدەگرت، مەبەست لەم گردبوونەوەیەش كەمكردنەوەی پشتبەستنیانە بە نەوت و دۆزینەوەی سەرچاوەی وزەی جێگرەوەیە لە جیاتی نەوت.
خشتەی ژمارە (1) بەشداری وزە هەڵكۆڵراوەكان لە فڕێدانی غازی دووەم ئۆكسیدی كاربۆن لە ساڵی 2007 (2)
كەمبوونەوەی پشتبەستن بە وزەی هەڵكۆڵراو:
بە هۆی ئەو دوو هۆكارەی كە باسمان كردن، ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و ئەوروپا و تەنانەت ژاپۆن و ئوسترالیاش لە حەفتاكانی سەدەی پێشووەوە روویان لە وزەی جێگرەوەی نەوت كردووە و بە شێوەیەكی پراكتیكی روویان لە دۆزینەوە و بەكارهێنانی (وزەی نوێبووەوە) كردووە، لە بەرامبەریشدا رێژەی پشتبەستنیان بە وزەی هەڵكۆڵراو بە گشتی و نەوت بە تایبەتی كەمیكردووە، بۆ نموونە؛ لە ساڵی 1970دا نەوت رێژەی 45%ی پێكهێناوە لە سەرجەم كۆی وزەی بەكارهاتوو لە جیهاندا، بەڵام ئەم رێژەیە لە ساڵی 2009 دابەزیووە بۆ 35%، (بڕوانە خشتەی ژمارە (2))، لە خشتەكەدا ئەوەمان بۆ دەردەكەوێت كە رێژەی پشتبەستن بە وزەی (نەوت) و (خەڵوزی بەردین) رووی لە كەمبوونەوە كردووە، لە بەرانبەردا رێژەی بەكارهێنانی (غازی سروشتی) و سەرچاوەكانی دیكەی وزە لە بەرزبوونەوەدایە، بەمەش بەشێوەیەكی پراكتیكی بیر لە وزەی جێگرەوە كرایەوە لەوانەش (وزەی نوێبووەوە).
وزەی لە بن نەهاتوو
وزەی نوێبووەوە: وزەی نوێبووەوە بەو وزەیە دەوترێت كە لەو سەرچاوانەوە دەستكەون كە كۆتاییان نایەت، یان دەكرێت بڵێین ئەو جۆرەیە لە وزە كە لە سروشتدا بە رێژەیەكی گەورە چنگ دەكەون و لەبن نایەن و توانای ئەوەیان هەیە بە بەردەوامی نوێبببنەوە، سەرچاوەی ئەم جۆرە لە وزە بە شێوەیەكی ریشەیی جیاوازە لە وزەی هەڵكۆڵراو، بەو پێیەی پاشماوەكانی وزەی نوێبووەوە هیچ جۆرە غازێكی پیسكەر لە خۆی ناگرێت (5)، بە پێچەوانەی وزەی هەڵكۆڵراوەوە، ئەم جۆرە وزەیە سەرەتا لە وڵاتە پێشكەوتووەكاندا دەست بە بەكارهێنانی كرا، پاشانیش بە شێوەیەكی كەمتر لە وڵاتە گەشەسەندووەكان.
یان دەتوانین بڵێین ئەو وزەیەیە كە لە دەرامەتەكانی سروشتەوە وەردەگیرێت و بە بەردەوامی نوێدەبێتەوە و لەبن نایەت، هەروەها ناوی (وزەی بەردەوام) یان درێژخایەنی لێدەنرێت، لەبەرئەوەی بە بەردەوامی لە سروشتدا هەیە و دەكرێت سەرجەم وڵاتان بەكاریبهێنن، بە دوو مەبەست، یەكەمیان بۆ هێشتنەوە و پارێزگاریكردن لە وزەی هەڵكۆڵراو، بەو پێیەی ئەو بڕەی كە لە سروشتدا هەیە دەكرێت لە مەودایەكی كورت یان درێژدا كۆتایی بێت، دووەم مەبەست كەمكردنەوەی رێژەی پیسبوونی ژینگەیە كە لە رێگەی سەرچاوەی وزەی هەڵكۆڵراوەوە دروست دەبێت (6).
جۆرەكانی وزەی نوێبووەوە
وزەی نوێبووەوە لە چەندین جۆردا خۆی دەبینێتەوە كە بریتین لە (وزەی خۆر) و (وزەی با) و (وزەی ئاو) و (وزەی گەرمی زەوی) و (وزەی زیندوو) و (وزەی بارستەی زیندوو و وزەی پاشەڕۆكان) و (وزەی زەریاكان)، ئەم سەرچاوانەی وزە تیایاندا هەیە زۆر كۆنە و لە مێژەوە مرۆڤ بەكاریهێناوە، بۆ نموونە وزەی (بارستەی زیندوو) كە سەرجەم پاشەڕۆ ئاژەڵی و رووەكییەكان دەگرێتەخۆ و مرۆڤ تا ئێستاش لە هەندێك وڵاتانی جیهاندا راستەوخۆ وەك سەرچاوەیەكی وزە بەكاریدەهێنێت، هەروەها وەك سەرچاوەیەكی وزەی تازەوەبوو دەكرێت وزەی كارەبای لێ بەرهەم بهێنرێت، كاتێك سەرچاوە رووەكی و ئاژەڵییەكان لە كورەی تایبەتدا دەسوتێنرێت و گەرمی یان هەڵمی لێ دروستدەبێت و تۆربینەكان دەخاتەگەڕ.
هەروەها وزەی زیندوو، كاتێك بە پرۆسەی تایبەتی پاشماوە رووەكی و ئاژەڵییەكان شیدەكرێتەوە و غازی میسانی لێ بەرهەم دەهێنرێت و بۆ بەرهەمهێنانی كارەبا سوودی لێوەردەگیرێت.
خشتەی ژمارە (2) بڕ و رێژەی بەكارهاتوو لە وزەی هەڵكۆڵراو لەماوەی 1970-2009 ملیۆن تۆن (4)
خەسڵەتە پۆزەتیڤەكانی وزەی نوێبووەوە:
دەكرێت لێرەدا ئاماژە بە گرنگترین ئەو خەسڵەتە پۆزەتیڤانە بدەین كە لە وزەی نوێبووەوەدا هەیە و لە ئێستا و ئایندەدا زۆرێك لە وڵاتان ناچاردەكات كە بە شێوەیەكی چڕ رووبكەنە ئەم جۆرەی وزە و وەبەرهێنانی گەورەی تێدا بكەن، گرنگترین خەسڵەتەكانیش بریتین لە: (7)
1. پشت بە سەرچاوەی وزەی ناوخۆ دەبەستێت، كە لە هەموو وڵاتاندا بەردەست دەكەوێت بەمەش ئاسایشی وزە زامن دەكات.
2. ئەمجۆرە لە سەرچاوەكانی وزە بەردەوامە و كۆتایی نایەت و دەكرێت وەك سەرچاوەیەكی لەبن نەهاتوو مامەڵەی لەگەڵ بكرێت.
3. سەرچاوەیەكی باوەڕپێكراوە، لەبەرئەوەی وزەی بەرهەمهاتوو لە سەرچاوە نوێبووەكان، سیستمێكی وزەی تۆكمە دێنێتە بەرهەم و كەمتر دووچاری بڕان دەبێت بەراورد بە سەرچاوەكانی تر ئەگەر سیستمێك لە سیستمەكانی سەچاوەكانی وزە دووچاری راوەستاندن هات، ئەوا نابێتە هۆی روودانی دۆخی مەترسیدار و پەككەوتنی تەواوی شار و لادێ.
4. ئەم سەرچاوانەی وزە خاوێنن، نابنە هۆكاری پیسبوونی هەوا و وشكانی و ئاو، لە كاتێكدا پیسبوونی هەوای زۆرێك لە شارەكان بە هۆی كەرتی گواستنەوە و بەرهەمهێنانی وزەوە بوونەتە جێگەی مەترسی و هەڕەشە بۆ سەر تەندروستی دانیشتوانەكانی.
5. وزەی نوێبووەوە دووچاری بەرز و نزمی و ناجێگیری نرخ نابێتەوە، وەك چۆن لە وزەی هەڵكۆڵراودا روودەدات، پشتبەستنی ئەمجۆرە وزەیە بە كەرەستەی ناوخۆ دەبێتە مایەی پاراستنی ئابووریی ناوخۆ و دوورخستنەوەی لە كێشەی ئابووری، كە زۆرجار لە بازاڕە جیهانییەكاندا روودەدات.
6. بەرهەمهێنانی وزە لە رێگەی سەرچاوە نوێبووەوەكانەوە، نابێتە مایەی دروستبوونی هیچ ئامانجێكی سەربازی وەك چۆن لە كورەكانی وزەی ئەتۆمی و وزەی هەڵكۆڵراودا كێشەی پەیوەست بە ئاسایشی نیشتمانی دێنێتە ئاراوە.
7. ئەمجۆرە سیستمەی بەرهەمهێنانی وزە بە هۆی نزیكییان لەو كۆمەڵگەیانەی كە بەكاریدەهێنن، جۆرێك لە هەستكردن بە بەها و موڵكدارێتی هاوبەش و بە كۆمەڵی لێدەكرێت، بەمەش جۆرێك لە پەرەپێدانی بەردەوام دێنێتەئاراوە.
8. بەرهەمهێنانی وزەی نوێبووەوە بوو هەلی كاری نوێ و خاوێن و پێشكەوتووی تەكنۆلۆژی دەڕەخسێنێت، ئەم كەرتەی وزە بە خێرایی پەرەدەسێنێت و پێویستی بە هێزی كاری خاوەن كوالیتی بەرز هەیە.
خشتەی ژمارە (3) كۆی وزەی بەرهەمهاتوو لەچەند سەرچاوەیەكی نوێبووەوە لەماوەی (2007-2017) (9)
بەرهەمی جیهان لە وزەی نوێبووەوە
پڕۆژەكانی وەبەرهێنان لە بواری وزەی نوێبووەوەدا بووەتە جێگەی بایەخی وڵاتە پیشەسازی و سەرمایەدارەكانی جیهان، لەمبارەیەوە بڕی وەبەرهێنان لە بواری ئەمجۆرە وزەیەدا زۆر بە خێرایی گەشەسەندنی بەخۆوە دیووە لە 30 ملیار دۆلار لە ساڵی 2004 بۆ زیاتر لە 170 ملیار دۆلار لە ساڵی 2009 و لە ساڵی 2010 بۆ نزیكەی 240 ملیار دۆلار، هەروەها هەندێك وڵاتی خاوەن ئابووریی گەورە وەبەرهێنانی زەبەلاحیان لە بواری ئامێرە پێشكەوتووەكانی بەرهەمهێنانی وزەی نوێبووەوەدا كردووە، بۆ نموونە چین بڕی 34.5 ملیار دۆلاری لە ساڵی 2009 دا لە بواری سیستمی تۆربینات و با و كەرەستەی وزەی خۆردا وەبەرهێناوە، لە كاتێكدا ئەمریكا بڕی 16.6 ملیار دۆلاری لەو بوارەدا وەبەرهێناوە. (8)
سەبارەت بە بەرهەمی وزەی دەستكەوتوو لە سەرچاوە نوێبووەكان تا دێت ساڵانە بەرهەمی وزەی دەستكەوتوو زیاتر دەبێت، ئەویش بەهۆی ئەو ئاڕاستە جیهانییەوەیە كە روویكردۆتە ئەم جۆرانەی وزە و ئەو بڕە زۆرەی وەبەرهێنان كە ساڵانە لە بواری وزەی نوێبووەوەدا دەكرێت، ئێستا تاكێكی ئاسایی دەتوانێت لە ماڵەكەی خۆیدا یان لە شوێنی كارەكەیدا راستەوخۆ سوود لە وزەی (خۆر) وەربگرێت و وزەی پێویستی لێ چنگ بكەوێت.
لە روانینمان لە خشتەی ژمارە (3) ئەوە رووندەبێتەوە كە لەسەر ئاستی جیهان تا دێت بەرهەمهێنانی وزە لە سەرچاوە نوێبووەكان زیاتر دەبێت، بۆ نموونە ئەگەر بەراوردێك بكرێت لە نێوان ماوەی 2007-2017 بۆ شەش جۆر لە وزەی بەرهەمهاتووی نوێبووەوە، بە روونی ئاشكرا دەبێت بایەخدان بەمجۆرەی وزە لە هەڵكشاندایە، بۆ نموونە لە ساڵی 2007 كۆی وزەی بەرهەمهاتوو لە تیشكی خۆر لە جیهاندا بریتی بووە لە (81.183.000 م.و) ساڵانە، ئەم بڕە بەرزبووەوتەوە بۆ (437.286.600 م.و) ساڵانە لە 2017دا، واتە تەنها لە ماوەی دە ساڵدا نزیكەی پێنج ئەوەندە و نیو زیادیكردووە، سەبارەت بە وزەی بەرهەمهاتوو لە (با) وە لە ساڵی 2007 بڕەكەی گەیشتووەتە (168102800 م.و) ساڵانە و بەرزبووەتەوە بۆ بڕی (1134451100 م.و) ساڵانە، واتە بەرهەمی وزە لە وزەی با بە رێژەی 6.7 جار زیادیكردووە.
وزەی بەرهەمهاتووش لە سەرچاوەی (زیندوو) لە ساڵی 2007 گەیشتیووە (240226900 م.و) ساڵانە و لە ساڵی 2017 بەرزبووەتەوە بۆ (495395200 م.و) ساڵانە، واتە ئەمجۆرەی وزەش دوو ئەوەندە زیادیكردووە، سەبارەت بە وزەی بەرهەمهاتوو لە ئاوەوە بڕەكەی لە ساڵی 2007 دا گەیشتبووە (3158180000 م.و) ساڵانە و لە ساڵی 2017 بڕەكەی بەرزبووەتەوە بۆ (4158175300 م.و) ساڵانە، واتە بەڕێژەی نزیكەی ئەوەندە و نیوێك زیادیكردووە، جۆرێكی دیكەی وزەی نوێبووەوە كە وزەی ژێر زەوییە و بە (وزەی گەرمی ژێر زەمینیش) دەناسرێت، بڕی وزەی بەرهەمهاتوو لەم جۆرەی وزە لە ساڵی 2007 دا (62665400 م.و) ساڵانە و بڕەكەی لە ساڵی 2017 بەرزبوەوە بۆ (85978000م.و) ساڵانە، ئەمجۆرەی وزەش نزیكەی ئەوەندە و نیوێك لەو ماوەیەدا زیادیكردووە، جۆرێكی تایبەت لە وزەی نوێبووەوە كە لە زەریاكانەوە بەرهەمدەهێنرێت و بە (وزەی زەریاكان) دەناسرێت، لە ساڵی 2007 بڕی بەرهەمهاتوو لەم جۆرە وزە گەیشتبووە (495200م.و) ساڵانە و لە ساڵی 2017 بەرزبووەتەوە بۆ (1041400 م.و) ساڵانە و لە ماوەی دە ساڵدا زیاتر لە دوو ئەوەندە بەرهەمی وزەی هەڵكشاوە.
وا چاوەڕوان دەكرێت كە وزەی نوێبووەوە تا ساڵی 2022 بگاتە (8000 تیراوات/كاتژمێر)، ئەم بڕەش دەكاتە بڕی بەكارهێنانی وزە بۆ هەریەك لە چین و هندستان، هەروەها چاوەڕوان دەكرێت گەشەسەندن لە بواری وزەی نوێبووەوەدا بگاتە دوو هێندەی غازی سروشتی و خەڵوزی بەردین لە ماوەی 2017_2022، هەرچەندە خەڵوزی بەردین تا ساڵی 2022 سەرچاوەی سەرەكییە بۆ بەرهەمهێنانی وزەی كارەبا.
پەرەپێدانی بەردەوام
بەردەوامبوون لە پەرەپێدان، چەمكێكی نوێیە مەبەست لێی تێپەڕاندنی ئەو كەموكوڕیانەیە كە لە تیۆرەكانی پەرەپێداندا بەدەركەوتن و بوونە هۆی سەرهەڵدانی چەندین كێشە و قەیران بەبێ ئەوەی چارەسەریان بۆ بدۆزرێتەوە، لەمبارەیەوە چەمكی پەرەپێدانی بەردەوام دان بەو راستیەدا دەنێت كە چەمكی پەرەپێدان لە قۆناغەكانی سەرەتایدا بریتیبوو لە پەرەپێدانێكی كاتی و بێبەشبووە لە رەگەزی (بەردەوامبوون)، گەوهەری چەمكی پەرەپێدانی بەردەوام بریتییە لە پارێزگاریكردن لە ژینگە و راوەستاندنی تێكدان و وێرانكردنی رەگەزەكانی و رادەستكردنی ئەو ژینگەیەی تیایدا دەژین بە شێوەیەكی خاوێن و شیاو بۆ نەوەكانی ئایندە.
لەمبارەیەوە ئەنجومەنی رێكخراوی خۆراك و كشتوكاڵی نێودەوڵەتی (FAO) دەڵێت پەرەپێدانی بەردەوام بریتییە لە پرۆسەی بەڕێوەبردنی دەرامەتە سروشتییەكان و پاراستنیان و كاركردن لە پێناوی ئاراستەكردنی گۆڕانكارییە تەكنۆلۆژی و دامەزراوەكان بە شێوەیەك كە زامنی پێداویستییە مرۆییەكانی ئێستا و ئایندە بكات بە شێوەیەكی بەردەوام (10)، ئەم چەمكە لە ساڵی 1991دا پەرەپێدرا و لە لایەن بەرنامەی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ ژینگە بەمشێوەیە پێناسەی پەرەپێدانی بەردەوامكرا كە (چاككردنی مەرجەكانی بوونی كۆمەڵگای مرۆڤایەتی لەگەڵ هێشتنەوەی سنوورێك بۆ توانای سیستمە ژینگەییەكان)، پەرەسەندنی ئەم چەمكە لە لایەن نەتەوە یەكگرتووەكانەوە لە كۆنفرانسی ژینگە و پەرەپێداندا لە ساڵی 1992ی بەرازیل (11) بووە مایەی بەستنەوەی راستەوخۆی چەمكی پەرەپێدانی بەردەوام راستەوخۆ بە ژینگەوە.
وزەی نوێبووەوە و پەرەپێدانی بەردەوام
وزەی نوێبووەوە لە خۆیدا خەسڵەتی بەردەوامی هەڵگرتووە و بەرهەمهێنان و وەبەرهێنان لەم بوارەی وزەدا، مەبەست لێی پارێزگاریكردنە لە ژینگە و زامنكردنی دەرامەتە سروشتییەكانە بۆ نەوەكانی ئایندە، تا مرۆڤایەتی بەردەوامبێت، دەكرێت كاریگەری وزەی نوێبووەوە لەم سێ بوارەدا بخەینەڕوو:
یەكەم: بواری ئابووری: وەك ئاشكرایە ژمارەی دانیشتواتی جیهان گەیشتۆتە نزیكەی هەشت ملیار كەس و پێویستییەكی زۆریان بە وزەی بەردەوام هەیە و ئەو وزە كلاسیكییانەی كە هەن لە نموونەی (خەڵوزی بەردین، نەوت، غازی سروشتی) ناتوانن پێداویستییە زۆرەكانی مرۆڤایەتی لە وزە پڕبكەنەوە، هەروەها رووكردنە ئەم سەرچاوانە بە رێژەیەكی چڕ، دەبێتە هۆی زوو لەناوچوونی ئەم سەرچاوانەی وزە و ئەوەی پێی دەوترێت بەردەوامی نامێنێت و نەوەكانی ئایندە بێبەشدەبن لە سەرچاوەكانی وزەی هەڵكۆڵراو، هەروەها زۆر بەكارهێنانی ئەم سەرچاوانە دەبێتە مایەی بەرزبوونەوەی نرخی نەوت بە تایبەتی و غاز و خەڵوزی بەردین بە گشتی، لەبەرئەوە بە مەبەستی دابەزاندنی نرخی وزە و پاراستنی ژینگە و كەمكردنەوەی دیاردەی قەتیسبوونی گەرمی و بیركردنەوە لە نەوەكانی ئایندە، مرۆڤایەتی ناچاردەكات رووبكەنە بەرهەمهێنانی وزە لە سەرچاوە نوێبووەكان، لەبەرئەوەی ئێستا بەكارهێنانی هەر تاكێك لە وزە بەڕێژەی (75%) پشت بە سەرچاوەی وزەی ئاسایی دەبەستێت (12)، بەم پێیەش ئەگەر كۆمپانیا و دەستی كار هەر لە چوارچێوەی سەرچاوەكنی وزەی كلاسیكیدا بخولێنەوە، ئەوا رەخساندنی هەلی كار و وەبەرهێنان سنوورار دەبێت، لەبەرئەوەی رووكردنە وەبەرهێنان لە كەرتی وزەی نوێبووەوەدا دەبێتە مایەی بەگەڕخستنی هێزی كار و كردنەوەی ئاسۆیەكی نوێ بۆ گەشەسەندنی ئابووری و بەرهەمهێنانی شمەكەكان بە نرخێكی هەرزان لەبەرئەوەی سەرچاوەی وزەی بەكارهاتوو بریتییە لە وزەی نوێبووەوە، ئامارەكان ئاماژە بەوە دەكەن كە لە ساڵی 2016دا ژمارەی كارگەران لە بواری وزەی نوێبووەوەدا گەیشتوونەتە نزیكەی 10 ملیۆن كەس.
دووەم: بواری كۆمەڵایەتی:
وزەی نوێبووەوە دەكرێت كاریگەری هەبێت لە بواری كەمكردنەوەی ئاستی هەژاری و رەخساندنی هەل لە بەردەم ژناندا بۆ كاركردن و بەرزكردنەوەی ئاستی گوزەران و رۆشنبیری، لەبەرئەوەی وزەی كلاسیكی بە شێوەیەكی یەكسان و ئاسان ناگاتە هەموو دانیشتوانی جیهان، بۆ نموونە (30%) ی دانیشتوانی جیهان سەرچاوەی وزەی كلاسیكیان پێناگات و بە شێوەیەكی زۆر كەمیش دەگاتە بەشێكی زۆری دانیشتوان، لەبەرئەوە كاتێك سەرچاوەكانی وزەی نوێبووەوە وەك (خانەی تیشكی و بۆیلەری هەتاو) دەگەنە گوندە دوورە دەستەكان و سوودیان لێوەردەگیرێت، جۆرە گۆڕانكارییەك لە ژیانی كۆمەڵایەتی و ئابووریاندا روودەدات لە بواری كاری بە كۆمەڵ و كەمكردنەوەی رێژەی بێكاری و كەمكردنەوەی بەفیڕۆدانی مادەی خاو، هەروەها بڵاوبوونەوەی ئەمجۆرە لە سەرچاوەكانی وزە دەبێتە هۆی دەستكەوتنی شارەزایی و توانای ناوخۆیی و رزگاربوونی ناوچە دوورەكان لە گۆشەگیری و جۆرێك لە گەشەسەندنی ناوخۆیی، كە دەكرێت بە هۆی وزەی نوێبووەوە ببێتە سەرەتایەك بۆ پەرەپێدانی بەردەوام:
سێیەم: بواری ژینگەیی
هۆكاری سەرەكی پەنابردنە بەر بەكارهێنانی وزەی نوێبووەوە بریتی بووە لە كەمكردنەوە و نەهێشتنی غازە فڕێدراوەكانی نێو زەپۆش بە تایبەتیش غازی دووەم ئۆكسیدی كاربۆن CO2، بەم پێیەش چەمكی پەرەپێدانی بەردەوام مرۆڤایەتی ناچار دەكات كە مامەڵەیەكی ژینگەیی و مرۆڤدۆستانە لەگەڵ سەرچاوە سروشتییەكان و سەرچاوەكانی وزەدا بكات، ئەویش لەبەر دوو هۆكار، یەكەمیان لەبەر دابینكردنی ژیانێكی تەندروست و دوور لە پیسبوون، دووەمیان لەبەر مانەوەی بەشێك لەو دەرامەتە سروشتیانەیە كە ئێستا ماون، تا نەوەكانی ئایندە بتوانن سوودیان لێوەربگرن.
بۆ هێنانەدی ئەم دوو خواستەش وا پێویست دەكات رووكردنە بەكارهێانی وزەی نوێبووەوە بكرێتە ئاراستەیەكی جیهانی و لەرێگەیەوە لە مەترسییەكانی قەتیسبوونی گەرمی كەمبكرێتەوە، لەبەرئەوە ئەگەر مەترسییە ئاووهەواییەكان وەك ئێستا بمێننەوە ئەوا ئەگەری ئەوە هەیە بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی لەم سەدەیەدا بگاتە (5 پلەی سەدی)، لەبەرئەوە زانایان یەكێك لە رێگەچارە سەرەكییەكان بۆ دوورخستنەوەی ئەم مەترسییە ئاووهەواییە لە بەكارهێنانی وزەی نوێبووەوەدا دەبیننەوە، بە مەبەستی كەمكردنەوەی سەرچاوەكانی وزەی هەڵكۆڵراو كە دەبنە هۆی بەرزكردنەوەی پلەكانی گەرمی سەر زەوی.
سەرچاوەكان:
1.منظمة الاقطار العربية المصدرة للبترول (أوابيك)، دراسة في ألية التنمية النظيفة في برتوكول كيوتو، 2008، ص20.
2.ثأئر محي الدين عزت، مصادر الطاقة المتجددة _ حقائق الحاضر و خياران المستقبل، مجلة العلوم الاقتصادية و الادارية، مجلد (17) عدد (64)، ص 199.
3.عبدالحليم المدني، أمن الطاقة، مجلة اخبار النفط و الصناعة، 2009، ص 47.
4.ثأئرمحي الدين عزت، مصدر سابق، ص 200.
5.سهيل فاضل الياس، مبادى الطاقة الشمسية و تطبيقاتها، دار الحداثة، ط2، 1982،ص16.
6.ايمان الجريدي، الطاقة المتجددة في دول مجلس التعاون الخليجي، المصادر و الامكانيات، مركز الخليج للابحاث، 2012، ص3.
7.أ. د. عباس فاضل عبيد الطائي، الطاقة الخضراء وسيلة لتحقيق أهداف التنمية المستدامة في العراق، مجلة القادسية للعلوم الانسانية، مجلد (22) ، العدد (2)، 2009، ص 247.
ب. أحمد ابراهيم عبدالعال، الطاقة المتجددة و البديلة كمدخل للحافظ علي البيئة و تحقيق التنمية المستدامة، المؤتمر العلمي الخامس لكلية الحقوق – جامعة طنطا، 2018، ص8.
8.يحيى حمود حسن، الطاقة المتجددة و دورها في تحقيق التنمية المستدامة في دولة الامارات العربية المتحدة، مركز دراسات الخليج العربي، قسم الدراسات الاقتصادية، ص 5.
9.د. عباس فاضل عبيد الطائي، التوزيع المكاني لآستثمارات الطاقة المتجددة و انتاجها للمدة 2007-2017، مجلة العلوم الانسانية، المجلد (27)، العدد (4) ، 2020، ص 11-22.
10.احمد جابر بدران، اقتصاد البيئة، جامعة 6 اكتوبر، الطبعة الاولي، القاهرة، 2013، ص181.
11.مدحت القريشي، التنمية الاقتصادية، دار الاوائل للنشر، الاردن، 2007، ص 129.
12.تقرير اللجنة العامية للبيئة و التنمية، ترجمة محمد كامل عارف، مستقبلنا المشترك، سلسلة عالم المعرفة، عدد (142)، المجلس الوطني للثقافة و الفنون و الاداب، الكويت، 1989، ص215.
* پسپۆڕی جیۆستراتیژ و ئاسایشی نەتەوەیی
