بۆچی جەنگ؟ غەریزە یان هەڵبژاردنی مرۆڤ؟

فەرید دڵشاد

ریچارد ئۆڤێری لە كتێبەكەیدا بەدواداچوون بۆ هۆكارە بنەڕەتییەكانی پشت سەرهەڵدانی جەنگەكان دەكات، تیۆرییە بایۆلۆجی و ئەنسرۆپۆلۆجی و مێژووییەكان لەسەر توندوتیژیی مرۆڤ شیدەكاتەوە

سەرەڕای دەستپێشخەرییەكانی بەرقەراركردنی ئاشتی و بەرەوپێشبردنی هەماهەنگییەكان لە جیهاندا، جەنگ و ململانێكان وەك بەشێكی دانەبڕاو لە ئەزموونی مرۆڤایەتی ماونەتەوە. ئەمەش رەنگدانەوەی خواستی مرۆڤە بۆ كۆنتڕۆڵكردن و دەستگرتن بەسەر سەرچاوەكان و هەژموونی بەسەر ئەوانی تردا، لە جیهانێكدا كە پڕە لە رووداو و جەمسەرگیری و ئاڵەنگاری گەورە. لەم چوارچێوەیەدا بەردەوامبوونی جەنگەكان بە درێژایی مێژوو، بوونەتە دیاردەیەكی ئاڵۆز و پێویستی بە سەرلەنوێ پێداچوونەوە هەیە. ئەمەش تەنیا لە شیكردنەوە بۆ رووداوێك وەك پریشكێك بۆ  هەڵگیرساندنی جەنگ سنووردار نییە، بەڵكو پێویستە بەدواداچوون بۆ هۆكارە كۆمەڵایەتی، ئابووریی، سیاسیی و دەروونییەكان پێكەوە بكرێت، بۆئەوەی وێنەیەكی تەواومان لەسەر هەڵگیرساندنی جەنگ دەستبكەوێت.

مێژوونووسی بەریتانی (ریچارد ئۆڤێری) لەكتێبی «بۆچی جەنگ؟»، شیكارییەكی گشتگیر لەبارەی پاڵنەرە شاراوەكانی پشت روودانی جەنگەكان دەخاتەڕوو. سەرەتا بە پێداچوونەوە بە تیۆرییە باوەكان لە بارەی ریشەی توندوتیژی دەستپێدەكات، دواتر دەچێتە سەر شوێنەوارناسی و بایۆلۆجی و بوارەكانی تری مەعریفە. پاشان بە پێداچوونەوە بە ئەدەبیاتی پەیوەندیدار بە جەنگەوە كۆتایی پێ دەهێنێت، ئەوەش بۆئەوەی تێگەیشتنێكی قووڵتر و گشتگیرتر بخاتەڕوو لە بارەی ئەو پاڵنەرانەی كە جەنگیان كردووە بە دیاردەیەكی بەردەوام. ئۆڤێری بیرۆكەی پاشەكشە و كەمبوونەوەی جەنگەكان رەتدەكاتەوە، پێی وایە، تائێستا جەنگی سێیەمی جیهان سەریهەڵنەداوە مانای ئەوە نییە روودانی جەنگ كەمبووەتەوە، بەڵكو ئاماژە بەزیادبوونی بەرچاو و بەردەوامی جەنگە بچوكەكان دەكات، لەوانەش جەنگی ئۆكرانیا و شەڕی ناوخۆ وەك ئەوەی لە سودان و چەند وڵاتێكی تر روویداوە.
پاڵنەرە غەریزەییە شاراوەكان
ئۆڤێری لە كتێبەكەیدا ئەوەی نووسیوە،  لە ساڵی 1932 پەیمانگای نێودەوڵەتی بۆ هاوكاری فیكری سەر بە كۆمەڵەی گەلان زانای فیزیایی (ئەلبێرت ئەنیشتاین)یان راسپارد بە بابەتێك «هۆكارەكانی جەنگ و چۆنییەتی دۆزینەوەی رێگایەك بۆ رزگاركردنی مرۆڤایەتی لە جەنگ» بخاتەڕوو بۆ ئەو مەبەستەش دەروونناسی گەورە (سیگمۆند فرۆید) هاوكاریكرد، ساڵی دواتر نامیلكەیەكیان بەناوی «بۆچی جەنگ؟»بڵاوكردەوە، فرۆید گەیشتە ئەو بڕوایەی، توندوتیژیی تایبەتمەندییەكی تەواوی بوونەوەرەكانە بە مرۆڤەكانیشەوە. ئارەزووی شەڕكردن و لەناوبردن، لە هەموو بوونەوەرێكی زیندوودا هەیە و رزگاربوون لە شەڕ مەحاڵە. لە لایەكی ترەوە (ئەنیشتاین) پێی وابوو، باوەڕبوون بە سروشتی توندوتیژیی مرۆڤەكان، شەڕ دەكاتە شتێكی حەتمی. 
(ئۆڤێری) بەتوندی ئەو بۆچوونەی (فرۆید) رەتدەكاتەوە كە توندوتیژی سیفەتێكی زگماكی مرۆڤە. پێی وایە، سەرهەڵدانی شەڕ پەیوەستە بە كارلێكە ئاڵۆزەكانی نێوان هۆكارە كۆمەڵایەتی و ئابووریی و سیاسی و هۆكارەكانی ترەوە. ئۆڤێری تیۆری «ئاشتی سەرەتایی» رەتدەكاتەوە، كە لەلایەن ئەنترۆپۆلۆژیست (برۆنیسلاڤ مالینۆڤسكی) لە ساڵی 1940دا پێشنیازكرابوو بانگەشەی ئەوەی دەكرد، گەلانی كۆن بە دەگمەن پەنایان بۆ توندوتیژی خوێناوی كوشندە بردووە، بەڵام ئۆڤێری ئاماژە بە بەڵگە شوێنەوارییەكان دەكات، كە ئەوە دەردەخەن، توندوتیژیی كوشندە لەسەر ئاستی جەنگ لە سەردەمی بەردینی نوێدا هەبووە نموونەكەی ئەنترۆپۆلۆژیست (كیس ئۆتەرباین) دەهێنێتەوە لەسەر ئێسكێكی بە بەردبووی 800 هەزار ساڵ پێش ئێستا كە لە ئەشكەوتێكی ئیسپانیا دۆزراوەتەوە، وەك سەرەتاییترین بەڵگەی شەڕی چەكداری لێكدەداتەوە. 
توندوتیژیی لە بایۆلۆجیدا 
ئەو روانگە بایۆلۆجییەی ئۆڤێری پێشكەشی كردووە، جەخت لەوە دەكاتەوە توندوتیژی مرۆڤ سروشتییە هەروەك چۆن لە هەموو ئاژەڵەكانی تردا هەیە، بەڵام ئۆڤێری ئیزافەی ئەوە دەكات،  مرۆڤ بەهۆی ئەوەی مێشكی پێشكەوتووترە لە ئاژەڵەكان، بژاردەی زیاتری هەیە، كە تەنها خۆی لە شەڕ یان هەڵاتندا نابینێتەوە، ئەمەش رێگە بە مرۆڤەكان دەدات خۆیان لەگەڵ خۆیان بگونجێن و بڕیاری ئاڵۆزتر بدەن و توندوتیژی تێپەڕێنن. ریچارد ئۆڤێری لە كتێبەكەیدا نووسیویەتی: (چەك بەشێكی بەرچاوە لە دۆزینەوە شوێنەوارییەكان بە درێژایی مێژووی مرۆڤایەتی، وەك رم و كەوان و تیر. ئەم چەكانە بە شێوەیەكی گشتی لە چەكی دارەوە دەستیان پێكرد، پاشان پەرەیان سەند بۆ چەكی مس و برۆنزی و دواجار ئاسن. لەسەر بنەمای گەشەسەندنی مێژوویی چەك، نوخبەی جەنگاوەرەكانی كۆن دۆزراونەتەوە، بەتایبەت ئەگەر لە تەنیشت چەكەكانیانەوە نێژرابن. كاتێك  ئەمانە دۆزرانەوە، هۆكارێكی دیكە بۆ ئەگەری سەرهەڵدانی شەڕ هاتەئاراوە بەمەش شەڕ بەردەوام بوو.)
هۆكارە پاڵنەرەكانی جەنگ
یەكەم: ململانێ لەسەر سەرچاوە ئابوورییەكان: ئەمە یەكێكە لەو پاڵنەرە دیارانەی، كە بە درێژایی مێژووی مرۆڤایەتی، بووەتە هۆی روودانی جەنگ لە نێوان مرۆڤەكان، لەو چوارچێوەیەدا ئۆڤێری ئاماژە بە جەنگی چاكۆ لە نێوان ساڵانی (1932-1935) لە نێوان بۆلیڤیا و پاراگوای دەكات، كە بەهۆی ئەو باوەڕە هەڵەیەی كە یەدەگی دەوڵەمەندی نەوت لە ناوچە كێشە لەسەرەكانی نێوان ئەو دوو وڵاتە هەیە، جەنگ سەریهەڵدا و چەندان نمونەی تری هاوشێوەی روودانی جەنگ هەیە.
دووەم: ململانێی ئایینی: ئۆڤێری پێی وایە زۆرێك لە جەنگەكان پاڵنەری ئایینیان هەبووە، نموونەی بەرچاوی ئەمەش بریتین لە جەنگی خاچپەرستەكان كە سیمایەكی ئایینییان هەبوو. سەبارەت بە ئیسلام، ئۆڤێری ئاماژە بەوە دەكات كە شەڕكردن لە سەرەتاوە بەشێك بووە لەو ئایینە، پێداچوونەوە بە مێژووی بیرۆكەكانی «زیندووكردنەوەی جیهاد» دەكات، لە سەید قوتب و ئیخوان موسلیمینەوە دەست پێدەكات و بە عەبدوڵڵا عەزام كۆتایی دێت كە رەوایەتی داوە بە جیهادی تاكەكەسی لە سەرانسەری جیهاندا. هەروەها تیشك دەخاتە سەر گروپە «تەكفیرییەكان»، وەك داعش، كە سەرنجیان لەسەر هێرشكردنە سەر موسڵمانان بووە بەهۆی پابەندنەبوون و كەمتەرخەمیان لە ئەركە ئایینییەكان.
سێیەم: ململانێ فراوانخوازییەكان: ئۆڤێری دەڵێت ئەم هۆكارە پاڵنەرێكی سەرەكی بووە بۆ جەنگەكان بە درێژایی مێژوو، بە ئاماژەدان بە كەسایەتییە مێژووییەكانی وەك ئەسكەندەر، ناپلیۆن و هیتلەر، هەروەها ئەو جەنگە فراوانخوازییانەی ئیمپراتۆریەتەكانی رۆم بەڕێوەیان بردووە. ئۆڤێری بۆچوونی وایە، ئەو پاساوانەی ئەم سەركردانە بۆ شەڕەكانیان پێشكەشیان كردبوو، بە وردی لەگەڵ پێداویستییەكانی نەتەوەكانیاندا نەدەگونجا، بۆ نموونە هیتلەر وێڕای پاساوهێنانەوە بۆ داگیركردنی یەكێتیی سۆڤیەت لە ساڵی 1941 بە پێویستی دەستكەوتنی سەرچاوە، بۆی دەركەوت كە ئەڵمانیا بە ئاسانی سەرچاوەی سۆڤییەت وەردەگرێت بەبێ ئەوەی پێویستی بە جەنگ هەبێت. ئەم تەماحە فراوانخوازییە زیادەڕەوییە بووە هۆی شكستی ئەم سەركردانە.
چوارەم: ململانێ لەسەر ئاسایش: بەوتەی ئۆڤێری، ئەم پاڵنەرە بزووێنەری سەرەكییە لە پشت زۆرێك لە جەنگەكانەوە، چونكە دەوڵەت و گروپەكان، هەوڵدەدەن خۆیان لە هەڕەشە ئەمنییەكان بپارێزن. ئۆڤێری دەڵێت: ئاسایش هەمیشە جێگەی سەرنجی سەرەكی ستراتیژییە دیپلۆماسییەكان و رێبازە ئەكادیمییەكان بووە، بە ئامانجی دووركەوتنەوە لە جەنگ، لە رێگەی چارەسەركردنی هۆكارەكانی ناسەقامگیری و دۆزینەوەی چارەسەری خۆپارێزی، بەڵام لەگەڵ ئەمانەش هەڕەشەی ئەمنی هۆكارە بۆ روودانی جەنگەكان.
مرۆڤایەتی جیهانێكی بێ جەنگ ئەزموون ناكات
ریچارد ئۆڤێری لە كتێبەكەیدا بەدواداچوون بۆ هۆكارە بنەڕەتییەكانی پشت سەرهەڵدانی جەنگەكان دەكات، تیۆرییە بایۆلۆجی و ئەنسرۆپۆلۆجی و مێژووییەكان لەسەر توندوتیژیی مرۆڤ شیدەكاتەوە، جەخت لەوە دەكاتەوە، جەنگەكان لە كارلێكی ئاڵۆزی هۆكارە سروشتی و كۆمەڵایەتی و ئابوورییەكانەوە سەرهەڵدەدەن. ئەو پێی وایە، پاڵنەرەكانی جەنگ، زۆرجار ململانێیە لەسەر سەرچاوەكان، بیروباوەڕی ئایینی، ئارەزووی فراوانخوازی یان هەڕەشە ئەمنییەكانە. جیا لەوە جەخت لەسەر گرنگی چارەسەركردنی هۆكارەكانی ناسەقامگیری دەكاتەوە وەك ئامرازێك بۆ رێگرییكردن لە جەنگەكان، ئاماژە بەوە دەكات مرۆڤەكان سەرەڕای مەیلی توندوتیژیی، خاوەنی توانای چارەسەری ئاشتیانەن بۆ كێشەكان، بەهۆی ئەوەی خاوەنی عەقڵی گەشەكردوون جیاواز لە بوونەوەرەكانی تر. لە كۆتاییدا ئۆڤێری بەو ئەنجامە دەگات،  تاكە تیۆرێك نییە كە روودانی جەنگ شیبكاتەوە، بەڵكو تیۆرگەلێكی تر هەن. ئۆڤێری دەڵێت: تاكە گریمانەیەكی دڵنیایی ئەوەیە، كە مرۆڤایەتی لە داهاتوویەكی نزیكدا، جیهانێكی بێ جەنگ ئەزموون ناكات.