پێگەی ئێستا و مێژووی بەریتانیا

مامۆستا پێشڕەو

پێشهات
 بەریتانیا شوێنی لەدایكبوونی بیرمەندان و زانایانی مەزنی وەك : نیوتن و داروین و بێرتراند راسڵ و جۆرج باركلی و ئادەم سمیس و جۆن لۆك و تۆماس هۆبز و شكسپیر و ئاردنۆڵد تۆینبی و دەیڤد هیوم و كینزی و جۆن ستیوارت میل و دەیڤد ریكاردۆ و سەدانی ترە، هەروەك بنكەیەكی بەهێزی زانستیی و ئەدەبیشە، خاوەنی دابونەریت و دەستوورێکی دەوڵەمەندە كە زۆربەیان مێژووییەكی یەكجار دوورو درێژیان هەیە . 

كەلتوری بەریتانیا
كەلتوری بەریتانیا كەلتورێكی دەوڵەمەند و هەمەڕەنگە و نەخشی دیاری لەسەر كەلتوری زۆر لە گەلانی جیهان هەیە، لەهەمانكاتیشدا كاریگەرێتی كەلتوری زۆر لە گەلانی جیهانی لەسەرە، بەتایبەتی ئەو گەلانەی كە لەسەردەمی كۆڵۆنیالیدا بەشێك لە كۆڵۆنیەكانی بەریتانیایان پێكهێناوە، هەروەها كەلتوری ئەو گەلانەش كە لە رێی كۆچ و پەنابەریەوە هاتونەتە بەریتانیا. ئەم كارلێكردن و هەمەڕەنگیی و چڕیی و دەوڵەمەندی زیاتری بە كەلتوری بەریتانی بەخشیوە.

بەریتانیا لانكەی شارستانێتی و دیموكراسی
 بەریتانیا لانەكی شارستانێتی و دیموكراسی و رۆشنگەریی و  سەرهەڵدانی شۆڕشی پیشەسازی و دۆزینەوە جوگرافییەكانە، شۆڕشی پیشەسازی كە بۆ یەكەمجار لە بەریتانیا سەریهەڵداوە، گۆڕانكاری بونیادی  نەك هەر بەسەر كۆمەڵگەی بەریتانیدا بەڵكو گۆڕانكاری بونیادی بەسەر كۆمەڵگەی ئەوروپیدا هێنا. بەریتانیای مەزن جگە لەوەی كە خۆی لە چوار هەرێم پێكهاتووە،بەهەمان شێوە چواردە هەرێمی تر وابەستەی تاجی بەریتانیای مەزنن كە پێیان دەوترێ هەرێمەكانی پشت دەریای بەریتانیا، ئابووری بەریتانیا لەڕووی پێشكەوتن و هێزەوە شەشەمین ئابووریە لە جیهان دا. بەریتانیا خاوەنی چەکی ئەتۆمیە، پلەی چوارەمی هەیە لە خەرجیە سەربازیەكاندا لە جیهاندا، دووەم هێزی ئابووریە لە ئەوروپا دا لە دوای ئەڵمانیاوە، ئەندامی هەمیشەیی ئەنجومەنی  ئاسایشی سەر بە نەتەوە یەكگرتووەكانە و  هەروەها ئەندامی هاوپەیمانی  باكووری ئەتڵەسیە(ناتۆ)، هەروەها بەریتانیا سەر بە بازاڕێكی گەورەترە لە یەكێتی ئەوروپا كە ئەویش وڵاتانی كۆمۆنوێڵسە كە لە ساڵی1931 دامەزراوە كە پێی دەوترێ «یەكێتی گەلانی بەریتانیا» و یەكێتیەكی ئارەزومەندانەیە و 53 وڵات بەشدارن و ژمارەی دانیشتوانیان1921974000 كەسە.

گەورەترین کۆڵۆنیالیزم
لە كاتی جەنگی یەكەمی جیهانیدا بەریتانیای مەزن یەك لەسەر پێنجی دنیای داگیر كرد بوو، خاوەنی سەدان كۆڵۆنی بوون  لە كیشوەرەكانی ئاسیا و ئەفریقا و ئەمریكای لاتین و ئوستورالیا، ئێستاش خاوەنی چەندین كۆڵۆنیایە لە كیشوەرەكانی ئاسیا و ئەفریقا و ئەمریكای لاتین و تەنانەت لەناو خاكی ئەوروپاش خاوەنی كۆڵۆنین،بۆ نموونە جەبەل تاریق كە خاكی ئیسپانیایە و كەوتۆتە سنووری ئیسپانیاوە بەڵام لەژێر دەسەڵاتی بەریتانیادایە و خۆی بە خاوەنی شەرعی ئەو  ناوچە گرنگ و ستراتیژییە دەزانێ، کە رێگەی تێپەڕبوونی كەشتییە زەبەلاحەكانە بۆ خۆرئاوای دوور.

مۆزەخانەی گەلان
 بەریتانیا مۆزەخانەی گەلانی جیهانە، لە هەموو كون و قوژبنێكی دنیاوە خەڵكی هاتونەتە بەریتانیا،واتە لە هەر پێنج كیشوەرەكەی دنیاوە  خەڵكی روویان لەم وڵاتە كردووە، چوار بۆ پێنچ ملیۆن  هیندی لەم وڵاتەدا دەژین، نزیكەی سێ ملیۆن پاكستانی لێیە، نزیكەی چارەكە ملیۆنێك  كوردی لێ دەژی، زیاتر لە ملیۆنێك عەرەبی لێ دەژی. لە هەموو وڵاتانی كیشوەری ئەفریقاوە خەڵكی هاتونەتە ئەم وڵاتەوە، لەزۆربەی وڵاتانی كیشوەری ئاسیا و ئەمریكای لاتین و ئوستورالیاوە، تەنانەت لە ئەمریكای باكوورو خودی ئەوروپاشەوە خەڵكێكی زۆری لێیە بەتایبەتی لە ئەوروپای خۆرهەڵاتەوە، نزیكەی سێ ملیۆن ئەوروپی لە بەریتانیادا دەژین.
شاری رەنگە جیاوازەكان
شاری لەندەن هەمیشە نزیكەی دوو ملیۆن گەشتیاری تیایە و  پێی دەوترێت شاری رەنگە جیاوازەكان، پێكەوە ژیان و  پلورالیزم و هەماهەنگی و لێبوردەیی خەسڵەتێكی دەگمەن و گرنگی كۆمەڵگەی بەریتانییە، خەڵكی بە هەموو  رەنگە جیاوازەكانییەوە، بە جیاوازیی ئیتنی و نەتەوەیی و مەزهەبی و ئایینی و  كەلتورە جیاكانەوە، پێكەوە دەژین و گونجاو و تەبان، لەم رووەوە بەریتانیا  ئەزمونێكی سەركەوتوی هەیە، هەموو  میللەتێك و گروپێك ئازادە لە بەكارهێنانی زمان و ئایین و  جلوبەرگ و  كەلتور و دابونەریتی خۆی. هەروەها ئازادن لە دروستكردنی كۆڕ و كۆمەڵ و سەنتەری رۆشنبیریی و كەلتوریی و كردنەوەی سەنتەر و سەندیكا و پێكهێنانی  ئاهەنگ و بۆنە نیشتیمانی و نەتەوەییەكانی خۆیان.
چەمكی ئینتیگرەیشنIntegration، واتە ئاوێتە بوون یان تێكەڵاوبوون لەم وڵاتەدا باش پیادە كراوە، ئینتیگرەیشن بە مانای ئاسیلامسیۆن واتە توانەوە نایات، رەگەزپەرستی و راسیستی بە یاسا  لەم وڵاتەدا قەدەغەیە و هەر كەسێك مومارەسەی بكات توندترین سزا دەدرێت، ئەم قسانە بەو مانایە نایەت كە هیچ جیاوازیی و رەگەزپەرستیەك لەم وڵاتەدا نییە، بەڵام رێكخراو نیە و لێرەو لەوێ  لەسەر ئاستی تاك، ناوبەناو  شتی بچووك روودەدات كە بۆنی رەگەزپەرستی لێدێت، بۆ وڵاتێكی حەفتا ملیۆنی رێژەیەكی زۆر لاوازو نەبووە.

مێژووی کۆن
پێش ئەوەی رۆمانەكان بێن ئەم وڵاتە داگیر بكەن، هیچ نەتەوەیەكی دیار و سەربەخۆ لەم دورگە و ناوچانە دا نەژیاون، تەنها چەند تیرە و هۆزێك هەبوون كە زۆر داخراو بوون بە دابونەریتی خۆیانەوە و پێیان وتراوە سێڵتیك(Celtic) خانو و شوێن و جێگەی حەوانەوەیان بۆ خۆیان لە بەرد و كەرەستەی ناوچەكە دروست كردووە،قەشەی خۆیان هەبووە كە پێی وتراوە (Druids). ئەم هۆزانەش لە بنچینەدا لە خۆرهەڵاتی ئەوروپاوە هاتوون، دوای ئەوەی رۆمانەكان هەموو ناوچەكانی دەریای ناوەڕاستیان داگیركرد لە ساڵی 55ی پێش زایین، ئەم ناوچانەشیان داگیركرد بێجگە لە وێڵز و ناوچەكانی باكوور، رۆمانەكان لەم ناوچانەدا توشی شەڕو بەرگریەكی زۆر بوون لەلایەن دانیشتوانی رەسەنی ناوچەكەوە، یەكێك لە راپەڕینەكان بە ناوی( Boudicca) تا ئێستا لە یادەوەری خەڵكدا ماوەتەوە. 
بۆ دوورخستەوەی مەترسی هێرش و شەڕی سێڵتیكەكان لە ناوچەكانی باكوور، لە سەردەمی ئیمپراتۆر(Hadrian) هەستا بە دروستكردنی دیوارێكی گەورە لە نێوان دەریای باكوور و كەنارەكانی ئیرلەندە، ئەم دیوارە كە بە ناوی دیواری هادرەین ناسراوە، تا ئێستا بەشە گەورەكەی ماوەو ئەبینرێ. ساڵی 1066 ز، كۆتایی بەداگیركردنی ئینگلەند هات، ئەم رێکەوتە زۆر گرنگە و زۆربەی خوێندكاران ئەم رێکەوتە دەزانن، چونكە دوا ساڵی داگیركردنی ئینگلەند بوو لەلایەن داگیركەرانی دەرەوە. 
لە سەدەی11 ەوە تا سەدەی 16، جەنگی بەردەوام هەبووە لە نێوان ئینگلەند و سكۆتلەندە، لە سەدەی 13 و14 دا شای ئینگلەند بەردەوام هەوڵی دەدا كە كۆنترۆڵی شای سكۆتلەندە بكات،بەوەی پشتگیریی  بەرهەڵستكارەكانی شای سكۆتلەندەی دەكرد. شای ئینگلەندە(Edward11) توانی لە ساڵی 1415 ز بە تەواوی كۆنترۆڵی سكۆتلەندە بكات و داگیری بكات. هەروەها لە دوای ئەوە توانی گەورەترین یاخی بوون و بەربەرەكانی وێڵزییەكان دابمركێنێتەوە و دەسەڵاتی میری تێكبشكێنێ و كوڕەكەی خۆی كرد  بە میری وێڵز و دوای ئەویش بۆ میراتگرەكەی كەبوو بە نەریت و هەتا رۆژگاری ئەمڕۆ. لە ساڵی 1536ز دا یاسای ئینگلەندی سەپاند بەسەر وێڵزدا و زمانی ئینگلیزی بەزۆرەملێ بەسەر ناوچەكەدا سەپاند،هەرچەندە زمانی تایبەتی خۆیان هەبوو، لە سەدەی 16 ەوە بەیەكجاری هەرێمی سكۆتلەندەو وێڵز خرایە سەر ئینگلەند . دواتریش ئینگلەند توانی ئیرلەندەش داگیر بكات .

بەریتانیا و جیهان
بەدرێژایی سەدەكانی 17 و 18 و 19   شەڕ و ململانێ بەردەوام بووە لە نێوان بەریتانیا و فەرەنسا و ئەڵمانیا و هەروەها جەنگەکانی باكووری ئەمریكا لە سەدەی 19 دا، جگە لە جەنگەكانی ناوخۆ بەتایبەتی لەگەڵ سكۆتلەندیەكان، واتە بە درێژایی سەدەكانی ناوەڕاست شەڕ و ململانێ بەردەوام بووە تا ساڵی 1707 كە ئینگلەند و سكۆتلەندە و وێڵز، یەكی گرت و یەك پەرلەمانی یەكگرتویان دروست كرد، كۆتایی سەدەی 19 و سەرەتای سەدەی 20، سەردەمی كۆڵۆنیالی و دروستبوونی ئیمپراتۆریەتی بەریتانیای مەزن بوو، بە جۆرێك لە ساڵی1920دا یەك لەسەر پێنجی دنیای داگیركرد و ئەو ناوچانەیان كردە كۆڵۆنی بەریتانیا. 

بەشداری لە دوو جەنگە جیهانییەکە
ساڵی 1914 جەنگی یەكەمی جیهانی دەستیپێكرد و بەریتانیا لە دژی ئەڵمانیا جەنگی راگەیاند و  ساڵی 1918 جەنگ كۆتایی هات بەسەركەوتنی دەوڵەتانی هاوپەیمان و رووخانی ئەڵمانیا و دەوڵەتی عوسمانی. ساڵی 1922 ئیرلەندە بوو بە دوو بەشەوە، بەشی خوارەوەی بوو بە دەوڵەتێكی سەربەخۆ و بەشی باكووریش مایەوە لەژێر دەسەڵاتی بەریتانیادا.
ساڵی 1939 جەنگی دووەمی جیهانی دەستیپێكرد و بەریتانیاش دژی ئەڵمانیای نازی جەنگی راگەیاند، چونكە هێرشی كردە  سەر پۆڵۆنیا و نەمسا و هۆڵەندا و بەلجیكا و بەشێك لەو وڵاتانەی داگیركرد و ساڵی 1945 جەنگ بەڕووخاندنی ئەڵمانیای نازی كۆتایی هات.

شاژنە ئیلزابێسی  دووەم
ساڵی 1952 شاژنە ئیلزابێسی  دووەم، دوای مردنی باوكی بوو بە شای بەریتانیا تا مانگی نۆی ساڵی 2022 كە كۆچی دوایی كرد و بە یەكێك لە درێژترین ماوەی شایەتی بەریتانیا دادەنرێ. ساڵی 1973 بەریتانیا پەیوەندی كرد بە كۆمەڵگەی ئابووری ئەوروپی EECکە دواتر ناوی « یەکێتی ئەوروپای لێنرا» و ساڵی 2016 لێی كشایەوە، دواجار ساڵی 1999 پەرلەمانی هەرێمی سكۆتلەندە و وێڵز پێكهات و هەندێك دەسەڵات لە ناوەندەوە بۆ ئەو هەرێمانە گەڕایەوە  بە تایبەتی لە بواری پەروەردە و تەندروستی و ژینگە و هۆیەكانی هاتوچۆ و كشتوكاڵ و  هەندێك بواری تر.

سەرچاوەکان:
1- Life in the United Kingdom.Ajourney to Citizenship. Published on behalf of the Life in the UK. Advisory Group.Crown Copyright 2004.
2- Britain.James Odriscoll Oxford 1995.
3-Britain Explored.New Edition. Paul Harvey. Rhodora Jones 1997.