کێ کلیلی کۆشکی ئەلێزی وەردەگرێت؟

ئا: بورهان ئەمین

هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی فەرەنسا چەند رۆژێکی ماوەو بڕیار وایە لە 10 و 24 ی نیسان وەک هەمیشە بەدوو خول بەڕێوە بچێت، لە خولی یەکەم کاندید ئەبێت دەنگی پەنجا کۆ یەک بە دەست بێنێ بۆ ئەوەی ببێتە سەرۆک، ئەگەر ئەو دەنگە نەهێنێت ئەوا لە خولی دووەم لە نێوانی دوو براوەی یەکەمدا پێشبڕکێیەکە دەکرێتەوە و یەکێکیان دەبێتە سەرۆک، لەسەر ئەمە فەرەنسییەکان دەڵین لە خولی یەکەم بە دڵ دەنگ بدە و لە خولی دووەمیش بە عەقڵ و لۆژیک، سەرۆک ماکرۆن و 11 کاندیدی تر لەراستڕەوەکان و چەپەکان رکابەری بردنەوەی پۆستی سەرۆکایەتی کۆمار دەکەن.  

دەسەڵاتێکی فراوان
لە ساڵی 1962 و لە سەردەمی «شارل دیگۆل»ەوە سەرۆکی فەرەنسا راستەوخۆ لە لایەن هاوڵاتیانەوە هەڵدەبژێردرێت و پرۆسەیەکی تایبەتی بۆ سازدەکرێت، دەستور دەسەڵاتی فراوانی بۆ دیاری کردوە، دەسەڵاتی بەرگری دیپلۆماسی لە نێوان سەرۆک و سەرەک وەزیران دابەشکراوە، سەرۆک سەروەری وڵات و یاساکانی دەپارێزێت،   فەرماندەی گشتی هێزی چەکدارە و سەرۆکی هێڵی دیپلۆماسی وڵاتەکەیەتی، کاری تەشریفاتی و پێشوازی سەرۆکی وڵاتان و سەردان دەکا و واژۆش لەسەر رێکەوتنە نێودەوڵەتییەکان دەکات، دەسەڵاتی دامەزراندنی باڵیۆز و قونسولەکانیشی هەیە، لەبواری دەسەڵاتی حکومەتدا سەرۆک باڵاترین پۆستە، ئەو سەرەک وەزیرانی دادەمەزرێنێ، لە کاتی باری نائاسایی و بۆشایی لەناو حکومەتدا سەرۆک بەراوێژ لەگەڵ بەرپرسە باڵاکانی تردا دەسەڵاتی رەهای یاسادانان وجێبەجێکردنی هەیە، لە بواری دادیشدا دەسەڵاتی لێبوردنی گشتی و کەمکردنەوەی سزاکانی دراوەتێ، بۆی هەیە پەرلەمان هەڵوەشێنێتەوە و بڕیاری گشتپرسیش بدات. 

مێژووی راست و چەپ
فەرەنسا لە مێژووی خۆیدا زۆربەی جاران سەرۆکی لە نێوان دوو پارت و دوو رەوتی رکابەری یەکدی هەڵبژاردووە یەکەمیان لەکۆمارییەکان بووە بە نوێنەرایتی حیزبی راستڕەوی میانڕەو، لەناودارترینیان «شارل دیغۆل» بووە، دوای ئەویش « جۆرج بۆمبیدۆ و جاک شیراک و نیکۆلاوس سارکۆزی» هاتوون، بەرەی دووەم لە سۆسیالیستەکانن کە لە ساڵی 1969 وەک باڵێکی پارتی کۆمۆنیست دەرکەوتن و دواتر بونە پارتێکی چەپ، دوو سەرۆکیان بەرکەوتووە ئەوانیش فرانسۆ میتران وفرانسۆ هۆلاند بوون، بەڵام ئەو هەڵبژاردنەی ئەمجارە وەک هی جاری پێشوو خولی 2017 ئەو هاوسەنگیە نەماوە و ململانێکە لە نێوان ئەو دوو رەوتەدا نییە، بەڵکو لە نێوان راسترەوەکان  بە تایبەتیش راسترەوی پارێزگار کە ماکرۆن رابەرایەتی دەکات و راسترەوەی توندڕەوە کە مارین لۆپان و بەرەی چەپە کە کاندیدەکەیان»جان لۆک میلانشۆن»ە، کاندیدی تریش هەن کە لەوانەیە   ٪ 10ی دەنگ بێنن لەوانە « ڤالیری بیکریس « لە پارتی کۆماری و» ئەریک زمور» لە پارتی توندڕەو.   

پاشەکشەی چەپەکان
پەیدابوونی ماکرۆن و بردنەوەی پۆستەکەی لە خولی رابردودا وەک سەرکردەی بزوتنەوەیەکی جەماوەری نیمچە راستڕەو، دیمەنی سیاسی فەرەنسای تەقاندەوە، گەنجێکی تازە هەڵکەوتوو گۆڕەپانی سیاسی وڵاتێکی زلهێزی هەژاند و بە تەنها ساڵێک لە دوای دامەزراندنی بزوتنەوەکەی خۆی گەیاندە کۆشکی ئەلیزی و باڵاترین پۆستی وڵاتی بەدەستهێنا،  بەوەش تروسکایی مۆمی پارتە کلاسیکییەکانی کوژاندەوە و دەروازەی بۆ نوخبەیەکی سیاسیی تازە کردەوە کە بە هیچ لەوانەی پێش خۆیان رازی نەبن، ئەو سەرۆکە لە منداڵدانی تەنگژەی پارتی سۆسیالیست و پارتی راستڕەوی میانڕەو لەدایکبو، ئەو رووداوە هاوسەنگی پارت و لایەنە سیاسییەکانی گۆڕی و رەواجی نەهێشتن،  چەپەکان دەنگیان زیاتر کەمی کرد، بۆ نمونە پارتی سۆسیالیست کە لە 2012  ئەو لە پۆستە و سەرۆکی پەرلەمان و ئیدارەی زۆربەی شارەکانی بەدەستەوەبوو، لە بەرامبەر ماکرۆندا شکستی بێ وێنەی هێناو کاندیدەکەیان تەنها 6,4 ٪ ی دەنگی برد، دوای ئەوەش 250 کورسی پەرلەمانیان لەدەستدا، کە خەراپترین ئەنجامی ئەو هەڵبژاردنانە بوون، ئێستا لەناو کاندیدەکانی بەرەی چەپ تەنها « جان لۆک میلنشۆن « سەرۆکی پارتی چەپی فەرەنسا بەختی هەیەکە بگاتە خولی دووەم و بەپێی راپرسییەکان کاندیدانی پارتی سەوز و سۆسیال دیموکرات و شیوعی بەربەستی 12٪ ناهێنن تا بگەنە خولی دووەم، بۆیە کەسایەتییە پێشکەوتنخوازەکان رەخنەیان لێدەگرن بەوەی کە ژمارەیەک کاندیدیان هەیە و دەڵێن باشتر دەبوو ئەگەر چەپەکان بەیەک کاندیدی هاوبەش بچوبانە ناو کێبڕکێیەکەوە.  

ئیمانوێل ماکرۆن
بچوکترین سەرۆکە لە مێژووی وڵاتەکەی ، سەرۆکی حیزبی بۆ پێشەوەشە، تەمەنی 45 ساڵە و کاندیدی خولی داهاتوە، بەشی فەلسەفەی لە زانکۆی پاریس تەواوکردووە لە 2006 بۆ 2009 ، ئەندامی پارتی سۆسیالیست بووە لە 2014 تاوەکو 2016 وەزیری ئابووری و پیشەسازی تەکنۆلۆجیا بووە لە2016  لە حکومەت و پارتی سۆسیالیست کشایەوە و وازی هێنا، بزوتنەوەیەکی دامەزراند بەناوی» بۆ پێشەوە» دوای ساڵێک لەوە بوو بە سەرەک کۆمار، لە پێنج ساڵی رابردوی پۆستەکەیدا هەوڵیداوە پێگەی وڵاتەکەی لەناو کۆمەڵگەی نیودەوڵەتیدا پتەوتربکات و وەک دووهەمین گەورە وڵاتی ئەوروپیش رۆڵی کارای گێڕاوە لە چارەسەرکردنی کێشە تایبەتیەکانی ناو یەکێتییەکە، داکۆکی لە ناتۆ و ئەوروپایەکی یەکگرتوو بەهێز دەکات، داوای سنوردانان بۆ هاتنی کۆچبەران بۆ وڵاتەکەی دەکات، بە پێی پێشبینەکان ئەگەر کاندیدەکانی بەرەی چەپ نەگەنە خولی دووەم ئەوا بەناچاری دەبێ هەوڵی سەرخستنی ماکرۆن بدەن، چونکە ئەوان دوژمنی سەرسەختی بەرەی راستڕەوی رادیکالین و نایانەوێت مارین لۆپان سەربکەوێت، بۆیە زۆرێک لە چاودێران دەڵێن لەوانەیە ماکرۆن بە دەنگی چەپەکان پۆستەکە بباتەوە، ئەو کاندیدە جاری پێشوش لە خولی دوەم 66٪ ی هێناو لە مارین لۆپانی بردەوە.

مارین لۆپان 
سەرۆک وکاندیدی پارتی بەرەی نیشتمانی راستڕەوی فەرەنسایە، تەمەنی 54 ساڵە،   کچی «ژان ماری لوپان» سەرۆکی پێشووی بەرەکەیە، لە 1988 بۆ 2004 ئەندامی ئەنجوومەنی شارەوانی کالێ بووە، ماوەی 13 ساڵە ئەندامی پەرلەمانی یەکێتی ئەوروپایە، ئەو ژنە لە دژی ئیسلام و میللەتە بێگانەکانی ناو فەرەنسایە، خودی ئیسلام بە قەبارەیەکی نامۆ دەزانێت بۆ وڵاتەکەی، پێیوایە دەبێ نەهێڵن ئیدی کۆچبەران بچنە فەرەنسا و ئەوان بە سەبەبکاری زۆربوونی موسڵمانان لەو وڵاتە دەزانن بە هۆکاری سەرەکی تیرۆر و تێکدانی ئارامی دەزانن، ئەو پێی وایە هێما ئایینیەکان وەکو باڵاپۆش و سەرپۆش و پەچە هەرگیز لەگەڵ دابوونەریتەکانی فەرەنسا ناگونجێن، بۆیە دەبێ بەیاسا رێیان لێ بگیرێت، مەیلی دروستکردنی بەرەیەکی یەکگرتووی هەیە لەسەر ئاستی هەموو ئەوروپا و جیهان بۆ پاراستنی کلتور و شارستانیەت و دابونەریتە خۆرئاواییەکان، لۆپان ئامانجی چونەدەرەوەی وڵاتەکەیەتی لە یەکێتی ئەوروپا و لە هاوپەیمانی ناتۆ، دۆستی نزیکی ترمپ وپۆتین وسەرۆکی هەنگاریایە کە ئەوانیش بە توندڕەو و وپۆپۆلیست ناسراون.

میلانشۆ
«جان لیۆک میلانشۆ» سەرۆکی پارتی فەرەنسای یاخی تەمەنی 70 ساڵە،  کەسایەتییەکی شایستە و پتەوی هەیە و بەهێزترین کاندیدی بەرەی چەپی فەرەنسایە، لەخولی رابردوودا بە رێژەی 19,6 ٪ بۆ یەکەمین جار توانی دەنگێکی زۆر بەدەست بێنێ و جۆرێک لە شۆک دروست بکات، بەختی ئەوەی هەیە لە خولی یەکەم سنوربەندی 12٪ بەدەستبێنێ و لەگەڵ ماکرۆن و مارین لۆپان سەرکەوێ بۆ خولی دووەم، بەڵام بەپێی لێکدانەوەی چاودێران لۆپان لەو بەهێزترە، لەوانەشە تا هەڵبژاردن هاوکێشەکان گۆرانیان بەسەردابێت.

هەڵوێستیان لە جەنگی ئۆکراین
زۆربەی کاندیدەکانی سەرۆکایەتی لە راستەوە بۆ چەپ لە دژی جەنگی دژ بە ئۆکرانیان بە داگیرکاری وکاولکاری ناوزەدی دەکەن، ماکرۆن لەوانەیە کە بە هەموو توانایەکیەوە پێداگیری لەسەر وەستاندن و بەئاشتی چارەسەرکردنی کیشەکان دەکات، لۆپان داوای کۆنگرەیەکی بەپەلەی ئەمریکا و ئەوروپا و وڵاتانی هاوسنوری ئۆکرانیا دەکات و میلانشۆش رەخنەی توند لە پۆتین دەگرێت بەوەی کە هەموو سنورێکی بەزاندوە لە کوشتوبڕ و داگیرکاری ئۆکرانیا.

کێ بەختی زیاترە؟
بە پێی زۆربەی راپرسییەکان «ئێمانوێل ماکرۆن» کە ئێستا ئیدارەی دوو دۆسیەی گەورە دەکات، جەنگی ئۆکراینا و سەرۆکایەتی یەکێتی ئەوروپا، بەختی لەهەمویان زیاترەو بۆ پێنج ساڵی تر پۆستی سەرۆکی فەرەنسا وەردەگرێتەوە، چونکە بەپێی ئەو راپرسیانە و لێدوان شیکاری سیاسییەکان بەو پێیەی ماکرۆن ئێستا پێگەیەکی بەهیزی جیهانی بۆ پەیدابووە لەسەر ئاستی سیاسەتی دیپلۆماسی جیهانیدا،  بەتایبەتیش لە دوای ئەوەی « جۆ بایدن» بووە سەرۆکی ئەمریکا و پێشتر لەسەر مەسەلەی توندڕەوەی و پۆپۆلیستی خەباتی هاوبەشیان کردوە و هاوئاراستەی سیاسەتی یەکترن، جگە لەوەش زۆربەی وڵاتانی ئەوروپاش لەگەڵ هەڵبژاردنەوەیدان .

دوای دیاریکردنی سەرۆک
فەرەنسا لە 12و 19 ی مانگی حوزیرانی داهاتوو بە دوو خول هەڵبژاردنی پەرلەمان دەکات، ئەگەر پارتەکەی ماکرۆن لەوێش زۆرینە نەهێنێت، ئەوا دەسەڵاتەکانی سنوردار دەکرێت، بۆیە جارێ روون نییە کە چۆن دەبێت، بەڵام پێشبینی چاودێران وایە کە ئەوە روودەدات و ئەوەی بۆ پۆستی سەرۆکایەتی بەدی دێت بۆ پەرلەمان وانابێت و هاوسەنگییەکان دەگۆڕین. 

سەرچاوە:  Deutschlandfunk ,Frankfurter allgemeine Zeitung , France Press