جۆرەکانی حکومڕانی لە روانگەی ملکەچبوون بە یاساوە

ئا: سمکۆ شوانی  

پێشەکی 
ئێمە لەم لێکۆڵینەوەیەماندا باس لە سیستمی سیاسی حوکمڕانی دەکەین لە روانگە و رادەی ملکەچبوون بە یاساکانی ناو ئەو دەسەڵات و حوکمڕانییە. مەبەست لە حکومەت، کۆمەڵێک دەستەی دەسەڵاتداران  و کارڕایی کاروباری دەوڵەت دەکەن، جا ئەو دەسەڵاتە چ لە گەلەوە وەریانگرتبێت و گەل بە چاودێر بزانن لەسەر خۆیان، چ بە هەموو شێوازەکانی خۆسەپاندن خۆیان سەپاندبێت.
  حکومەت بە پێی پێوەری ئۆرگانیکی، ئەو ئەندامە یان دەستەیەیە کە بە پێی دەستوور و یاساکان و تایبەتەندێتی دیارییکراو، کارڕایی بەڕێوەبردنی دەسەڵات دەکات، ئەم مانایانە لە فراوانەوە دەست پێدەکات بۆ بەرتەسک .
  حکومەت بە مانا فراوانەکەی  کۆی ئەو دەستە و بەڕێوبەرانەی کە کاروباری دەوڵەت بەڕێوە دەبەن دەگەیەنێت، واتە هەموو  سێ دەسەڵاتە گشتییەکانی دەوڵەت دەگرێتەوە، کە ئەوانیش هەرسێ دەسەڵاتەکەی یاسادانان و راپەڕاندن و دەسەڵاتی دادوەری  دەوڵەتن  بە مانا نیمچە فراوانەکەشی حکومەت خۆی لە دەسەڵاتی راپەڕاندندا(ئەنجومەنی وەزیران) دەبینێتەوە، ئەویش بە هۆی ئەو واتاو گوزارەیەی کە دەسەڵاتی سیاسی لە کار و چالاکییەکانی رۆژانەیدا لە بەرانبەر خەڵکدا، لە خۆیدا بەرجەستەی دەکات، بەڵام بە مانا بەرتەسکەکەی،  خۆی لە وەزارەتێکی بێ سەرۆکی دەوڵەت دەگەیەنێت کە ئەمەش مانا بەربڵاوەکەیەتی لە بەکارهێناندا .حکومەت بەپێی چەمکی بابەتی، بە واتای دەسەڵاتی سیاسی و شێوازی بەکارهێنانی ئەو دەسەڵاتە دەگەیەنێت .
   ئەوەی  لەم باسەماندا مەبەستمانە،لێکۆڵینەوەی لەسەر  بکەین جۆرەکانی حکومەتە لەڕووی ملکەچبوون و پابەند بوونیان بە یاسا دانراوەکانی خۆیانەوە.
لە خوارەوە باس لە سێ جۆر لە فەرمانڕەوایی دەکەین کە لە روانگەی جێبەجێکردنی یاساوە پۆلینکراون کە ئەوانەیش هەر یەک لە فەرمانڕەوایی یان دەوڵەتی تاکڕەوی ستەمکاریی و دەوڵەتی دیکتاتۆریی و دەوڵەتی یاسایە.

بەشی یەکەم: فەرمانڕەوای ستەمکار، تاکڕەوی 
لە جیهاندا هەمەجۆر دەسەڵات و حوکمڕانی هەیە، بەڵام لە هەموویان ترسناکترین ئەو دەسەڵاتەیە بڕوایان تەنانەت بەو یاسایانەش نییە کە خۆیان دایانناوە، بەهیچ جۆرێک باس لەو یاسایانە ناکەن کە پێویستە لە کاروباری رۆژانەی خەڵک وەک خۆی جێبەجێبکرێ. مەگەر ئەو بڕگە و مادانە نەبێت کە لە بەرژەوەندی سیاسەتی خۆیانە، هەرلێرەشەوەیە ئەوەی باس دەکرێت مەترسی سەر مافەکانی مرۆڤ و پێشێلکردنی ئازادی تاکەکانی ئەو هەرێم و ئەو کۆمەڵگەیەی ئەو دەستەیەی دەسەڵات حوکمڕانی دەکەن .
لەم لێکۆڵینەوەیەدا دەمانەوێت  زیاتر تیشک بخەینە سەر چەمکی حکومەتی تاکڕەوی یان ستەمکار.
1ـ چەمکی حکومەتی ستەمکار و خەسڵەتەکانی
    مەبەست لە حکومەتی ستەمکار یا سەرکوتکەر ئەو حکومەتەیە لە فەرمانڕوەییەکەیدا ملکەچی یاساکان نابێت و هەر یاسایەکش دەربچێت ئەوا پاشا و دارودەستەکەی لە بەرژوەندی  تایبەتی خۆیان دەریدەکەن و خۆیان ناگرێتەوەو تەنها خەڵکانی ژێردەسەڵاتەکەیان دەگرێتەوە. هەر هەڵسوکەوت و بڕیارێک، دەریدەکات لە ئیرادەی ئازادی خۆیەوە دەریدەکات وتایبەتە بە بەرژەوەندیی و پێداویستییە تایبەتییەکانی خۆی، ئیرادە و داخوازیە تایبەتیەکانی خۆی تاکە سەرچاوەی داهێنانی یاسایە،   دوای داخوازیە تایبەت و ئەنقەستەکانی  تایبەت بە خۆیان  یاسایەک یا شتێک نییە لەو هەرێمە ناوی بەرژەوەندی گشتی بێت . لەم جۆرە لە فەرمانڕەواییەدا شتێک نییە بەناوی چاودێری فەرمانڕەوا، لەم جۆرە فەرمانڕەواییەدا  ئەوەی رێزی لێ ناگیرێت یاسا و مافی مرۆڤە .
   فەرمانڕەوایی تاکڕەو و ستەمکار لەسەردەمی کۆنی پاشایەتی دەوڵەتی فەرەنسا و چەندین دەوڵەتی پاشایەتی تر تەشەنەی سەند. لەو جۆرە لە فەرماڕەواییەدا، پاشا سەرچاوەی یاسا بووە . لەو دەوڵەتەدا، پاشا دەتوانێت  بڕیار لەسەر هەر یاسا و رێنماییەک بدات بێ پەیڕەوکردنی هیچ بنەمایەکی یاسایی لەگەڵ ئەوەشدا پێشێلکردنی ئەو یاسایە لەلایەن خۆیانەوە هیچ سزایەکی نەبوو، بەو مانایەی هەر یاسا و رێنماییەک کە خۆیان دەریدەکەن،  تەنها خەڵکی رەشۆکی دەگرێتەوە و خۆیان لە جێبەجێکردنی ئەو یاسایە  لە رووی ئامانج و مەبەست و ئامڕازەکانی جێبەجێکردنییەوە، بەدەرن.

2 ـ خەسڵەت و خاڵە جیاکەرەوەکانی فەرمانڕەوایی ستەمکار و تاکڕەو
      لەو باسەی لەسەرەوە کردمان لەسەر فەرمانڕەوایی ستەمکار ئەم خاڵانەی خوارەمان بۆ دەردەکەوێت :
آـ کۆکردنەوەی هەموو دەسەڵاتەکان لە دەستی یەک کەسدا کە جەنابی پاشایە یان ناوی سەرۆکی دەوڵەتە، یاخود لەدەستی ژمارەیەک کەسی سەربازی یا مەدەنی یا تێکەڵەی سەربازیی و مەدەنیدا کە بەدەوروبەری پاشاوەن، ئەمانە کۆنترۆڵی هەموو دەسەڵاتەکانیان کردووە و هەموو جومگە و دامەزراوەکانی دەسەڵاتیان لە دەستی خۆیان کۆکردۆتەوە هەر ئەمەش دەبێتە هۆکاری دیارنەمانی هیچ جۆرە فیکرە و بیرێکی دیموکراسی  لەو جۆرە لە فەرمانڕەوایەتییدا.
ب ـ نەبوونی هیچ جۆرە ماف و سەروەرییەکی یاسا کە ئەمەیش هۆکاری سەرەکییە بۆ نەبوونی هیچ جۆرە ئازادیەکی سیاسی و یەکسانی هاونیشتییمانی .
ج ـ ئازادیە گشتییەکان لە سایەی ئەم جۆرە لە  سیستمی سیاسیدا، بە هیچ شێوەیەک بوونی نابێت و دەرەنجام دەبێتە هۆکاری نەمانی  پەیوەندییەکانی نێوان مرۆڤ و پڕۆسەی پێشکەوتن و داهێنانە زهنیە شاراوەکانی  مرۆیی ئەویش لەبەر کوشتنی هەموو وزەی داهێنانە شاراوەکانی ناو مێشکی مەردومەکان .
 د ـ فەرمانڕەوای ستەمکار، هەموو رێگەوشوێنێک دەگرێتە بەر یاخود بڵێین  بە یاسایی دەکات لە دژی ژێردەستەییەکانی وڵات ئەویش لە پێناو بەرژەوەندییە تایبەتیەکانی خۆیان. 
هەندێکجار بەپەیمان و بەڵێنی بریق وباق  پەنا بۆ لەخشتە بردنی خەڵک دەبەن تا خەڵک هەڵخەڵەتێنن و لە دەوری خۆیان و بەڵێنە سەرابیەکانیان کۆبکەنەوە .
هــ حوکمڕانی تاکڕەو وستەمکار لە کارو چالاکییەکانیاندا ملکەچ و پابەندی هیچ حوکمێکی یاسایی نابن نە لەڕووی مەبەست و ئامانجەوە هەروەها نە لەڕووی ئامڕازەکانی جێبەجێکردنی ئەو یاسایانەوە کەخۆیان دایانناوە، بەواتایەکی تر هیچ لەو یاسایانەی کە خۆیان دایدەنێن خۆیان ناگرێتەوە .
وـ چارەنوسی حوکمڕانی ستەمکار بەستراوەتەوە بە چارەنوسی خودی حاکمی فەرمانڕەواوە، بە واتایەکی تر سیستمی سیاسی دەوڵەتی ستەمکار بەستراوەتەوە بە ژیان و مردنی پاشاوە و یاخود رووخانی ئەو جۆرە لە سیستمی سیاسی .
بە پێی ئەمە بێت هیچ گەلێک لەسەر ئەم گۆی  زەویە خۆزگە بۆ وەها حوکمڕانییەک ناخوازێت تا حوکمیان بکات یاخود بیانەوێت لە سایەی حوکمڕانی دەوڵەتی ستەمکارەوە ژیان وگوزەران بکەن .
ئەم جۆرە لە سیستمی سیاسی حوکمڕانی لە رابردوودا لەلایەن بیرمەندان و سەرکردەی شۆڕشەکان رووبەڕووی بەرهەڵستکاری بەهێز بونەتەوە و رووخاون و نەماون، هەربۆیە لەو دەوڵەت و هەرێمانەی بەملهوڕیی و بێشەرمانە نمایشی ئەم جۆرە لە سیستمی سیاسی دەکەن  رەوایی شۆڕش و ڕاپەڕین ئەرزشی هەیە بۆ چەسپاندنی حوکمی یاسا و یەکسانی تاکەکانی ئەو کۆمەڵگەیە لە بەرانبەر یاسا.

بەشی دووەم : حوکمڕانی دیکتاتۆری 
حکومەتی دیکتاتۆری جۆرێکی تری سیستمی دەسەڵاتسالاری حوکمڕانییە بۆیە دەتوانرێت ئاوەها پێناسە بکرێت:
دەستەواژەیەکە بەو کەسانە دەوترێت کە بەڕێگەی نایاسایی و ناشەرعی دەگەنە دەسەڵات، بەو مانایەی دەسەڵاتی حوکمڕانیان لە ئیرادەی گەلەوە سەرچاوەی نەگرتووە . بەڵکو بە پشتبەستن بە تواناکانی  خۆیی و بەهرەولێهاتوییە زاتیەکانی خۆی یان لایەنگرانی یان ئەو مەزهەبەی پشتی پێ بەستوە، گەیشتۆتە دەسەڵات یاخود گەیشتنە دەسەڵاتی حوکمڕانی لە دەرەنجامی هاتنە ئاراوەی بارودۆخێکی قەیراناوی سیاسی و ئابووریی و کۆمەڵایەتی دەوڵەت و گەل بەگشتی، سەرچاوەی گرتووە .
مەرج نییە دیکتاتۆری تاکە کەسی بێت،لەلایەن کەسێکەوە پەیڕەو بکرێت، بەڵکو دەکرێت  بەکۆمەڵ لەلایەن دەستەیەکی سەربازیی و مەدەنیەوە دیکتاتۆری پەیڕەو بکرێت.
ئەم جۆرە لە حوکمڕانییە تازەیە و کۆن نییە، بەڵکو لە سەرەتای سەدەی بیستەمەوە سەری هەڵداوە زیاتر بە هۆی هەردوو جەنگی یەکەم و دووەمی جیهانییەوە ئەم جۆرە لە حوکمڕانی زیادی کرد بە تایبەتی لە وڵاتانی جیهانی سێیەم، کە خەڵکانی سەربازی بەبیانوی جەنگی گەندەڵی و دواکەوتویی و دەرەبەگایەتی،جڵەوی دەسەڵاتیان دەگرتە دەس .

چەمکی حوکمڕانی دیکتاتۆری  
حاکمی دیکتاتۆری  لەم جۆرە حوکمڕانیانەدا، حوکمڕانی خۆی  بە پشت بەستن بە بنەمای فریودانی خەڵک بنیات دەنێت، لە رێگەی بانگەشەی کارکردن بۆ داخوازیەکانی گەل و نەتەوەو وڵات و پێشکەوتن و ئەمان سەرکردایەتی و نوێنەری بە دیهێنانی داوا رەواکانی گەل و نەتەوەن. هەروەها ئەمانە هەمیشە وا خۆیان پیشان دەدەن کە بەرژەوەندی کۆمەڵ و یان نەتەوە و گەلیان لا مەبەستە نەک بەرژەوەندی کەسایەتی و یان بەرژەوەندی تاخمی حوکمڕان، هەر ئەم هەوڵی لەخشتەبردن و فریودانەی گەل و نەتەوەیە، کە هانا بۆ هەڵبژاردن و ریفراندۆمی درۆینەی جەماوەری دەبات  و تا لەو رێگە درۆینە و بەناو جەماوەریەوە شەرعیەت بکات بە بەرگی دەسەڵاتە دیکتاتۆریەکەیدا .
ئەم جۆرە لە دەسەڵاتی دیکتاتۆری تاکە کەسی لە سەدەی 20 دا  لە زۆر وڵاتی جیهاندا سەریانهەڵدا، لەوانە فاشیەت لە ئیتالیا و نازیەتی ئەڵمانیا و کۆمۆنیستی لە روسیا.
لێکۆڵەران دیکتاتۆری بە دوو مۆدیل پۆلین دەکەن: 
یەکەمیان: بەهۆی هۆکارە کۆمەڵایەتییەکانەوە.
 دووەمیان: بەهۆی هۆکارە تەکنیکییەکانەوە دروست دەبن .
بە گوزارەیەکی وردتر، دەتوانین بڵێین یەکەمیان لە دەرەنجامی ئەو قەیرانانەوە دروست دەبێت کە تووشی پێکهاتەی ئایدۆلۆژیەتی کۆمەڵایەتی دەبێت بەهۆی کارلێکەکانی هێز و چینەناوخۆیی و زاتیەکان، لەکاتێکدا  مۆدیلی دووەم،  دەست تێوەردانێکە لە دەرەنجامی فاکتەرە دەرەکییەکانی کۆمەڵگەوە دروست دەبێت، یاخود بە واتایەکی تر لەناو کۆمەڵگەکەن وەلێ لە کارلێکە ناوخۆییەکانی کۆمەڵگە دابڕاون، زۆرجار دیکتاتۆریەتی ملهوڕ لە دەرەنجامی ئەو ژیانە سەخت و ئەشکەنجە دراو و پڕ ئازارەی کەسی دیکتاتۆر لە سەردەمی مناڵی و مراهیقیەوە بینیویەتی،کە ئەمەش رێگە خۆش دەکات بۆ ئەو کەسانە لەکاتی دەسەڵات بێ رەحم و کینە لە دڵ و گیرۆدەی کۆمەڵێک گرێی ئاڵۆزی دەروونی بن و بیانەوێت نمایشی ئەو هەموو گرێ دەروونی و هەناو رەشیەی خۆیان بکەن.

خەسڵەت و خاڵە جیاکەرەوکانی حوکمڕانی دیکتاتۆر
أ-یەکێک لە تایبەمەندییە هەرە گرنگەکانی سیستمی دیکتاتۆری ئەوەیە،  بەرژەوەندی گروپ دەخاتە سەرووی بەرژەوەنییەکانی تاکەوە، بەو پێیەی کۆی ماف و ئازادییەکانی تاک دەکاتە قوربان و خزمەتکاری گروپێک کە ئەوانەن لە دەسەڵاتن، ئەمەیش لە ژێر ناونیشان و تایتڵی بەرژەوەندی گشتی، کە ئەمیش دەگەڕێتەوە بۆ کۆی سروشتی دەسەڵاتی تۆتالیتاری دیکتاتۆری، ئەویش داننەنانە بە ماف و ئازادیەکانی کۆمەڵ و هیچ هێزێکش نیە بتوانێت رێگری لێ بکات لە پێشێلکردنی ئازادیی و مافی تاکەکانی ژێر دەسەڵاتی قەڵەمڕەویەکەی .
ب -  دیکتاتۆری سروشتێکی کاتی هەیە، هەروەک چۆن لە دەرەنجامی کۆمەڵێک قەیرانی ئابووری و رامیاریی و کۆمەڵایەتی دێتە بوون، بەهەمانشێوە رژێمی دیکتاتۆری بەنەمانی هۆیەکانی گەیشتن بە دەسەڵات کۆتایی بەو دەسەڵاتە دێت .
ج -  سروشتێکی تری کاتی دەسەڵاتی دیکتاتۆری  ئەوەیە، ئەم جۆرە دەسەڵاتە هەمیشە بەوەوە بەندە کە خەڵک لە زۆربەی ماف و ئازدییەکانیان خۆش دەبن، لە پێناو ئەو هەموو دروشم و بانگەوازە بریق و باقانەی رژێم بەناوی بەرژەوەندی گشتییەوە، جەماوەریش تا سەر بەرگەی ئەم لێخۆشبوونە لە مافەکانیان ناگرن و دواجار دەتەقنەوە و رادەپڕن ئەمەیە سروشتی کاتی بەو دەسەڵاتە دەدات.

د-  لە رژێمی دیکتاتۆری هەموو دەسەڵاتەکان لە دەستی یەک کەس چڕدەکرێتەوە، هەر لەو روانگەیەوە دژایەتی و بەرەنگاری ناوەندێتی ئیداریی و سیاسی دەکات بە ناوی پاراستنی ماف ئازادی تاکەکانی کۆمەڵ . 
هـ -  پەیڕەوکردنی سیستمی تاک حزبی، چونکە سەقامگیری ئەو جۆرە لە حوکمڕانی پێویستی بە کۆمەڵێک کۆڵەکەی بەهێز هەیە، یەکێک لەو کۆڵەکە بەهێزانەش، بوونی یەک حزبیە، ئەو حزبەی ئەوانی گەیاندە دەسەڵات و لەژێر دروشم و بانگەوازی بیرباوەڕ و پڕەنسیپی سیاسی قەبە قەبه. هەمیشە پەیمانی چاککردنی دۆخی ئاستنزمی رەفاهیەتی خەڵک دەدات و هەمیشە  خەڵکیش بە ئاواتەوەیە ئەو پەیمان و خەوە خۆشەیان بێتەدی.
و- پەنابردن بۆ هەڵگیرساندنی شەڕ بە دەرودراوسێ، یەکێکی ترە لە خاڵە جیاکەرەوەکانی، ئەویش زیاتر بۆ سەرقاڵکردنی خەڵکە بە دوژمنانی نەتەوە و خاک و ئاینەوە، چونکە خەسڵەتی دەسەڵاتی دیکتاتۆر دروستکردنی دوژمنە، هەروەک بێر کۆنیسا لە ناونیشانی کتێبەکەی دەڵێت: دروستکردنی دوژمن یان کوشتن بە ویژدانێکی ئاسودەوە.
ز- بەکارهێنانی  چەندین ئامڕاز و رێوشوێنی فریودان و لە خشتە بردنی عەوامی خەڵکە رەشۆکییەکەی ژێر دەسەڵاتیان و تا لەو رێگەیانەوە جۆش و خرۆشیان بجووڵێنێ و تا بیر لە دیکتاتۆریەت و حوکمی ئاگروئاسنی ئەوان نەکەنەوە، هەر ئەمەشە حکومەتە دیکتاتۆرەکان  دوژمنی سەرسەختی جیاکردنەوەی ئایین و دەسەڵاتە، چونکە بەستنی ئایین یان نەتەوەپەرستی بە دەسەڵاتەوە( تورکیا بە نموونە) دوو کۆڵەکەی  گرنگ و بەهێزی سەرقاڵکردنی  خەڵک بۆ رازی بوونیان لەسەر مانەوەو درێژکردنەوەی تەمەنی دیکتاتۆرەکان، ئەگەر رووبدات لە وڵاتێک هەڵگەڕانەوە بەسەر دەسەڵاتێکی دیکتاتۆردا بکرێت، ئەگەر لەسەر بنەمای گۆڕینی سەرجەم کۆڵەکەکانی پاراستنی دەسەڵاتێکی دیکتاتۆر نەبێت، ئەوا تەنها لە داڕشتنی دروشمەکانی سەر لافیتەکان گۆڕانیان بەسەردێت. 
ح- رژێمی دیکتاتۆری بە پەیڕەوکردنی توندوتیژیی و بەکارهێنانی هێز دەناسرێتەوە، لەبەرئەوەی هەر لەسەر ئەو بنەمایە گەیشتون بە ترۆپکی دەسەڵات، هەندێکجار روودەدات بە بەکارهێنانی هێز نەگەیشتبێتە دەسەڵات، بەڵکو بەرێگەی تری ناشەرعی و نایاسایی گەیشتبێت وەک ئەوەی هیتلەر بە لێهاتوویی و زیرەکی  ورژاندنی جۆش و خرۆشەکانی خەڵکی ئەڵمانیا و دروستکردنی دوژمن بۆ ئەڵمانییەکان و بەدێوکردنی دوژمنەکانیان و پەیماندان بە سڕینەوەیان، هەر لەو رێگەیەشەوە  لە ساڵی 1929 گەیشتە لوتکەی دەسەڵاتی ئەڵمانیا،وەلێ بەزەبری هێز و زۆرەملێ کاروباری حوکڕانییەکەی پراکتیزە کرد. 

جیاوازی نێوان حکومەتی تاکڕەو و دیکتاتۆر
گرنگترین جیاوازییەک کە زۆرێک لە زانایانی فیقهی کردوویانە، لە نێوان حکومەتی ستەمکار و حکومەتی دیکتاتۆردا،    بنەمای ئەو ئامانجەی  کە هەریەکێک لەو دوو حکومەتە  هەیانە،  حکومەتی تاکڕەو یان سەرکوتکەر هەموو ئامانجی خوودی خۆیەتی،  هەرچییەک بکەن و چۆن حوکمڕانی بکەن بۆ دەسەڵات و بەرژەوەندی پاشا و بنەماڵەی پاشایە، وەلێ لە حکومەتی دیکتاتۆری سەرەڕای ملکەچ نەبوونیان بۆ یاساکانی وڵات بەڵام بەناوی بەرژەوەندی دەوڵەتەوە مافی تاکەکانی کۆمەڵ پێشێل دەکەن، ئیدارە دەسەڵاتی رەهای هەیە لە گرتنەبەری ئەو رێوشوێنانەی بەرژەوەندی گشتی گروپەکە بەدەستدەهێنێت یان دەپارێزێت . 
ئەم جیاکارییە رێژەییە، وەک چۆن زۆرجار ئامڕازەکان بە ئامانجەوە گرێدراون، کەواتە ئەگەر حاکم بە یاساییەکەوە پابەند نەبێت، ئەوا چۆن دەتوانین بڵێین دەیەوێت، لە پشت رەفتارە نایاساییەکەیەوە، بەرژەوەندی گشتی بەدەستبهێنێت، مەگەر لە هەندێک حاڵەتدا نەبێت   یاسا  رێز لێکەگیراوەکە  لەگەڵ بەرژەوەندی گروپەکەدا ناتەبا دەبێت، واتە دەبێتە رێگر لەبەردەم بەدیهێنانی ئەو ئامانجەی نەخشەیان بۆ کێشابوو .
 
حکومڕانی یاسایی
جگە لە حکومەتە ستەمکارەکان، حکومەتی تر هەیە  ملکەچی یاسان و بەگوێرەی بڕگەکانی یاسا و بەپێی ئەو پەیڕەو و رێکارانەی تێیدا هاتووە مامەڵە دەکەن، ئەویش پێی دەوترێت  حکومەتی یاسایی، ئەم جۆرە حکومەتە لە رژێمە پێشکەوتووەکانی خۆرئاوادا دەبینینەوە، کە ساڵانێک بە شۆڕش و شەڕدا تێپەڕین تا گەیشتنە ئەم پێشکەوتنە یاساییە ئێستا دەبینرێن .

چەمکی حکومەتی یاسایی 
حکومەتی یاسایی ئەو جۆرە حکومەتەیە کە ملکەچی سەروەری یاسایە، وەک چۆن حوکمڕان و حوکم بەسەردراوەکان (حاکم ومەحکوم) لە هەموو کارو کردەوەیەکیاندا پێکەوە وەک یەک ملکەچی یاسان.  هەروەها ئەگەر حاکم لە کردەوەیەکدا لە سەروەری یاسا لابدات، ئەوا کەوتۆتە ژێر کۆنترۆڵی دادوەرییەوە و سزایەکی گونجاوی بەسەردا دەسەپێنرێت بەهۆی پێشێلکردنی رێسا یاساییەکان .
ئەو یاسایەی کە حکومەتی یاسایی پێوەی  پابەند و ملکەچی دەبێت یاسا بە مانا فراوانەکەیەتی، ئەم دەستەواژەی یاسایە  هەموو رێسا یاساییە دانراوەکان دەگرێتەوە،  هەروەک چۆن یاسای دەستووری دەوڵەت کە پێی دەوترێت دایکی یاساکان، هەمیشە لە لوتکەدا دێت، ئینجا بە دوای یاسای دەستووریدا، یاسا ئاساییەکانی رێکخسنی پەیوەندییەکانی خەڵک و دەوڵەت و پەیوەندییەکانی خەڵک لە نێوخۆیاندا دێت . 
ملکەچکردنی حکومەتی یاسایی بۆ یاسا،  بە مانای بێبەشکردنی ئەم حکومەتە لە دەسەڵاتی هەموارکردنەوە و هەڵوەشاندنەوەی یاساکان نییە، لەو رووەوە ئەو هەقەی پێدراوە بەپێی زەروریەت گۆڕانکاری لە بڕگەکانی ئەو یاسایانە بکات و یاخود یاسایەک هەڵبوەشێنێتەوەو یان یاسای تازە بهێنن و بنووسنەوە، بە پێی ئەو رێوشوینانەی بۆ ئەم حاڵەتانە پەیڕەودەکرێت، گرنگ بۆ دواجار ملکەچی یاسا تازەکە دەبنەوە و بەم شێوەیە پڕەنسیپی هەمیشە ملکەچی یاسایی بەردەوام دەبێت .

 جۆرەکانی حکومەتی یاسایی
    حکومەتی یاسایی دابەشکراوە بەسەر دوو جۆر لە حکومەت : حکومەتی یاسایی رەها، و حکومەتی  یاسایی سنووردار، ئەمیش  بەپێی چڕبوونەوەی دەسەڵاتەکان لەدەستی حوکمڕانەکان،  لەگەڵ ئەوەشدا هەردووکیان ملکەچی یاسان.
 حکومەتی یاسایی رەها  
حکومەتی یاسایی رەها واتە حکومەتێک کە دەسەڵات لە دەستی کەسێک یان ئۆرگانێکدا کۆببێتەوە، ئەو کەسە یان ئەو ئۆرگانە ملکەچی یاسایە لە مومارەسەی دەسەڵاتدارەکاندا.
لەم پێناسەیەی حکومەتی رەهادا، جیاوازی نێوان ئەو لەگەڵ ئەو حکومەتە ستەمکارەدا روون دەبێتەوە کە پابەند نییە بە رێزگرتن لە یاسا و ملکەچی بڕگەکانی نییە.
ئەم جۆرە لە حکومەتی یاسایی بە شێوەیەکی بەرفراوان لە سیستمی پاشایەتی لە ئەوروپا زیاتر دەرکەوت، پاشا هەرسێ دەسەڵاتەکەی یاسا دانان و جێبەجێکردن و دادوەری لە دەستی پاشا کۆدەبێتەوە. ئەم حکومەتە پڕەنسیپی جیاکردنەوەی دەسەڵاتەکان جێبەجێ ناکات، کە پێویست دەکات دەسەڵاتەکان لێک جیابکرێنەوەو ببن بە رەقیب و چاودێر بەسەر یەکترەوە، سەرەڕای ئەوەش یاساناسە دەستوورییەکان، ئەم جۆرە لە سیستمی حوکمڕانی، بە یاسایی دەناسێنن مادام یاسا وەک خۆی جێبەجێ دەکات لە بەرژەوەندی هەمووان بێت. 
  لە راستیدا راگەیاندنی یاسایی بوونی دەسەڵاتی لەو جۆرە لە رووی بیردۆزیەوە بە تەنها بەس نییە، بەڵکو لە رووی پراکتیزەکردنیشەوە مادام هەر سێ دەسەڵاتەکەی یاسادانان و جێبەجێکردن و دادوەری لە دەستی کەسێک چڕکرابێتەوە. کەواتە هەر ئەو کەسە دەتوانێت بە ئارەزووی خۆی یاسا دەربکات و جێبەجێی بکات،   چونکە هەموو حکومەتێکی رەها لە بنەڕەتدا حکومەتێکی ستەمکارە، چونکە لە هەموو حاڵەتەکان دەسەڵاتەکان لە دەستی کەسێکدایە و ئەمانەش هەرناوێکی هەبێت دواجار دەبێتە هۆکار بۆ دروستبوونی دەسەڵاتی ستەمکاریی و ملکەچنەبوون بۆ یاسا ئینجا لە ژیر هەر ناو و ناونیشانێکی یاساوە بێت یان نا.  

حکومەتی یاسایی سنووردار 
حکومەتی یاسایی سنووردار ئەو حکومەتەیە ئەگەر دەسەڵات لەدەستی یەک کەسدا بێت یان دەستەیەک یان ئۆرگانێک، دواجار مادام پڕەنسیپی جیاکردنەوەی دەسەڵاتەکان لە یەکتری پەیڕەو دەکەن و هەموو دەسەڵاتەکان بە یەکتریەوە بەستراو وسنووردار کراون، کەواتە دەسەڵاتی یاساییە و تیایدا مافەکانی مرۆڤ و تاکەکانی ئەو حوکمڕانییە پارێزراون. ئەم جۆرەش هەموو ئەو حکومەتانە دەگرێتەوە، کە لەسەر بنەمای جیاکردنەوەی دەسەڵاتەکان دامەزراون، هەروەها پاشایەتییە دەستوورییەکانیش دەگرێتەوە کە دەسەڵات لە نێوان پاشا و پەرلەماندا دابەش دەکرێت.
بوونی حکومەتی سنووردار بە بنەمایەک دادەنرێت کە چاودێری جێبەجێکردنیکردنی یاساکان  لەسەری بنیات دەنرێت، ناتوانرێت ئەم پڕەنسیپە  لە ژێر دەسەڵاتێکی سنوورداردا لە ئارادا بێت، کە دەسەڵات لە دەستی دەستەیەک یان تاکێکدا کۆ بکرێتەوە .
هەموو حکومەتەکانی وڵاتانی دیموکراسی حکومەتی یاسایی سنووردارن، وەک سیستمی حکومەتی پەرلەمانی، وەک ئەوەی لە ئینگلتەرادا هەیە، هەروەها سیستمی حکومەتی سەرۆکایەتی، وەک ئەوەی لە ئەمریکادا هەیە.
حکومەتی یاسایی سنووردار کە پڕەنسیپی جیاکردنەوەی دەسەڵاتەکان جێبەجێ دەکات، تاکە حکومەتی یاساییە، چونکە حکومەتە رەهاکان ناتوانن حکومەتی یاسایی بن تا ئەگەر لە رووی تێۆریشەوە بانگەوازی  ملکەچبوونیان بۆ یاسا  رابگەیەنن نەک بە هەقیقی و واقعی .
ملکەچبوونی حکومەتی یاسایی سنووردار، واتا هەرسێ دەسەڵاتەکەی دەوڵەت ملکەچی یاسان بە مانا فراوانەکەی کە دەستوور و هەموو ئەو یاسا ئۆرگانیک و  ئاسایی و رێسا و رێنماییانە دەگرێتەوە، شان بەشانی عورف و پڕەنسیپە گشتییەکانی یاسا، پێویستە دەسەڵاتی یاسادانانیش لە کاتی دانانی هەر یاسایەک پەیڕەوی دەستوور، دایکی یاساکان بکات و پێشێلی بڕگەکانی نەکات.
ئەگەر پەرلەمان و دەسەڵاتی یاسا دانان، یاسایەکی بە پێچەوانەی یاسای دەستووری وڵات دەرکرد، ئەوا ئەو یاسایە پێی دەوترێت نا دەستووریی و دەتوانرێت هەڵبوەشێنرێتەوە، بەپێی سیستمە چاودێریەکەی دەوڵەت، ئەگەر ئەم جۆرە لە پێشێلکردنی دەستوور لە لایەن پەرلەمان و دەسەڵاتی یاسا دانانەوە دووبارە بۆوە، ئەوا پێویست دەکات، سەرۆکی دەوڵەت ئەو پەرلەمانە هەڵبوەشێنێتەوە، وەک سزایەک کە گەل دادوەری دەکات و دەیسەپێنێ بەسەر وەها پەرلەمانێک.

خەسڵەت و خاڵە جیاکەرەوەکانی سیستمی حوکمڕانی یاسایی سنوردار 
سیستمی حکومەتی یاسایی سنووردار بە گشتی ئەم تایبەتمەندیانەی لای خوارەوەیان هەیە : 
1- ملکەچبوونی بۆ یاسا بەپێی پلەبەندیی و ریزبەندی لە هێز و بەهادا.
2- ملکەچبوونی  حکومەتی یاسایی بە هەموو دەسەڵات و ئۆرگان و دەستەکانییەوە بۆ یاسا و سەروەری یاسا، بەو مانایە نییە کە هەموارکردنەوە یان هەڵوەشاندنەوەی یاساکەی لێقەدەغە کرابێت، بە پێی پێداوستییە تازەکان و مافەکانی مرۆڤ لە هەموو روویەکەوە کەی پێویست بکات لەوەی گۆڕانکاری بەسەر یاسا دانراوەکان بهێنرێت یان یاسای تازە دابنرێت،  ئەوە یەکێکە لە هەنگاوەکانی رێزگرتن لە مافی مرۆڤ و بە یاسایی کردنی دەسەڵات . 
3-هەروەها بە پارێزەر  و دەستەبەرکردنی ماف و ئازادییەکانی تاک  دەناسرێتەوە، بەوپێیەی بەرژەوەندی گشتی لە ئەولەویەتی ئامانجەکانیەتی .
4- ملکەچبوون بە یاسا پێچەوانەی پڕەنسیپی سەروەری نییە، مادام  ئەو یاسایەی کە حکومەتی یاسایی سنووردار ملکەچییەتی، تایبەتە بەوخەسڵەتانەی پێی دەناسرێتەوە .

حکومەتی یاسایی رەها بەم خاڵە جیاکەرەوانەی خوارەوە  دەناسرێتەوە 
أ - هەرسێ دەسەڵاتەکەی یاسا دانان و جێبەجێکردن و دادوەری، لە دەستی کەسێک یان دەستەیەکدا کۆبۆتەوە یان بڵێین چڕکراوەتەوە، سەرڕای ئەوەش ملکەچی جێبەجێکردنی یاسا دانراو ودانەنراوەکانە .
ب - جێبەجێنەکردنی پڕەنسیپی جیاکردنەوەی دەسەڵاتەکان 
   سیستمی حوکمڕانی  یاسایی سنووردار، بە پێچەوانەی حکومەتی یاسایی رەها، بەوە تایبەتمەندە  کە دەسەڵاتەکان  لە دەستێکدا چڕ ناکاتەوە، بەڵکو دەسەڵاتەکان بەسەر ئۆرگانەکانی دەسەڵاتدا دابەشکراون و هەریەکەش بەسەر ئەوی تردا دەبنە چاودێر و رەقیب، سەرباری ئەوەش دەسەڵاتەکان لێک جیاکراونەتەوە .
کەواتە حکومەتی یاسایی سنووردار بە بنەمایەک دادەنرێت کە پڕەنسیپی کۆنترۆڵکردنی دەستووری یاساکان لەسەری بنیات نرابێت،   هەروەها لە رووی ملکەچبوونی یاسایی  بە کامڵترین و تەندروستترین سیستم ئەژمار دەکرێت.

خەسڵەتی دەسەڵاتی دیکتاتۆر دروستکردنی دوژمنە