مێژووی بەرتیانیا و رۆڵ و کاریگەرییەکانی بەسەر تەواوی گۆی زەوییەوە جێگای هەڵوێستە لەسەرکردنن، جا بە باری نێگەتیڤ بێت یان پۆزەتیڤ ئەوە باسێکی ترە.
ئەم بابەتەی لە دووتوێی ئەم دۆسێیەدا لەلایەن هاوکارمان پێشڕەو ئیسماعیل مامۆستا پێشڕەو-ەوە ئامادەکراوە، سەرەتا بەچەند بابەت و بەش و تایتڵێکی سەربەخۆ ناردی بۆ کوردستانی نوێ، بەڵام لەبەر گرنگیی بابەتەکە و وردەکاریی و زانیارییەکان لەسەر مێژووی دوور و نزیکی ئەو وڵاتە و شیکردنەوەی هەیکەل و پێکهاتەی سیاسی و کارگێڕیی و حزبی و پەرلەمانی و کەلتوریی و کۆمەڵایەتی، دوای راوێژی کوردستانی نوێ لەگەڵ ئامادەکاری بابەتەکە، هەردوولا بەچاکمان زانی بابەتەکە بەیەک پاکێج و لە دووتوێی دۆسێیەکی تایبەتدا پوخت بکرێتەوە و بخرێتە بەر دیدەی خوێنەران.
دۆسێ
ئامادەکردنی: پێشڕەو ئیسماعیل (مامۆستا پێشڕەو)
پەرلەمان
پەرلەمانی بەریتانیا یەكێكە لە پەرلەمانە دێرینەكانی جیهان، تەمەنی بیناکەی نزیكەی شەش سەد ساڵەو لەسەر رووباری تایمز بنیاتنراوە و سەعاتی (بیگبن) لەسەر ئەو بینایە دانراوە.
ئەندامەکانی كە ژمارەیان 650 لە کاتی ئاساییدا هەر پێنج ساڵ جارێک هەڵبژاردن لە یەکەم پێنجشەمەی مانگی ئایاردا بەڕێوەدەچێت.
پەرلەمانتارەکان بە رەمزی (MP) هێمایان بۆ دەكرێت و وەک پەرلەمانی هەموو وڵاتێکی دیکەی دیموکرات ئەرکی دانانی یاسا و چاودێریی حکومەتە.
لەناو كۆشكی پەرلەماندا گەلەرییەكی گەورە هەیە کە دەتوانی گوێبیستی گفتۆگۆكانی هەردوو بەشەكەی پەرلەمان بیت بە ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجومەنی پیاوماقوڵان (لۆردەکان)یشەوە.
هاووڵاتیانی ئەو وڵاتە بۆ پەیوەندیكردن بە پەرلەمانتارانی بازنەکەی خۆیانەوە دەتوانن راستەوخۆ نامەی بۆ بنێرن و داوای چاوپێكەوتنی لەگەڵدا بكەن یان لەرێی ئۆفیسەكەیەوە بە تەلەفۆن كاتی چاوپێكەوتن وەربگرن.
لە وێبسایتی www.parliament.uk یشەوە دەتوانرێت زانیاری زیاتر دەربارەی پەرلەمانەکەیان بزانرێت.
ئەنجومەنی لۆردەکان چییە؟
ئەم ئەنجومەنە پێكدێت لە پیاوماقوڵان و خەڵكانی پایەبەرز و شارەزا لەوانەی کە لە بواری خزمەتكردن و داهێنان و سەربازیدا خەڵات دەكرێن و هەروەها جەنگاوەرە دێرینەكان و دادوەرە شارەزاكان و قەشە شارەزا و بەناوبانگەكانی کڵێساکانی ئینگلاند و کەسایەتییە ناسراو و ئاینییەكانی تری وەكو هیندۆس و مسوڵمان و جو و سیك و بودیست و تەنانەت ئەوانەش كە بڕوایان بە ئایین نییە، هەروەها چالاکوانانی بواری مافی مرۆڤ.
لە سەدەكانی ناوەڕاستدا ئەنجومەنی پیاوماقوڵان دەسەڵاتی زیاتر بووە، بەڵام وردە وردە دەسەڵاتیان كەمبۆتەوە، بەجۆرێك ئێستا ئەو ئەنجومەنی تەنیا دەتوانێت بڕیارەكان دوابخات، بەڵام ناتوانێ رێگرییان لێبکات یان هەڵیانبوەشێنێتەوە.
ئەگەر حكومەت بیەوێ تەمەنی خۆی درێژبكاتەوە، ئەم ئەنجومەنە دەسەڵاتی هەیە رێگریی لەو بڕیارەی حكومەت بكات، هەروەها چاودێری كاروبارەكانی حكومەتیش دەكات.
وتەبێژی پەرلەمان
وتەبێژی پەرلەمان، پەرلەمانتارێکی ئاساییە و لەلایەن پەرلەمانتارانی ترەوە هەڵدەبژێردرێت وتەبێژ رۆڵی گرنگی هەیە سەبارەت بە لێدوانە سیاسییەكان و داڕشتنی هەواڵەکانی پەرلەمان بۆ میدیاکان و نوێنەری رەسمیی پەرلەمانیشە لە هەموو بۆنەکاندا و بۆی هەیە لێدوانی رەسمی بدات.
قامچی یان ویپس
ویپس بە مانای قامچی دێت، کە بریتییە لە گروپێكی بچووك لە پەرلەمانتاران كە لەلایەن سەركردەی حزبەکانیانەوە دیاریدەكرێن، ئەركی ئەم گروپە بۆ مەسەلەی دیسپلینی هاتن و ئامادەبوونی پەرلەمانتارانە، بەتایبەتی لەكاتی هەڵبژاردن و بڕیارەكانی پەرلەماندا.
سەرۆكی ئەم گروپە بەشێوەیەكی گشتی بەشداریی كۆبوونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیران یان كابینەی حكومەتی سێبەر دەكات، هەروەها لەگەڵ وتەبێژی پەرلەماندا بەپێی خشتەیەكی دیاریكراو وتووێژ دەكات، ویپس-یش بۆ یەكەمجار لەسەدەی نۆزدەهەمدا هاتەكایەوە.
سیستمی هەڵبژاردن
دوو جۆر سیستمی هەڵبژاردن لە بەریتانیادا هەیە: یەكەمیان پێی ئەوترێ یەكەم كەس كە لە ستوونەكە تێپەڕیووە، یاخود بەواتایەكی تر ئەو كەسەیە كە زۆربەی دەنگەكانی لەو ناوچەیە بەدەستهێناوە، پەرلەمانتاران بەم سیستمە هەڵدەبژێرێن، ئەو حزبەی كە زۆربەی دەنگەكانی بەدەستهێنا، حكومەت پێكدەهێنێت، بەپێی ئەم سیستمە ژمارەی كورسییەكانی كە بەر حزبی براوە دەكەوێت، لە رێژەی دەنگدەرانی زیاترە، هەربۆیە هەندێك خەڵك داوای گۆڕینی ئەم سیستمە دەكەن بۆ شێوەیەك لەشێوەكانی جۆری دووەمی سیستمی هەڵبژاردن كە پێی دەوترێت رێژەی نوێنەرایەتی، هەروەك لە ئێرلەندا و زۆربەی وڵاتانی ئەوروپاشدا ئەم سیستمە پەیڕەو دەكرێت. بەڵام هیچ یەكێك لە حزبە سەرەكییەكانی بەریتانیا سیستمی دووەمی هەڵبژاردنی پێ خۆش نییە، چونكە لەو بڕوایەدان كە زۆرایەتیی كورسییەكان لەلایەن حزبێکەوە گەرەنتیەكی بەهێزە بۆ سەقامگیربوونی حكومەت، پەرلەمانی وێڵز و سكۆتلەنداش بەهۆی بەكارهێنانی شێوەیەكی جیای سیستمی رێژەی نوێنەرایەتییەوە جێگیربووە، چونكە لەم سیستمەدا زۆربەی كورسییەكانی پەرلەمان بەر تاكە حزبێك ناكەوێت، هەروەها پەرلەمانی ئێرلەندای باكوور و پەرلەمانی ئەوروپاش بە سیستمی رێژەی نوێنەرایەتی هەڵدەبژێردرێت، بەڵام بە شێوەو جۆری جیاواز.
لە ساڵی (1998)دا بۆ یەكەمجار لە بەلجیكا ئەم جۆرە هەڵبژاردنە هاتەكایەوە، ئێستا لە بەشی هەرە زۆری وڵاتە ئەوروپییەكاندا باوە.
لەم جۆرە هەڵبژاردنەدا حزبە بچووكەكان زیاتر چانسی نوێنەرایەتییان دەبێت، هەرچەندە لەم جۆرەدا كۆسپێك دانراوە لە رێگەی حزبە بچووكەكاندا، بۆ نموونە حزبێک لە دانیمارك لە٪2 و لە سوید ٪4 ی دەنگ نەهێنێت، بۆی نییە نوێنەری هەبێت لە پەرلەماندا.
چۆن سەرۆك وەزیران دیاری دەکرێت؟
سەرۆك وەزیران سەرۆكی ئەو حزبەیە كە لە هەڵبژاردندا براوەی یەکەمە و مافی تەواوی هەیە لە دانان و لابردنی وەزیرەكان و بڕیاردان لەسەر كارە گرنگەكانی وڵات و سەرۆكایەتی كابینەی حكومەت دەكات.
سەرۆك وەزیران لەگەڵ ئەوەشدا كە حزبەكەی لە هەڵبژاردندا بردوێتییەوە، بەڵام هەركاتێك متمانەی خۆی بدۆڕێنێت یان لاوازبێت لەلایەن حزبەكەوە لادەبرێت، هەرچەندە ئەمە بەدەگمەن روویداوە، بەڵام ئەگەر رووبدات، كاریگەرییەكەی گەورە دەبێت، هەروەكو چۆن لە ساڵی 1940دا وینستن چەرچڵ خرایە جێگەی نێڤڵ چەمبەرلەین، هەروەها لە ساڵی 1990 دا مارگریت تاتچەر ناچاركرا دەست لەكاربكێشیتەوە لەبەرئەوەی متمانەی خۆی لەدەستدابوو.
سەرۆك وەزیران نووسینگەیەكی رەسمی بە ژمارە 10 لە شەقامی داون ستریت هەیە و ستافێكی گەورەی لە راوێژكاران و راگەیاندنكاران هەیە لەوانەی بە خزمەتگوزاریی شارستانی ناسراون، هەموویان پیکەوە دەسەڵاتی سەرۆك وەزیران پێكدەهێنن.
كابینەی حكومەت
كابینەی حكومەتی بەریتانیا پێكدێت لە نزیكەی 20 وەزیر، بەشێوەیەكی ئاسایی هەفتەی جارێك بۆ بڕیاردان لەسەر بابەتە گشتی و سیاسییەكانی حكومەت كۆدەبنەوە.
بڕیارەكانی كابینەی حكومەت لەسەر زۆر لە بابەتە سیاسی و ئابووری و یاساییەكان پێشكەش بە پەرلەمان دەكرێت تا متمانە وەربگرێت. بەشێوەیەكی ئاسایی حكومەت لەرۆژانی پێنجشەممەدا كۆدەبنەوە، بەڵام سەرۆك وەزیران دەتوانێت هەركاتێك بیەوێت كۆبوونەوەی حكومەت بكات، یان كۆبوونەوەی زیاتر بكەن بەتایبەتی لەكاتی بوونی قەیرانەکاندا.
حزبە سەرەكییەكان
*حزبی كرێكاران، ئەم حزبە لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا دروست بووە، یەكەمجار لەساڵی 1923 دا دەسەڵاتیان گرتەدەست و حكومەتیان پێكهێنا، پارتێكی چەپە و رێڕەوی چەپخوازانەیە و لایەنگری خەڵكانی هەژار و كەمدەرامەت و ئەوانەیە کە داهاتیان كەمە، سەرەتاش كە دروستبوو بە هاوپەیمانێتی پیشەوەران و کرێکاران دروست بوو، ئەم حزبە ئەندامی سۆسیالیست ئینتێرناسیونالە و یەكێكە لە حزبە دێرینەكانی بەریتانیا. دوای ئەوەی لە سەردەمی سەرۆکایەتی تۆنی بلێردا ئەم حزبە بۆ سێ خولی یەکلەدوای یەک بووە براوەی هەڵبژاردن (1997 ، 2001 ، 2005) ناوەکەی گۆڕدرا بۆ حزبی کرێکارانی نوێ. ئەگەرچی ئێستا ئۆپۆزسیۆنن لە پەرلەماندا. هەروەكو دەبینین چەند ساڵێكە چەپ لە ئەوروپادا لە پاشەكشێدایە، بەهەمان شێوە حزبی كرێكارانی بەریتانیاش سێ خولی هەڵبژاردنە كە دەیدۆڕێنێت و لە پاشەكشێدایە، دوای ئەوەی كە تۆنی بلێر سێ خولی هەڵبژاردنی بردەوە و سێ جار بووە سەرۆك وەزیران، خۆی وازی هێنا، ئەوانەی دوای ئەو هاتن (گۆردن براون، ئێد میلیباند، جێرمی كۆربین، سامۆئیل....) كە بوونە سەرۆكی حزبەكە، سەركەوتو نەبوون و ئەوەندەی تر حزبەکەیان تووشی پاشەکشە کردۆتەوە.
هەر ئێستا قەیرانی سەركردایەتیان هەیە، هەرچەندە هەموو ساڵێك كۆنفرانس دەبەستن و خەریكی خۆرێكخستنەوەن و جەماوەرێكی باشیشیان هەیە، بەڵام تائێستا نەیانتوانیوە قەیرانەکانیان چارەسەر بکەن.
*حزبی پارێزگاران، ئەم حزبە لە سەرەتای سەدەی نۆزدەهەمەوە لەلایەن گروپێكی پەرلەمانییەوە دامەزرێنراوە، حزبێکی راستڕەوو بۆرژوازییە و لایەنگریی لەناو سەرمایەدارە گەورەكاندا هەیە، ئێستا دەسەڵاتیان بەدەستەوەیە و سێ خولی هەڵبژاردنە دەیبەنەوە و حكومەت پێكدەهێنن، هەر لەسەر دەستی ئەم حزبەدا ساڵی 2016 بەریتانیا لە یەكێتیی ئەوروپا هاتە دەرەوە، سەرکردەکانیان زۆر سەرسامن بە ئەمریكا و هەمیشە شوێنکەوتەی سیاسەتەكانی ئەوانن، ئەمەش هەر لە سەردەمی مارگرێت تاتچەرەوە كەسەر بەم پارتە بوو كاری بۆ دەكەن بۆ بەئەمریكایی كردنی ئابوری وسیاسەتی بەریتانیا . لە ئێستا دا راستە لەسەر دەسەڵاتن و حوكمیان بەدەستەوەیە ، بەڵام ئەم. حزبەش تووشی ئەزمەو قەیرانی نێوخۆیی بووەو هەر لەبەر ئەمەش بوو كە(بۆریس جۆنسن) ئیستیقالەی كردو (لیز ترەس) جێگەی گرتەوە.
*پارتی لیبراڵ دیموكرات، لەكۆتایی ساڵی 1980 و سەرەتای ساڵی 1981 دامەزرێنراوە، وەكو پارتێكی میانڕەو لەنێوان هەردوو پارتی كرێكاران و پارتی پارێزگاران، بۆیە هەندێك لە ئەندامانی هەردوو پارتەكە چوونە ناو ئەم پارتە نوێیەوە، ئەم پارتە لە سیاسەتیدا نەرم و مانڕەوە و لیبراڵە، لەسەرەتادا روو لەگەشەكردن بوون و بوونە سێیەم پارت لە بەریتانیا ، بەڵام ئەم پارتەش تووشی قەیرانی ناوخۆیی و سەركردایەتی بوون و ئێستا لە پاشەكشێدایە و ژمارەیەكی كەمی كورسی لە دوا هەڵبژاردندا بەدەست هێنا، تەنیا جارێك بە هاوپەیمانێتی پارتی پارێزگاران حكومەتیان پێكهێناوە ئەویش سەركەوتوو نەبوون .بێجگە لەم سێ پارتە سیاسیە، ژمارەیەكی تر پارتی سیاسی لەم وڵاتەدا هەیە ، بەڵام پارتی بچكۆلەن و سەنگ و قورساییەكی ئەوتۆیان نییە.
حزبەکانی بەریتانیا زۆر جار رێڕەویان گۆڕیوە و سیاسەتیان گۆڕانی بەسەردا هاتووە، بۆ نموونە حزبی كرێكارانی بەریتانیا لەوەتەی دروستبووە، پارتێكێ چەپ بووە، بەڵام لە رۆژگاری ئەمڕۆدا ئاراستەی سیاسی زۆر جار گۆڕاوە و چۆتە خانەی راستڕەوەوە، ئەمە بۆ حزبە راستڕەوەكانیش راستە. هەموو ساڵێك كۆنفرانسی حزبە سیاسیەكان دەكرێت و گفتۆگۆی سیاسەت و بەرنامەی حزبەكانیان دەكەن و سەرۆكی حزبەكەش هەڵدەبژێرن.
بوونە ئەندام لە یەکێتیی ئەوروپادا
بەریتانیا ساڵی 1973 پەیوەندیی كرد بە یەكێتیی ئەوروپاوە كە ئەو كاتە ناوی بازاڕی هاوبەشی ئەوروپا بوو، یەكێك بوو لە ئەندامە چالاكەكانی یەكێتیی ئەوروپا، لەڕاستیدا سەنگ و قورسایی یەكێتیی ئەوروپا بەسەر ئەڵمانیا و بەریتانیا و فەرەنساوە بوو، واتا بارگرانییەكە لەسەر شانی ئەو سێ وڵاتە بوو، باقی وڵاتەكانی تر لە رووی ئابوورییەوە یان لاوازبوون یاخود باری ئابوورییان داتەپیو بووە. دەمێكە بەریتانیا كێشەی جدی هەیە لەگەڵ یەكێتیی ئەوروپادا لەسەر كۆمەڵێك خاڵ ناكۆك بوون و هەمیشە لە ململانێدابوون، وەكو پێشتر ئاماژەمان پێدا، بەریتانیا لە ساڵی 1979وە كار دەكات بۆ چوونە دەرەوە لە یەكێتییەكە، كە ئەوكاتە حزبی پارێزگاران لەسەر دەسەڵات بوو، ژنە ئاسنینەكە واتە مارگرێت تاچەر سەرۆك وەزیران بوو، تا دواجار هەر لەسەر دەستی پارتی پارێزگاران بە سەرۆكایەتی دەیڤید كامیرۆن لە ساڵی 2016 لە ریفراندۆمێكدا كە ٪52 دەنگیان دا بۆ جیابوونەوە و ٪48-یا دەنگیان دا بۆ مانەوە لە یەكێتیی ئەوروپادا.
پاساوەکانی بەریتانیا بۆ چوونە دەرەوە
-ئەو پارە زۆرەی دەیدەین بە یەكێتیی ئەوروپا، ئەوەندەمان دەست ناكەوێتەوە و زەرەرمانە، ئێمە ئەو پارەیە دەدەینە میللەتەكەی خۆمان و نایدەینە وڵاتێكی ئابووری داتەپیو كە ئەندامە لە یەكێتیەكەدا.
-یەكێتی ئەوروپا سنوورەكانی خۆی پێ ناپارێزرێت و خەڵكێكی زۆر روودەكەنە ئەوروپا بۆ داواكردنی مافی پەنابەری و زۆربەی ئەوانەش روو دەكەنە بەریتانیا، لە راستیدا یەكێك لە خاڵە لاوازەكانی یەكێتیی ئەوروپا نەبوونی سوپایەكی یەكگرتو بوو كە بتوانێت سنوورەكانی بپارێزێت.
-بەریتانیا دژی وەرگرتنی ئەو وڵاتانە بوو لە یەكێتییەكەدا كە ئابوورییان داتەپیوو بوو، بەتایبەتی ئەو وڵاتانەی رۆژهەڵاتی ئەوروپا كە پێشتر ئەندامی بلۆكی رۆژهەڵات و دۆستی یەكێتیی سۆڤیەتی جاران بوون.
-ئەمریكا دژی یەكێتیی ئەوروپا بوو، ترسی هەبوو لەوەی كە لە دوارۆژدا ببێتە هێزێكی ئابووریی بەهێز و ببێتە رکابەری خۆی، بەتایبەتی كە لەم دواییەدا یەكێتیەكە زۆر گەشەی كردبوو لەڕووی چەندایەتیەوە و ژمارەی ئەندامەكانی گەیشتە 28 دەوڵەت، كە دۆناڵد ترەمپ-ی سەرۆكی پێشووی ئەمریكا دەیوت: یەكێتیی ئەوروپا دەزگایەكی گەندەڵە، بۆیە ئەمریكییەكان هەوڵی هەڵوەشاندنەوە و لاوازکردنیان دەدا، بۆ ئەو مەبەستەش كاریگەرییان هەبوو لەسەر بەریتانییەكان و هانیان دەدان بۆ جیابوونەوە لەو یەكێتییە و تائێستاش كاردەكەن بۆ جیابوونەوەی وڵاتانی دیکە، بە پێچەوانەشەوە هەوڵی بەهێزكردنی ناتۆ دەدەن كە لەژێر كۆنترۆڵی خۆیاندایە.
ئێستا سیاسەتی بەریتانیا بەرامبەر یەكێتیی ئەوروپا بەم جۆرەیە: بەریتانیا لەبەرئەوەی وڵاتێكی ئەوروپییە و كەوتۆتە ئەوروپاوە و سنووری ئاویی زۆری هەیە لەگەڵ ئەندامانی ئەو یەكێتییەدا، ناتوانێت بەتەواوی دەستبەرداریان ببێت، بۆیە لەدوای چوونە دەرەوەشی لە یەکێتییەکە، پەیوەندییە ئابووری و بازرگانییەكانی لەگەڵ ئەندامەکانیدا درێژەی هەیە و هاووڵاتیانی هەردوولا ئازادن لە هاتوچۆكردن و مانەوە بۆ ماوەی 90 رۆژ، دوای ئەو ماوەیە پێویستە داوای ڤیزە بكەن، بەو مەرجەی داوای مافی مانەوە نەکەن. جگەلەوەش هاووڵاتیانی وڵاتانی ئەوروپا ئازادن بچنە سنوورە ئاوییەكانی بەریتانیا بۆ راوەماسی بەڵام دوای ئەو ماوەیە پێویستە باج بدەن بە بەریتانیا.
کۆبوونەوەی متمانە بەخشین بە کابینەی حکومەتی بەریتانیا
- بەپێی رێكەوتنەكە هەموو ئەو بەریتانیانەی كە ژمارەیان یەک ملیۆن و 200 هەزار كەسە و ئەو هاووڵاتیە ئەوروپاییانەی كە لە بەریتانیا دەژین و ژمارەیان سێ ملیۆن و 800 هەزار كەسە، لە شوێنی نیشتەجێبوونی خۆیان وەكو جاران دەمێننەوە، لە حاڵەتی دەرچوونی بەریتانیا لە یەكێتیی ئەوروپادا، پێویستە بەریتانیا 39 ملیار پاوەن كە دەكاتە نزیکەی 53 ملیار دۆلار بدات بە یەكێتیی ئەوروپا وەكو شایستە داراییەكانی سەرشانی بەریتانیا لە یەكێتییەكەدا، هەروەها لە سەرەتای ساڵی 2022 ەوە چوونە دەرەوەکە چووە بواری جێبەجێ كردنەوە.
جەنگی نێوان روسیا و ئۆكرانیا جارێكیتر بەریتانیای لە یەكێتیی ئەوروپا نزیككردەوە، چونكە لەندەن پشتگیریی ئۆكرانیا و ئەوروپییەكانی كرد و زۆر بەتوندی دژی روسیا وەستایەوە و تەنانەت كەوتە ناردنی هاوكاریش بۆ ئۆكرانییەكان بەتایبەتی و ئەوروپا بەگشتی.
ئەو هاووڵاتیانەش كە خاوەنی كۆمپانیا و بزنسن لە هەردوولا وەكو جاران دەمێننەوە.
چوونە دەرەوەی بەریتانیا لە یەكێتییەكە ئێستا لە زیانیان کەوتەوە، بەڵام بۆ داهاتوو سوودی لێ دەبینن، چونکە لەدوای چوونە دەرەوەیان هەندێك تەنگژەی ئابووری و گرانی دروست بوو، بەڵام بەشێوەیەکی كاتی بوو، زوو كۆنترۆڵ كرا.
كێشەی كۆچ و پەناهەندە
كێشەی كۆچ و پەناهەندەکان ئەو سەرئێشە هەمیشەییەی وڵاتانی ئەوروپایە، بەشێكی زۆری بەر بەریتانیا دەكەوێت، لەبەر كۆمەڵێك هۆكار خەڵكی پەناهەندە و كۆچەری نایاسایی زیاتر روو دەكەنە بەریتانیا، بەهۆی ئەوەی:
-تا ئێستا بەریتانیا ئاسانكاریی زیاتر دەكات بۆ وەرگرتنی پەناهەندە و مافی مانەوە و رەگەزنامەش بە بەراورد بە وڵاتانی دیکەی ئەوروپا، بۆ نموونە ئەڵمانیا بە 10 – 12 ساڵ ئینجا رەگەزنامە دەدات بە پەناهەندەکان، بەڵام لە بەریتانیا بە پێنج ساڵ رەگەزنامە وەردەگیرێت.
-زمانی ئینگلیزی زمانێكی جیهانییە، لە هەموو جیهاندا قسەی پێ دەكرێت، بۆیە زۆربەی پەناهەندەكان زمانی ئینگلیزی بەئاسانی فێردەبن وەک لە زمانەکانی دیکە.
-بەریتانیا خاوەنی ئابوورییەكی بەهێزە و تائێستاش دراوی پاوەن بەرزترە لە دۆلار و یۆرۆ.
-لە بەریتانیا کار هەیە و خەڵكانی پەناهەندە و تازە هاتوو زووتر كاریان دەستدەكەوێت.
-بەریتانیا خاوەنی سیستمێكی زۆرباشی پەروەردە و فێركردن و خوێندنی باڵاشە، لەكۆی 10 زانكۆی گرنگ و پێشكەوتووی جیهان، چواریان لە بەریتانیادایە، ئەمەش بۆتە هاندەرێك بۆ ئەو كەسانەی كە دەیانەوێت بخوێنن، روو دەكەنە بەریتانیا.
دەربارەی كۆچ بۆ بەریتانیا پێویستە ئاماژە بەوە بكەین كە ئینگلیزەكان خۆیان لە سەرەتاوە لە كیشوەری ئەفریقاوە رەشپێستێكی زۆریان هێناوە وەك كۆیلە بۆ ئیشكردن، واتە (بازرگانیكردن بە كۆیلەوە)، بەتایبەتی لە سەدەی بیستەمەوە هاتنی شەپۆلی رەشپێستەكان بۆ ئەو وڵاتە بۆ كاركردن و دواییش -قبووڵكردنی پەناهەندەییان دەستیپێكردووە.
لەسەدەی شازدەیەم و حەڤدەیەمدا پڕۆتستانتەكانی فەڕەنسا لەترسی چەوساندنەوەی ئایینی، هەڵاتوون و پەنایان بۆ بەریتانیا بردووە، هەروەها لە ناوەڕاستی ساڵی 1840 دا بەهۆی ئەو قاتوقڕی و گرانییەی لە ئێرلەندا بڵاوبۆتەوە، كۆمەڵێكی زۆر لە خەڵكی ئێرلەندا روویانكردۆتە بەریتانیا، كە بۆتە هۆی دابینكردنی هێزێكی كاری باش بۆ ئیشكردن لە بنیاتنانی كەناڵەكان و رێگە ئاسنەکاندا.
لەنێوان ساڵانی 1880- 1910دا ژمارەیەكی زۆر جوو لە نیشتمانی خۆیان هەڵاتوون بە هۆکاری روبەڕوبوونەوەیان بەرامبەر چەوساندنەوە و توندوتیژیی ئایینی، بەتایبەتی لە پۆڵۆنیا و ئۆكرانیا و بێلاڕوسیا، هەروەها جووەكەكان لە ساڵی 1930 دا ژمارەیەكی كەمتر لەوەی پێشتوو شوێنی نیشتەجێبوونی خۆیان بەجێهێشت، لە ئەڵمانیا و ناوەڕاستی ئەوروپاوە روویان لە بەریتانیا كردووە بۆ رزگاربوون لە دەستی نازییەكان كە جینۆسایدی جووەكەكانیان كردووە لە هۆڵۆکۆستدا و نزیكەی چوار تا پێنج ملیۆن جوویان لە كەمپەكاندا بەگاز خنكاندووە. لە دوای جەنگی دووەمی جیهانەوە مەسەلەی كۆچ و پەنابەرێتی زۆر رووی لە زیادی كرد، چونكە بەریتانیا خۆی رێگەی بە دانیشتوانی وڵاتانی ئەندام لە رێكخراوی كۆمۆنوێڵس دا کە بێن و ئازادبن لە هاتنیان بۆ وڵاتەکە بۆ کاركردن، ئەمەش بووە هۆی زۆربوونی پەناهەندە، بەتایبەتی لە وڵاتانی ئەفریقاوە.
لەدوای جەنگی دووەمی جیهانەوە بەریتانیا رووبەڕووی ئەركێكی گەورەی بنیاتنانەوە بۆوە، بەهۆی ئەو وێرانكاریی و كاولكارییەی جەنگەکەوە تووشی بوو، ئەو ژمارە زۆرەی هێزی كار كە پێویست بوو دابین نەدەكرا، بۆیە حكومەت هانی خەڵكی دەدا كە بێن كاربكەن لە بواری بنیاتنانەوە لە وڵاتانی ترەوە.
لە ساڵی 1948دا ئەم بانگەواز و هاندانە گەیشتە ئێرلەندا و هیندستان و پاكستان و بەنگلادیش، ئەمەش بووە هۆی زیادبوونی خەڵكی پەناهەندە و كۆچەر، دواجار ئەمانە نەگەڕانەوە و مافی مانەوە و رەگەزنامەشیان پێدرا کە ئێستا چەند نەوەیەكیان لەم وڵاتە لێكەوتۆتەوە.
لەدوای ساڵی 1970 وە پەناهەندە و كۆچەر كەمیكرد بەهۆی ئەوەی كە حكومەت هەندێك یاسا و رێوشوێنی نوێی بۆ سنورداركردنی هاتنی ئەو خەڵكانە دانا، بەڵام هەر لەو ماوەیەدا بەریتانیا 28 هەزار پەناهەندەی تری وەرگرت كە بەڕەگەز هیندی بوون و لە ئۆگەندا دەركرابوون، هەروەها 22 هەزار پەناهەندەی تر كە خەڵكی باشووری خۆرهەڵاتی ئاسیا بوون قبوڵ كران.
لە هەشتاکانی سەدەی رابردوودا ژمارەیەكی گەورەتر لە كۆچەران روویان كردە ئەو وڵاتە، بەتایبەتی لە ئوسترالیا و نیوزلەندا و باشووری ئەفریقا و هۆنگ كۆنگ و سەنگاپورە و مەلاوییەوە.
لەكۆتایی هەشتاكان و سەرەتای نەوەدەكانیشەوە ژمارەیەكی دیکەی پەناهەندە لە یەكێتیی سۆڤیەتی جارانەوە روویان لەو وڵاتە کرد.
لە ساڵی 1994ەوە چەند گروپێكی تر لە خەڵكی ئاوارە و پەناهەندە روویان كردە بەریتانیا بەتایبەتی لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و باشووری ئاسیا و ئەفریقا و هیندستان و دەوروبەرییەوە، بەڵام ئەمانەی دوایی زۆربەیان خەڵكانی سیاسی بوون و داوای ئیقامەی سیاسیان دەكرد.
پەناهەندەی كورد لە بەریتانیا
تا ئێستا روون نەبۆتەوە كە كورد لە كەیەوە چوونەتە ئەو وڵاتەوە و ژمارەشیان بەتەواوی نەزانراوە، چونكە زۆربەیان لەپێناوی وەرگرتنی مافی مانەوە، ناوی وڵاتەكانیان گۆڕیوە، بەڵام بەشێوەیەكی گشتی ژمارەی كورد لە نیو ملیۆن کەس نزیکبۆتەوە بەهەموو بەشەكانی كوردستانەوە.
دەربارەی هاتنی كورد بۆ بەریتانیا ئەوەی زانراوە ئەوەیە كە یەكەم كورد بەناوی (ئەمیر نیزامی گەروسی) كە بەڕەگەز كوردە لە دەوروبەری ساڵی 1860 دا رووی لەو وڵاتە کردووە، دوای ئەو پیاوێكی تر بووە بەناوی (میرزا سەعید) كە خەڵكی رۆژهەڵاتی كوردستان بووە و لە دەوروبەری ساڵی 1892 رووی لە بەریتانیا کردووە.
کورد بە چوار شەپۆل چوونەتە ئەو وڵاتەوە، شەپۆلی یەكەم لە دەیەکانی پەنجاکان و شەستەكان و سەرەتای حەفتاكانی سەدەی رابردوودا بووە، لەو ماوەیەدا پەناهەندەی كورد زۆر كەم بووە و ئەوانەشی كە چوون بۆ خوێندن و چارەسەری نەخۆشی یان بۆ گەشتوگوزار و گەڕان بووە. شەپۆلی دووەم لە ناوەڕاستی حەفتاكانەوە دەستپێدەكات بەهۆی شكستی شۆڕشی ئەیلول و هەڵگیرساندنی شۆڕشی نوێوە و سەركوتكردن و چەوساندنەوە لەلایەن بەعسەوە، ژمارەیەكی زۆرتری پەناهەندەی كورد روویان كردۆتە ئەو وڵاتە.
شەپۆلی سێیەم لە بەرپابوونی شەڕی ئێران - عیراق و شەڕی ناوخۆی هێز و حزبە سیاسییەکانی كوردستانەوە، وایكردووە، ژمارەیەكی زۆرتر پەناهەندەی كورد روو بكەنە بەریتانیا.
شەپۆلی چوارەمیش كە لە هەرسێ شەپۆلەكەی تر زۆرتر خەڵكی كورد چوونەتە ئەو وڵاتە، لەدوای راپەڕینەوە دەستپێدەكات ئەویش بەهۆی شەڕی ناوخۆ و ئابڵوقەی ئابووریی نێودەوڵەتی لەسەر عیراق و نێودەوڵەتی و عیراقی لەسەر باشووری كوردستان و گرانی و بێکاریی و بەرتەسكبوونەوەی ئازادییە سیاسییەکان بەهۆی شەڕی ناوخۆوە. بەو هۆکارانەش خەڵكێكی زۆر روویان كردۆتە ئەوروپا بە گشتی و بەریتانیا بەتایبەتی كە تائێستاش درێژەی هەیە وێڕای رێوشوێنە ئەمنی و یاساییەکانیش.
بەریتانیا خۆی بە سەربەرز دەزانێت بەوەی كە توانیوێتی شوێنێکی ئارام و ئاسایش پەیدابكات بۆ ئەو خەڵكانەی كە بەهۆکاری توندوتیژی و چەوساندنەوەوە پەنایان بۆ بردووە، بەڵام ئەمەش بۆتە كێشەیەكی گەورە بۆ حكومەت و دەسەڵاتدارانی وڵاتەکە كە ناتوانن كۆنترۆڵی سنوورەكانیان بکەن رێگە لە هاتنی شەپۆلی پەنابەران بگرن، تەنانەت حكومەتی بەریتانیا ماوەیەك 90 ملیۆن پاوەنی دەدا بە فەڕەنسا بۆ چاودێریی و كۆنترۆڵكردنی سنوورە ئاوییەكانی نێوانیان، بەڵام ئەوەش سەركەوتوو نەبوو، تەنانەت لە ساڵی یەكەمی شەپۆلی كۆرۆنادا كە هاتوچۆكردن زۆر زەحمەت بوو، نزیكەی 30 هەزار پەناهەندە بە نایاسایی گەیشتوونەتە ئەو وڵاتە، هەرچەندە حكومەت رێوشوێنی توند دەگرێتەبەر و یاساو رێسای توند دادەنێت لەپێناوی رێگریی لە دزەکردنی پەنابەران، بەڵام تائێستا نەیتوانیوە بەتەواوی كۆنترۆڵی بكات.
دیاردەی كۆچ و پەنابەری بۆ ئەو وڵاتە كاریگەریی لەسەر كۆمەڵگەکەیان هەیە، چونكە كەلتوری ئەم گەلانە لەڕێی كۆچ و پەنابەرییەوە تێكەڵ بە كەلتوری
خەڵكی ئەم وڵاتە دەبێت و بەپێچەوانەشەوە، ئەم كارلێكردنە رۆڵی گەورەی بینیووە لە گۆڕینی شێوەی ژیان و كەلتوریاندا و هەمەڕەنگی و دەوڵەمەندیی زیاتری بەخشیوە بە كەلتوری بەریتانیا.
بەریتانیا پێی دەوترێت موزەخانەی رەگەزەکان، چونكە لەهەموو شوێنێکی جیهانەوە خەڵكی بۆ هاتووە.
شاری لەندەن پێی دەوترێت شاری رەنگە جیاوازەكان.
لەڕووی پێكەوەژیان و پلورالیزم و لێبوردەیی و هاوكاری و هاوئاهەنگی نێوان ئەم هەموو نەتەوە و ئیتنیکە جیاوازانەوە، ئەو وڵاتە هەموو ئایین و ئاینزایەکی جیاوازانەی تێدایە و نموونەیەكی سەركەوتوی پێكەوەژیان و یەكتر قبوڵكردنی پێشكەشكردووە.
دیاردەی رەگەزپەرستی و راسیستی بەیاسا قەدەغەیە و هەر كەسێك پیادەی بكات توندترین سزا دەدرێت.
سەرەڕای ئەوە، كۆچی پێچەوانەش هەیە لە بەریتانیاوە بۆ وڵاتانی تر، بەتایبەتی بۆ ئەمریكا و كەنەدا و ئوسترالیا و نیوزلەندا، چونكە ئەم وڵاتانە ئینگلیزی زمانن و زۆربەی دانیشتوانیان بەڕەگەز ئینگلیزن.
سیاسەتی نوێی بەریتانیا
سیاسەتی ئێستای بەریتانیا بەرامبەر بە پەناهەندە ئەوەیە كە بەریتانیا لەمەودوا خەڵكی پڕۆفیشناڵ و خاوەن بڕوانامەی باڵا و پیشەیی وەردەگرێت، بۆ نموونە پزیشک یان ئەندازیار یاخود ئەوانەی شارەزان لە (IT) و تەكنۆلۆجیاو خاوەنی پیشەیەكی باشن، واتە چیتر كەسێك وەرناگرن كە باربێت بەسەر وڵاتەکەیانەوە و بەخێوی بكەن. بڕیاریش دراوە كە هەموو ئەو كەسانەی لە سەرەتای ساڵی 2022ەوە بە نایاسایی چوونەتە ناو بەریتانیاوە، یان ئەوانەی كە چەند جارێك رەتکردنەوەیان وەرگرتووە و كەیسەكانیان بۆ یەكجاری داخراوە، یان ئەوانەی كە تێوەگلاون لە كاری تیرۆرستی و كوشتن و شەڕكردن و بەكارهێنانی توندوتیژی، هەموویان دیپۆرت و رەوانەی وڵاتەكانیان بكەنەوە، بۆ ئەم مەبەستەش چەند كەمپێك لە چەند شوێنێكی جیاواز دەكەنەوە، هەروەكو ئێستا لە رواندا لەکیشوەری ئەفریقادا كراوەتەوە و بەریتانیا بۆ ئەو مەبەستە 100 ملیۆن پاوەنی داوەتە حكومەتی رواندا بۆ خەرجیی كەمپەكە، لەوێدا خولی راهێنانیان بۆ دەكەنەوە و فێری پیشە و زمانیان دەكەن، پاشان سەیری كەیسەكانیان دەكەن و ئەوەی بەكەڵكی بەریتانیا بێت وەریدەگرن، ئەوانەشی كە وەرناگیرێن لە رواندا دەتوانن بمێننەوە و كاربكەن، چونكە رواندا لەڕووی ئابووریی و وەبەرهێنانەوە زۆر گەشەی كردووە و هەلی كاری زۆری تێدایە.
10 - داون ستریت. بارەگای سەرۆک وەزیرانی بەریتانیا
بەریتانییەکان بەنیازبوون هەمان كەمپ لە هیندستانیش بكەنەوە، چونكە لە سەرەتای ئەم ساڵەوە 100 هەزار هیندی بە نایاسایی چوونەتە بەریتانیا، بۆ ئەو مەبەستەش سەرۆك وەزیرانی پێشووی بەریتانیا سەردانی هیندستانی كرد، بەڵام سەركەوتوو نەبوو لە كردنەوەی كەمپەكە و وازیان لەو بیرۆکەیە هێنا بەهۆی ناڕەزایی وڵاتەكان و ناڕەزایی شاژنی کۆچکردوو و هەندێك لە حزبەكانی بەریتانیاش.
منداڵ و خێزان و گەنج
نزیكەی 20 ملیۆن منداڵ و گەنج تا تەمەنی سەروو 19 ساڵ لە بەریتانیادا هەن، واتە نزیكەی چارەكێكی سەرجەم دانیشتوانی وڵاتەكە. منداڵ لەو وڵاتەدا كاتێك تەمەنی دەگاتە گەنجی، حەز بە جیابوونەوە و سەربەخۆیی لە خێزان و دایك و باوكی دەكات، ئەمەش لە خێزانێكەوە بۆ خێزانێكی تر دەگۆڕێت، لە ئێستا منداڵ زیاتر لە ماڵەوە كات بەسەر دەبات و یاری دەكات، بە پێچەوانەوەی رابردووەوە كە زۆربەی كاتی لە دەرەوەی ماڵ و خێزان دەبردەسەر. ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆئەوەی كە ئێستا زۆر هۆكاری سەرقاڵكردنی منداڵ دابینكراوە وەك ئینتەرنێت و تەلەفزیۆن و ڤیدیۆ و كۆمپیوتەر و دی ڤی دی و پلەیستەیشن و زۆر ئامێری تری یاری و كاتبەسەربردن.
هۆیەكی تریش لەبەر سەلامەتی و ئاسایشی منداڵانە، چونكە هەندێك جار منداڵ لە دەرەوەی ماڵەوە رووبەڕووی مەترسی و ئازاردان دەبێتەوە، بەڵام ئێستا ئەم دیاردەیە بەتەواوی کەمبۆتەوە.
لەم (20-30) ساڵەی دواییدا گۆڕانكاریی زۆر دەربارەی جیابوونەوەی ژن و مێرد روویداوە، بەجۆرێك كە بەریتانیا لە خۆرئاوای ئەوروپادا زۆرترین رێژەی جیابوونەوەی ژن و مێردی تێدایە ، لە هەر سێ ژن و پیاو یەکێکیان جیادەبنەوە، نیوەیان لە 1 ساڵی یەكەمی ژن و مێردایەتیدا، ئێستا یەک ملیۆن و 700 هەزار ژن و مێردی جیابۆوە هەن.
لە ساڵی 1999 دا ٪40ی منداڵانی بەریتانیا لە دایكبوون بەبێ دایك و باوكی شەرعی، ئێستا ٪65 ی منداڵ لەگەڵ دایك و باوكدا دەژی و ٪25 یان بەتەنیا دەژین و ٪10-ش لەگەڵ خێزانی باوەژن و باوەپیارەدا دەژین.
گەنج لە تەمەنی 16 ساڵیدا دەتوانێت ژن بهێنێت یان شووبكات، بەڵام بە رەزامەندیی دایك و باوكی و بەشێوەی رەسمی.
لە تەمەنی 16 ساڵ و بۆ سەرەوە دەتوانێت جگەرە بكێشێت و هەروەها لە تەمەنی 18 ساڵ و بۆ سەرەوە دەتوانێت مەی بخواتەوە، لە تەمەنی 17 ساڵیشەوە دەتوانێت ماتۆڕ و ئوتۆمبێل لێبخوڕێت، بەڵام جووتبوون لە تەمەنی 16 ساڵی بۆ خوارەوە قەدەغەیە، هەروەها لە تەمەنی 18 ساڵییەوە دەتوانێت گرێبەست ئیمزا بكات و بەشداریی هەڵبژاردن بكات.
لە تەمەنی 14 ساڵ و بەرەو خوار کارکردن بە منداڵان قەدەغەیە، مەگەر ئیشی زۆر سوك و ئاسان بێ و بەڕەزامەندی دایك و باوك و لەژێر چاودێریشدا بێت.
كێشەكانی منداڵ و گەنجان لە بەریتانیا بریتییە لە بەكارهێنانی مادە هۆشبەر و سڕكەرەکان و خواردنەوەی مەی بە زۆری و جگەرەكێشان، جیابوونەوە لەخێزان، وازهێنان لە خوێندن، هەروەها مەترسی تەندروستی ئەو خواردنانەی كە چەوری و هۆرمۆن و خوێی زۆری تێدایە.
كێشەیەكی تری سەرەكی كە رووبەڕووی حكومەت و حزبەكان دەبێتەوە ئەوەیە كە گەنجان زۆر بە كەمی بەشداریی هەڵبژاردن دەكەن، ئەمەش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە گەنجان بڕوایان بە بەرنامە و سیاسەتی حزبەكان نییە و سەرقاڵی كاری ترن، بۆنموونە لە هەڵبژاردنی ساڵی 2001 دا دەركەوتووە كە 1\5 ی گەنجان بەشداریی هەڵبژاردنیان كردووە.
ئەم راپرسییانە بەتەواوی ئەوە دەردەخەن كە گەنجان لەو وڵاتەدا دوورەپەرێزن لە حكومەت و حزبەكان.
شایانی باسە لەگەڵ بوونی ئەم كێشە و گرفتانەش منداڵان و گەنجان لەو وڵاتەدا زۆر لە پێداویستییەكانیان بۆ دابینكراوە، هەر لە ئازادیی و دیموكراسی و پارە و جێگە و خوێندن و تەندروستی و كۆمپیوتەر و رابواردن و گەڕان و سەیران و سەنتەری وەرزشی و هونەری، هەروەها زۆر ئامێر و هۆكانی تری سەرقاڵكردنی منداڵ و گەنج، بەڵام ئەمە بەو مانایە نایەت كە هەموو شتێك بۆ منداڵ و گەنجان دابینكراوە. منداڵان پێش کاتی چوونە قوتابخانەی سەرەتایی، كرێی دایەنگە و باخچەی ساوایانیان بۆ دابینكراوە، منداڵ لەم وڵاتەدا ژووری تایبەتی نووستنی خۆی هەیە، هەروەها دەزگایەكی تایبەتی بەناوی پشتگیریی منداڵان هەیە كە هەفتانە یان مانگانە پارە دەدات بە منداڵان تا تەمەنی 16 ساڵی . لەو وڵاتەدا گرنگی زۆر دەدرێت بە مەسەلەی گەشەكردنی توانا و لێوەشاوەیی منداڵان و بۆ ئەم مەبەستەش چەندین ناوەند و سەنتەری جیاجیا كراوەتەوە، ئەو منداڵانەش كە لە دایك و باوكیان جیابوونەتەوە، لەلایەن دایك و باوكیانەوە بەبەردەوامی سەردانیان دەکرێت و چاودێریی دەكرێن و پارەشیان بۆ دابیندەكەن.
ئەو منداڵانەش كە دایك و باوكیان كار دەكەن، جێگەی حەوانەوە و چاودێرییان بۆ دابینكراوە تا دایك و باوكیان لە کارکردن دەگەڕێنەوە.
دەزگای خزمەتگوزاریی كۆمەڵایەتی پەیوەندیی نزیكی بە خێزان و منداڵ و كێشەكانیانەوە هەیە و هاوكاریی و پشتگیرییان دەكەن. ئەگەر كەسێك کاری سێکسی لەگەڵ منداڵی خوار 16 ساڵدا بکات، چواردە ساڵ حوكم دەدرێت. ئەو منداڵانەی كە تەمەنیان لە خوار 10 ساڵەوەیە و سەرپێچی یاسایی دەكەن، بە تاوانبار حساب ناكرێن، ئەو منداڵانەش كە بەرەڵان یان زۆر بزێون لەلایەن پۆلیسەوە ناچار دەكرێن كە سەرپەرشتیاریان بۆ دابین بكرێت و بخرێنە شوێنی حەوانەوەی تایبەتی و لەژێر چاودێریی و ئامۆژگاریدا بن.
منداڵ لەبار بردن
بەپێی یاسای ساڵی 1967 لە بەریتانیا و وێڵز رێگە دراوە كە ژن منداڵ لەبار ببات، بەمەرجێك كە دوو پزیشك پەسندی بكەن كە:
-مانەوەی دووگیانییەکە ژیانی ئەو ژنە دەخاتە مەترسییەوە.
-لەوانەیە دووگیانییەکەی ببێتە هۆی نەخۆشی دەروونی و مێشك.
-یان لەوانە بێ كە دووگیانییەکەی ببێتە هۆی ئەوەی ئەو منداڵەی لە دایك دەبێت کەموکووڕیی هەبێت.
-یان كاریگەریی دەبێ لەسەر منداڵەكانی دیکەی.
-یان ماوەی دووگیانیی ژنەكە هێشتا لە 24 هەفتە كەمترە، بەڵام ئازاری هەیە و مەترسیدارە بۆ سەر ژیانی. ئەگەر كچەكە تەمەنی لە خوار 16 ساڵییەوە بوو و یستی منداڵەكەی لەباربەرێت، پێویستە رای دایك و باوكی وەربگیرێت.
منداڵ هەڵگرتنەوە
منداڵ هەڵگرتنەوە پێویستە بەشێوەیەكی رەسمی بكرێت و لە دادگا داوا بكرێت بەپێی یاسا وەربگیرێت و بكرێت بەناوی خۆیانەوە، هەروەها رای دایك و باوكی ئەسڵیی وەربگیرێت، دایك یان باوكی ئەسڵی مافی ئەوەیان هەیە كە ناوبەناو منداڵەكەیان ببینن، ئەگەر كەسێكی تریش هەڵی گرتبێتەوە، تا تەمەنی دەبێتە 18 ساڵ و ئەوكاتە خۆی بڕیار دەدات لەگەڵ كێدا بژی. هەر كەسێك منداڵ هەڵبگرێتەوە و بیكات بە منداڵی خۆی، پێویستە بەلایەنی كەمەوە تەمەنی لە 21 ساڵ كەمتر نەبێت، بەڵام ئەگەر ژن و مێرد بن و بیانەوێت منداڵێك هەڵبگرنەوە، ئەگەر تەمەنی یەكێكیان ژنەكە یان پیاوەكە نەگەشتبێتە 21 ساڵ، هەر دەبێ و یاساییە منداڵەكە هەڵبگرنەوە.
رۆڵی ژنان لە كۆمەڵگەی بەریتانیدا
لە رۆژگاری رابردوودا ژنان كەمتر ئیشیان كردووە و كەمتر هەلی كاریان بۆ رەخساوە، تەنیا ٪10 ی ژنان كاریان كردووە، ئەم رێژەیە تا هاتووە بەرزبۆتەوە تا گەیشتۆتە ٪47.
تا ساڵی 1857 ژنان مافیان نەبووە لە مێردەكەیان جیاببنەوە و تەڵاق وەربگرن، هەروەها تا ساڵی 1882 ژنان كە شوویان كردووە، هەرچییەكیان هەبووە لە پارە و زێڕ و موڵك یەكسەر بووە بە موڵكی مێردەكەی.
لە كۆتایی سەدەی نۆزدەیەم و سەرەتای سەدەی بیستەمدا لە ئەنجامی ناڕەزایی و خەبات و تێكۆشانی ژمارەیەكی زۆر لە ژنان كە داوای مافی زیاتریان دەكرد، بەتایبەتی مافی هەڵبژاردن و یەكسانبوونیان لەگەڵ پیاوان، دوای ئەوەی كە ژنان رۆڵیان زیاتر بوو، بەشدارییان كرد لە جەنگی یەكەمی جیهاندا و زۆر ئەركی تریان كەوتە سەرشان لە جەنگدا كە پێشتر نەیانكرد بوو. ئەم هۆیانە وایكرد لە دوای تەواوبوونی شەڕی یەكەمی جیهانەوە لە ساڵی 1918 دا بڕیاردرا كە ژنان لە سەروو تەمەنی 30 ساڵییەوە بەشداریی هەڵبژاردن بكەن و مافی خۆپاڵاوتنیشیان بۆ پەرلەمان هەبێت، دواتر لە ساڵی 1928 دا بڕیاردرا كە ژنان مافی دەنگدان و بەشداریكردنیان لە هەڵبژاردندا یەكسان بكرێت بە تەمەنی پیاوان کە 21 ساڵ بوو.
دواجار لە ساڵی 1969دا گۆڕدرا بۆ تەمەنی 18 ساڵ و بۆ سەرەوە.
سەرەڕای ئەم دەسكەوتانەش كە ژنان بەدەستیان هێنابوو، هێشتا ژنان لە زۆر بواری تردا جیاوازیی دەكران بەتایبەتی لە شوێنی کاردا، زۆر كار بەڕووی ژناندا داخرابوو، ژنان كەمتر هەلی کاریان بۆ دەڕەخسا و بە زەحمەت دەچوونە زانكۆ، پارەی ئیشی ژنان كەمتربوو لە پیاوان، تا لە شەستەكان و حەفتاكانی سەدەی رابوردوودا بەهۆی داڕشتنی هەندێك یاسا و رێوشوێنی نوێوە، ژنان بە زۆربەی مافەكانیان شادبوون بەتایبەتی لەڕووی کارکردن و کرێی کارەوە، تا گەیشتە ئەوەی كە بەپێی یاسا قەدەغەیە و سەرپێچی یاسایە جیاوازیی لەنێوان ژنان و پیاواندا بکرێت.
بەریتانیا بە چوونە دەرەوە لە یەکێتیی ئەوروپا سوودیشی بینی و زیانیشی بەرکەوت
ژنان ئێستا ٪51 ی رێژەی دانیشتوان پێکدەهێنن و ٪47ی هێزی كار، كچان بەگشتی كاتێك قوتابخانە تەواودەكەن، بڕوانامەی باشتر لە كوڕان بەدەستدەهێنن، ئێستا ژمارەی ژنان لە زانكۆكاندا لە پیاو زیاترن، هەلی ئیشكردن بۆ ژنان زۆر لە جاران باشترە و ئێستا زۆرتر كاردەكەن و نزیكەی 2\3ی ژنان كار دەكەن.
بەریتانیا لەزۆربەی وڵاتانی تری ئەوروپا زیاتر ژن كاری تیادا دەكات، بەتایبەتی لەو شوێنانەی كە زیاتر بە سەنتەری کاركردنی ژنان ناسراوە و لەبارو گونجاوە بۆ كاركردنی ژنان ، وەكو نەخۆشخانە، خوێندنگە، بانك، سوپەر ماركێتەكان و زۆر شوێنی تر.
هەنووکە 3\4 ی ژنان لەگەڵ منداڵاندا كاردەكەن لە دایەنگە و باخچەی ساوایان و كرێشەكان و نێرسەری و قۆناغی سەرەتایی و تا رادەیەكیش قۆناغی ناوەندی.
بەمجۆرە دەبینین كە رۆڵی ژنان بەتەواوی گۆڕاوە، بەجۆرێك بەپێی لێكۆڵینەوەیەك دەركەوتووە كە خەڵكێكی زۆر كەم بڕوایان بەوە ماوە كە ژن لە چوارچێوەی دیواری ماڵەوەدا بمێنێتەوە.
كۆمەڵگەی بەریتانی و ئایین
بەریتانیا بەگشتی كۆمەڵگەیەكی کریستیانە، بەڵام خەڵكەكەی زۆر كراوە و لێبوردەن بەرامبەر ئایینەكانی تر و بەرامبەر ئەو خەڵكانەش كە بڕوایان بە هیچ ئایین و مەزهەبێك نییە، واتە خەڵكەكەی توندڕەویی و دەمارگیریی ئاینییان نییە و هەموو كەسێک لەو وڵاتەدا ئازاد و سەربەستە لەڕووی پیادەکردنی رێوڕەسمی ئایینی و مەزهەبی و هەر جۆرە بیروباوەڕێكی تری ئاینی كە خەڵك بڕوایان پێی هەیە.
لەو وڵاتەدا تا ئاستێکی زۆر ئایین بە مەدەنی كراوە و ئایین بەرەوڕووی تاك كراوەتەوە، ئایینی رەسمی نییە، بۆیە هەموو ئایینەكان رەسمی و رێگەپێدراون. 1700 مزگەوت هەیە ، بەسەدان تێمپڵی هندییەكان و پەرەستگای بودییەكان و جوەكان و سیكەكان هەیە.
بەپێی سەرژمێریی ساڵی 2001 تەنیا ٪75 ی خەڵكەکەی بڕوایان بە ئایین هەیە. زیاتر ٪70 ی دانیشتوانەکەی مەسیحین، ٪3 موسڵمانن و ٪1 هیندۆسە، دوای ئەمانەش گەورەترین گروپی ئایینی بریتیین لە سیك و بودیست و جوو، هەروەها خەڵكانی تریش هەن كە بڕوایان بە ئایینی تر هەیە، بەڵام رێژەیان زۆر نییە.
زۆربەی دانیشتوانی بەریتانیا پڕۆتستانت مەزهەبن و تەنیا لە٪10ی دانیشتوانەکەی كاسۆلیك مەزهەبن.
ساڵی 1534 لە سەردەمی شا هێنری سێیەمدا بوو بە سەرۆكی کڵێساکانی ئینگلاند و لەو كاتەشەوە شا یاخود شاژن سەرۆكی کڵێسایە.
بەپێی مەزهەبی پڕۆتستانت میراتگر یان جێگرەوەی پاشا یاخود شاژن كە دێتە سەر تەختی پاشایەتی، نابێت ژن بهێنێت یان شوو بكات بە كەسێك كە پڕۆتستانت مەزهەب نەبێت.
شا یان شاژن مافی دەستنیشانكردنی ژمارەیەك لە خەڵكی شارەزا و پایەبەرزی بۆ کڵێساکان هەیە، لەوانەش قەشەی کڵێساکان كە سەرۆكی کڵێسایە لەهەر ناوچەیەك، هەروەها سەرۆك وەزیرانیش ئامۆژگاریی و رێنمایی بۆ هەڵبژاردنی ئەم جۆرە كەسانە پێشكەش دەكات.
ئێستا خەڵك كەمتر دەچن بۆ کڵێساکان و بەتایبەتی گەنجەكانیان زۆر بە كەمی رووی تێدەكەن و ئەوانەی كە دەچن زیاتر خەڵكی بەتەمەن و بەساڵاچوون لە رۆژانی یەكشەممەدا سەردان دەكەن.
بەپێی ئامارێک ئەوە خەمڵێنراوە كە خەڵك لە ئینگلەند لە ٪8 بۆ ٪11 دەچن بۆ کڵێساکان، بەڵام لە هەرێمی سكۆتلەندا خەڵكی زیاتر دەچن، هەرچەندە ئێستا لە سكۆتلەنداش رووی لە دابەزین كردووە و خەڵك كەمتر دەچن بەراورد بە جاران.
وانەی ئایین
خوێندكاران لە قۆناغەکانی سەرەتایی و ناوەندیشدا، تەنیا وانەی ئاینی کریستیان ناخوێنن، بەڵكو فێری ئایینەكانی تریش دەكرێن و وەك چۆن خوێنكاران دەبەن بۆ سەیركردنی کڵێسا، بەهەمان شێوە دەیانبەن بۆ بینینی تێمپڵەكان و مزگەوت و پەرستگای ئاینەكانی تر، بەڵام دایك و باوك ئازادن لەوەی كە نەیانەوێت منداڵەكەیان وانەی ئایین بخوێنن.
