جەنگی دەروونی

پێشەكی:

جەنگی دەروونی هەمیشە بابەتێکی هەستیاربووە و رەنگە زۆرمان کاریگەرییەکانی جەنگی دەروونیمان لە دۆخە هەستیارە سیاسی و کۆمەڵایەتییەکاندا بەدیکردبێت، بۆیە بۆ زیاتر ئاشنا بوون بە چەمکی جەنگی دەروونی و ئەو رێگەیانەی بەکاردەهێنرێن و ئەو کەسانەی پەیڕەوی دەکەن گرنگی بابەتەکە. لە دووتوێی ئەم دۆسێیەدا کە لەلایەن هاوکارمان نەوزادی موهەندیس-ەوە ئامادەکراوە  تێیدا جەنگی دەروونی و چەمک و مانا و کاریگەرییەکانی لەسەر کۆمەڵگە و وڵاتان و دەسەڵاتە سیاسییەکان شیکراوەتەوە، هەروەها مێژووی جەنگی دەروونی و ئەو ئامراز و کەرەستانەی لە جەنگی دەروونی ئێستا و رابردوودا بەکارهاتووە و بەکاردێت خراوەتەڕوو لەگەڵ لایەنە جۆراوجۆرەکانی و چۆنیەتی پەیڕەوکردنی، جگە لەوەی چۆن خۆمان لە کاریگەرییە خراپەکانی جەنگی دەروونی بپارێزین بە وردی و بابەتیانە لەم دۆسێیەدا بۆ خوێنەران پوخت کراوەتەوە.

دۆسێ

ئا: نەوزادی موهەندیس

جەنگی دەروونی «جەنگی سایكۆلۆژی» یان لایەنە بنچینەییەكانی پڕۆسە دەروونییە نوێكان، پڕۆسە پاڵپشتییە زانیارییە سەربازیەكانە، جەنگی سیاسییە یان «جەنگی دڵ و مێشكە» یان پڕوپاگەندەیە.
هەموو ئەم زاراوانە ئاماژەن بۆ كارێك بەپێی دەروون دەکرێت، بۆ وروژاندنی پەرچەكرداری دەروونی كە دانراوە بۆ كەسانی تر، شێواز و میكانیكی هەمەجۆری تێدا بەكاردێت، ئامانجیشی كاریگەری خستنە سەر رێكخستنە ئەخلاقی و بیروباوەڕ یان سۆز یان پاڵنەرەكان یان لۆژیك و هەڵسوكەوتەكانە.
بەكاردەهێنرێت بۆ وەرگرتن و دەستخستنی دانپیادانان یان جێگیركردنی هەڵوێست و شێوازی گونجاو كە بگونجێت بۆ ئەو مەبەستانەی ئەو كەسەی دەیکات، هەندێكجار لە نێوان جەنگە و پڕۆسە رەشەكاندا یان ئاڵا درۆینەكاندا كۆدەكرێتەوە.
یان بەكاردەهێنرێت بۆ شكستپێهێنان و ورە روخاندنی دوژمنان، بە جۆرە تاكتیكێك كە مەبەست لێی ورە روخاندنی هێزەكانیانە.

لایەنی بە ئامانج گیراو
* رەنگە لایەنی بە ئامانجگیراو حكومەتەكان یان رێكخراوەكان یان گروپ و تاكەكانیش بێت، نەك تەنها سەربازەكان.
*هەروەها دەكرێت كەسانی مەدەنیش بكرێنە ئامانج لە جێگە بیانیەكاندا بە تەكنیك و هۆكاری راگەیاندن، بۆ كارتێكردنی حكومەتەكانیان.
لە كتێبی پڕوپاگەندەدا  كە لەلایەن جاك ئیلۆلەوە دانراوە ئاوها باس لە جەنگی دەروونی دەكات و تێیدا هاتووە : 
-جەنگی دەروونی: بریتیە لە پیادەكردنی شێوازێك لە شێوازە باوەكانی ئاشتی .
-هەروەك چۆن بریتیشە لە وێنەیەك لە وێنەكانی جەنگی ناڕاستەوخۆ.
جا پڕوپاگەندە دەبێتە هۆكاری دوودڵكردنی رای گشتی لە هەر رژێمێكی  ئۆپۆزسیۆندا بە داماڵینی لە كۆنترۆڵكردنی رای گشتی لە بنچینەدا. 
زۆر سەختە هێرشی دەروونی بەرپەرچبدرێتەوە بەشێوەیەك كە هیچ دادگایەكی نێودەوڵەتی نییە بۆ رێگەلێگرتنی، لەبەرئەوەی هیچ رێگەیەكی یاسایی نییە بۆ باسكردنی « تێیدا خاوەنی پڕوپاگەندە مامەڵە لەگەڵ لایەنێكی دژی بێگانەدا دەكات كە دەیەوێت ورەی بڕوخێنێت بەهۆكارە دەروونییەكان، بۆئەوەی گومان دروستبكات لەسەر راست و دروستی بیروباوەڕەكان و كردارەكانیشی»
لە مێژووی كۆندا گەلێك بەڵگە هەن لەسەر هەڵایسانی جەنگی دەروونی، لە ئێستاشدا بەشێوەیەكی بەربڵاو بەكاردەهێنرێت، بەهۆی پەیوەندی راستەوخۆی جەماوەرەوە بە جەماوەری دوژمنەوە. لەزۆرێك لە جەنگەكاندا بەكارهاتووە، لەم سەردەمەشدا لەڕێگەی تۆڕی ئینتەرنێتەوە زۆر بەئاسانی لەهەموو جیهاندا هەڵمەتی زانیاری درۆ و ساختە و سەرلێشێواندن دەکرێت.

مێژووی جەنگی دەروونی
ئەمجۆرە جەنگە مێژووییەكی دێرینی هەیە و دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی پێنجەمی پێش زایین لەلایەن هەریەكە لە فیرعەونەكانی میسر و یۆنانیە كۆنەكان و چینیەكانیشەوە  ناسراوە و پیادەیان كردووە و چەندین كتێبیش دەربارەی جەنگی دەروونی نوسراوە باس لە جۆرەكانی و شێوازەكانی و هۆكارەكانی ئەو جەنگە دەكەن. 
هەر لەدێر زەمانەوە سەركردە و سەرۆك و دەسەڵاتدارە جەنگییەكان پێش مێژوو گرنگی ئەم جەنگە دەروونییەیان زانیووە بۆ لاوازكردنی ورەی بەرامبەرەكانیان، ئەوەتا لە جەنگی فرما لەساڵی 525 پێش زاین لە نێوان ئیمپراتۆریەتی فارسی و میسری كۆندا، فارسەكان پشیلە و ئاژەڵی تریان بەكاردەهێنا وەك تەكنیكێكی دەروونی دژی میسرییەكان، كە میسرییەكان بەهۆی بیروباوەڕەكانیانەوە ئازاری پشیلەیان نەدەدا.
وەك كتێبی سەركردەی سەربازی چینی «سەن تزوو» بە ناونیشانی «جەنگەكە» و تێیدا گرنگی شێوازە دەروونییەكان و هێزی مەعنەوی لە جەنگدا وەك كتوپڕی و ژاوەژاو و تەپڵ لێدان و بوق كێشان و راگەیاندن و ...هتد.
لەكاتێكدا یۆنانیەكان هونەری وتاردانیان پیادە كردووە بەرامبەر گەلانی تر، میسریەكان رۆژنامەیان بەكارهێناوە پێش 73 سەدە و رۆژنامەی كۆشكیان هەبووە وەكو هۆكارێكی جەنگی دەروونی، بەهەمان شێوە رۆمانەكانیش هەروایان كردووە، سەرەڕای قسە و جنێودان و ناوزڕاندن كە هەموویان كاریگەری دەخەنە سەر رۆحیەتی مەعنەوی لایەنی بەرامبەر .
بەڵام مەغۆلەكان سیخوڕیان بەكارهێناوە وەك هۆكارێكی جەنگی دەروونی، لەگەڵ بڵاوكردنەوەی پڕوپاگەندە و واتەوات بۆ گەورەكردنی رووداوەكان و هێزی سوپاكەیان لە بەرامبەر دوژمنەكانیان،  لەسەدەی بیستەمدا و لەسەرەتای جەنگی جیهانی یەكەمەوە، هەموو هۆكارە راسەوخۆ و ناڕاستەوخۆكانیان بەكارهێناوە، ئەوەتا ئەڵمانیەكان لەڕێگەی فڕێدانە خوارەوەی بڵاوكراوەوە لە پشتی بەرەكانی جەنگی دوژمنەوە و بەدیاریكراویش لە ناوەڕاستی شاری لەندەندا جەنگی دەروونیان پەیڕەوکردووە .
بەهەمان شێوەش بەریتانیا گرنگی زۆری داوە بە جەنگی دەروونی و  بەشی پڕوپاگەندەی دژ لەساڵی 1918دا دامەزراندووە.
لەكاتێكدا لە ئەمریكا بەشی پڕوپاگەندەیان لە ساڵی 1917پێکهێناوە كە ئاڕاستەكراو بووە بۆ ئەمریكییەكان و دنیای دەرەوەش. جەختیاندەكردەوە لەسەر بڵاوكراوەكان و رۆژنامەكان و كتێب و گۆڤار بە مەبەستی روخاندنی ورەی دوژمنان و رەوایەتی پێدان بە هەڵوێست و گوتاری هاوپەیمانان و گرنگیدان بە گیانی پێكەوەیی لە نێوان گەلانی جیهاندا لەلایەن ڕای گشتییەوە، بەڵام لە جەنگی جیهانی دووەمدا، جەنگی دەروونی پێشكەوت و گۆڕانی گەورەی بەسەردا هات، ئەوەش لە ئەنجامی پێشكەوتن و داهێنانە نوێیەكان لە هۆكارەكانی پەیوەندیەكاندا و لەو كاتەشدا چەندین قوتابخانەی جەنگی دەروونی دروستبوون وەك قوتابخانەی جەنگی دەروونی ئەمریكی و ئەڵمانی و روسی.

نموونە مێژووییەكان
لەبەناوبانگترینیان بریتیە لە :
*ئەسكەندەری گەورە ، كە سەركەوتووبوو لە داگیركردنی بەشێكی گەورەی ئەوروپا و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست.
*جەنگیزخان سەركردەی ئیمپراتۆریەتی مەغۆلی، لە سەدەی 13ی زایین. هۆكار و شێوازی جۆراوجۆری جەنگی دەروونی بەكارهێناوە بەرامبەر دوژمنەكانی، بۆئەوەی خۆیان بەدەستەوە بدەن نەك شەڕی لەگەڵدا بكەن بۆئەوەی بەر خەشم و قینی نەكەون.
بەشێوەیەك پێش ئەوەی هەر شوێنێك داگیر بكات، لەڕێگەی سیخوڕ و لایەنگرەكانییەوە بانگەشەی ئەوەی دەكرد مەغۆلەكان ژمارەیان زۆرە و زۆر ئازا و دڵڕەقن و پیاوكوژن و مامەڵەیان توندوتیژە، بۆئەوەی ورەی بەرامبەرەكانیان بڕوخێنن. دەنا لە راستیدا ژمارەیان ئەوەندە زۆر نەبووە لەسەرەتادا و بەم شێوەیە ورەی دوژمنەكانی دەڕوخاند و لەجەنگەكانیدا سەردەكەوت.
*ناپلیۆن پۆناپارت، لەڕێگەی نامەناردن و خۆدەرخستن بە بەهێزی و ژمارەی سەرباز و جۆری چەكەكانی و پڕوپاگەندەكردن لەناو خەڵكدا بەتایبەتی لە جەنگەكەی بۆ سەر میسر بەتایبەتی و رۆژهەڵات بەگشتی و زۆر جاری تریش لەڕێگەی وشە و زاراوای توند و جنێو و سووك سەیركردنی بەرامبەرەكەی و بوختان هەڵبەستن و هەڕەشە و گوڕەشە ناردن و ترساندن و باسكردنی جەنگەكان و سەركەوتنەكانی....هتد جەنگی دەروونی پەیڕەودەکرد.
*لەماوەی جەنگی جیهانی دووەمدا وڵاتانی میحوەر لە ئەڵمانیا و ژاپۆن و ئیتالیا، یەكەمجار گەلانی خۆیان رازیكرد بە هێرشبردنە سەر وڵاتانی تر و دواتر هەڵوەشاندنی بەرامبەرەكانیان و بەدەستهێنانی سەركەوتن بەمەش دوژمنە راستەوخۆكانیان دەترساند و ئەوانی تریشیان هێور دەكردەوە.

جا پێش هەر جەنگ و پەلاماردانێك پڕوپاگەندەی رەش بەكاردەهات و بەمەش ئەڵمانییەكان لە بواری پڕوپاگەندەدا 3 سەركەوتنیان بەدەستهێنا لەوانە:
- لە بواری سیاسیدا: وای لە رای گشتی جیهانی كرد لە نێوان شیوعیەت و فاشیەتدا یەكێكیان هەڵببژێرن.
- لەبواری ستراتیژیدا:وای لە قوربانییەكان دەكرد خۆیان دانێن قوربانی كۆتاییە و بەمەش ئەڵمانییەكان وردە وردە پێشدەكەوتن.
- لەبواری دەروونیشدا: بە بەكارهێنانی ترسی تەواو وای لە گەلی ئەڵمانی كردبوو هەمیشە ترسی لەناوبردنی لەلایەنە شیوعیەكانی هەبێت، هەروەها فلیمەكانی شەڕە لە ناكاوەكانی بەكاردەهێنا بۆ ترساندنی دەسەڵاتدارانی وڵاتانی تر و روخاندنی ورەیان بەمەش دەوترێت روخاندنی دەماری نەتەوەكان كە هەمیشە لە دۆخی گومان و ناڕۆشنیدا بن و نەزانن بەیانی چیان لێ بەسەردێت.
* لەلایەكی ترەوە هەریەكە لە ئەڵمانەكان و ئینگلیزەكان لەڕێگەی رادیۆكانیانەوە هەوڵی بڵاوكردنەوەی پڕوپاگەندەی دژ بەیەكیان دەدا و تەشویشیان دەخستە سەر رادیۆكانی یەكتری بۆ ئەوەی كاریگەری دابنێن لەسەر زۆرترین خەڵك و گوێگر و كاریگەری لەسەر بیروباوەڕ و ورەیان دابنێن، لەم بوارەشدا ئەڵمانەكان پلانی جۆراوجۆریان بەكاردەهێنا و ناودەبرا بە «جەنگی رادیۆ».
* ئەمریكیەكان لەسەردەمی سەرۆك رۆزفڵت هەوڵی دامەزراندنی هەمئاهەنگیكەرێكیاندا بۆ زانیارییەكان و لەساڵی 1914دا ئیدارەی زانیاری جەنگی دامەزراند بۆ كۆنترۆڵكردنی هەموو پڕوپاگەندەیەكی راستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ لە نیوەی گۆی زەویدا و مەبەستەكانیشی بریتی بوون لە:
*بەردەوامبوون لەسەر كۆكردنەوەی زانیاری.
* بڵاوكردنەوەی پڕوپاگەندەی رەش.
* كاری پیلانگێڕی و بچووكردنەوە بەهاوكاری لەگەڵ دەسەڵاتە سەربازیەكاندا.

چەمك و زاراوە  بەكارهاتووەكان
تا ئێستا نەتوانراوە پێناسەیەكی دیاریكراو بۆ جەنگی دەروونی دیاریبكرێت، یان بوارەكانی ئاشكرا بكرێت، هەرچەندە كتێبی زۆریش نوسراوە لەبارەیەوە، لەلای خەڵكی جەنگی دەروونی گەلێك مانا و بۆچوون دەگرێتەوە، تەنانەت ئەو كەسانەی لەو بوارەشدا شارەزاییان هەیە نەیانتوانیووە چەمك و مانایەكی دیاریكراوی بۆ دەستنیشان بكەن، ئەم جیاوازیەش لەوەوە هاتووە نەتوانراوە پێناسەیەكی ئاشكرا دیاریبكرێت، چونكە نەتوانراوە سنوری بوارەكانیشی بە ئاشكرا دەستنیشان بكرێت، تەنانەت لەناو یەك دەوڵەتیشدا چەمكی دەروونی جیاوازی زۆری لەسەرە.

چەمكی جەنگی دەروونی
جەنگی دەروونی: بریتیە لەو جەنگەی تێیدا هۆكارەكانی پڕوپاگەندەی دەروونی و مەعنەوی تر بەكاردێت بۆ كاریگەر خستنە سەر ورەی دوژمن و ئاڕاستەکردنی فیكر و بیروباوەڕەكانی، بۆ دروستكردنی دۆخێكی جیابوونەوە و بێزاربوون لە نێو ریزەكانیدا، مەبەستیش لێی بریتییە لە سەركەوتن لە جەنگە سەربازییەكاندا و شكستپێهێنانی دوژمن.
لە فەرهەنگی جەنگی ئەمریكی كە لە ساڵی 1948دا دەرچووە، بەم شێوەیە زاراوەی جەنگی دەروونی باسدەکات :
بریتییە لە رێوشوێنی پڕوپاگەندەی دیاریكراو بۆ كاریگەری خستنە سەر هەست و سۆز و مامەڵە و هەڵوێستی گروپە دژە بیانییەكان یان بێلایەن و هاوڕێكانیش، لە چوارچێوەی سیاسەت و ئامانجە نیشتیمانیەكاندا.
لەساڵی 1950دا ئەم چەمكە گۆڕدرا و بەم شێوەیەی لێهات:
بریتییە لەوەی وڵاتێك یان كۆمەڵە وڵاتێك پڕوپاگەندە بڵاودەکەنەوە، یان هۆكارەكانی راگەیاندن دژ بە ناوچەیەكی دوژمن یان بێلایەن یان هاوڕێ‌، بەمەبەستی كاریگەری خستنە سەر بیروڕا و هەست و سۆز و دید و تێڕوانین و هەڵوێستەكانی بەشێوەیەك لە خزمەت و پشتیوانی ئامانجی وڵاتی هێرشبەر و هاوپەیمانەكانیدا بێت.
لەم جەنگەدا پەنا دەبرێتە بەر هەموو هۆكارێك بۆ كاریگەری خستنە سەر ورە و هەست و سۆز و دەروون و مێشك و بیروڕای تاك و گروپ و كۆمەڵگەكان بەهۆكاری جیاوازەوە هەمووشی بەمەبەستی روخاندنی ورە و گۆڕینی هەڵوێست و ئاڕاستەی كار و بیروباوەڕیان، بەمەبەستی جێگرتنەوەیان بە هەڵوێستێكی جیاواز كە پاڵپشت و گونجاو بێت بۆ بەرژەوەندی و ئامانجەكانی ئەو لایەنەی هێرش دەبات.

زاراوە  بەكارهاتووەكان
لەو زاراوانەی بۆ جەنگی دەروونی بەكارهاتووە بریتین لە:
- جەنگی سارد
- جەنگی بیرو ئەندێشە
- جەنگی ئایدۆلۆژی و بیروباوەڕ
- جەنگی مێشك و دەمار.
- جەنگی سیاسی.
- زانیاری نێودەوڵەتی.
- راگەیاندنی نێودەوڵەتی.
- دوژمنكاری ناڕاستەوخۆ.
- هەڵمەتی راستەقینە.
ئامانجەكانی جەنگی دەروونی
هەمیشە هەر لایەك لەلایەنەكانی ناكۆكیەك پێش جەنگەكە یان لەمیانەیدا هەوڵدەدات بۆ لاوازكردنی هەڵوێستی لایەنەكەی بەرامبەر لەڕێگەی پەلاماردانی توند بۆ سەر رۆحیەت و دەروونی بەرامبەرەكەی، لەهەمان كاتیشدا هەوڵی بەهێزكردنی هەڵوێستی خۆی دەدات، لەو ئامانجانەی جەنگی دەروونی هەوڵی بەدیهێنانیان دەدات بریتییە لە :
- دەرخستنی بێ توانایی سیستەمە سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتییەكانی لایەنی نەیار لە بەجێگەیاندنی ئەركەكانیان بۆ خزمەتی جەماوەر.
- هەروەها دابەشبوونی كۆمەڵگە لەڕێگەی وروژاندنی هەست و سۆزە تایەفیەكانەوە.
- بەكارهێنانی كەمایەتییەكان لەناوخۆدا و دروستكردنی جیاوازی و ناكۆكی لەنێوان پێكهاتەكان و دروستكردنی جیاوازی لە نێوان حزبە سیاسییەكان و سەربازییەكاندا و تەواوی كەرت و بوارەكانی كۆمەڵگەی مەدەنیدا.
- هەروەها دەستبەسەراگرتنی تەواوی كۆمەڵگە و ئایندەكەی و نەهێشتنی متمانە بەخۆی و ئامانجەكانیشی، شەلەلكردنی عەقڵی دوژمن و بیكردنەوە و دەروون و روخاندنی ورە و بڵاوكردنەوەی بێئومێدی و هاندانی گیانی خۆبەدەستەوەدان و دەستگرتن بەسەر هەموو جۆرە شێوازێكی بەرگریكاری تێیدا و تەنانەت بەكارهێنانی سزا ئابووریەكانیش بێت.
- هەروەها جوڵاندن و دروستكردنی گیانی بیئومێدی لە سەركەوتن لەلای بەرامبەر و دابەزاندنی گیان و ورەی مەعنەوی و گومانكردن لە تواناكانی بۆ سەركەوتن.
- ئامادەكردنی جەماوەر دژی جەنگ و بڵاوكردنەوەی گیانی بێزاریش لەناو هێزە سەربازییەكان و سوپادا.
- شۆككردن و سەرلێتێكدانی خاوەن بڕیارەكان لە سیاسەتە سەربازییەكان و هاندانی هەندێك لایەن تێیاندا بۆ دەرچوون لەو ئاڕاستەیەی زۆرینە لەسەری ڕێكەوتوون .
-هەروەها وروژاندنی ترس و دڵەڕاوكێ‌ لەنێوان بەش و ناوچەكانی وڵات و كۆمەڵگەدا دژ بە یەكتری.
چۆن خۆت لە جەنگی دەروونی دەپارێزیت ؟

* بڕوا بە پڕوپاگەندە مەكە و یارمەتی بڵاوبوونەوەشی مەدە.
* ئاگاداری ترس بە و دووربكەوەرەوە لەبێسەروبەری.
* بیروباوەڕت بە هەق پشت ئەستوور بكە.
* مەبە بە هۆكاری وروژاندنی كێشە و گرفت و حەزت بۆ پیلانگێڕی.
* یەكگرتوو بە و جیا مەبەرەوە.
* متمانە بەتواناكانی خۆت و وڵاتەكەت بكە.
* شكست مەخۆ.
* ورەت بەرزبكەرەوە .
* كاری باش بکە بە هوشیاركردنەوەی نەتەوەیی و رەتكردنەوەی پڕوپاگەندەی دوژمنان بەبەڵگە و راستییەكان بۆ بەرزكردنەوەی ورەی گەل دژی دوژمنەكان.
* هەستی متمانە بەخۆكردن بەرز رابگرە و بێ ئومێد مەبە.
ئامڕازەكانی جەنگی دەروونی چین؟
جەنگی دەروونی هۆكاری پڕوپاگەندە بەكاردێنێت بە مەبەستی بڵاوكردنەوەی بیرۆكە و راوبۆچوون و بیروباوەڕ و گۆڕینی ئاڕاستەی خەڵكی و كاریگەرخستنە سەر هەست و سۆز و لایەنگیری و بیر و هۆش و راوبۆچوون و باوەڕەكانیان، ئاڕاستەی تاك و كۆمەڵیش دەكرێت وەكو یەك.
بەشی زۆری جەنگی دەروونی لەلایەن پڕوپاگەندەوە دەبرێت بەڕێوە بەشێوەیەك دەكرێت زانیاری دیاریكراو یان بیرۆكە و راوبۆچوون و تەنانەت درۆش بگوازرێتەوە بۆ كارتێكردنی دوژمن و تێكدان و شێواندنی پلان و پڕۆژەكانی، هەربۆیە پێویستە هۆكاری نوێ‌ و گونجاو بەكاربهێنرێت بۆ گواستنەوەی پڕوپاگەندە ئەوەش بۆ دڵنیابوون لە سەركەوتنی و هێزی كاریگەرییەکەی بەمەرجێك ئەو هۆكارە لەژێر چاودێری بەردەوامدا بمێنێتەوە بۆ دڵنیابوون لە كاریگەرێتی بۆ ماوەی دوورودرێژ.
پروپاگەندە: بەهەموو شێوازەكانییەوە ئاڕاستەی گروپی دیاریكراو دەكرێت كە رۆڵێكی گرنگ دەگێڕێت لە بواری جەنگی دەروونیدا. هەواڵی چەواشەكاری: رۆڵێكی مەترسیدار دەبینێت لەو بوارەدا بۆ روخاندنی ورەی بەرامبەر، لەبەرئەوە پڕوپاگەندە هۆكارێكی مەترسیدارە لە هۆكارەكانی جەنگی دەروونی سەردەم.

رۆڵی پڕوپاگەندە لە جەنگی دەروونیدا
وشەی پڕوپاگەندە، لە وشەیەكی كۆنی لاتینییەوە وەرگیراوە كە بەمانای» فراوانبوون، بڵاوكردنەوە، بانگەواز، چاندن یان بڵاوكردنەوەی تۆو» دێت.
پڕوپاگەندە لە زۆر بواردا بەكاردێت وەك لە بواری راگەیاندن و سیاسەت و ئابووری و بازرگانیدا بە مەبەستی فرۆشتنی زیاتر و قازانج و داهاتی زیاتر دەسكەوتن.
بەڵام  پڕوپاگەندە وەك هۆكارێك لە هۆكارەكانی جەنگی دەروونی هاوشانی ناوی جەنگی دەروونی دێت.
پڕوپاگەندە لە سەدەکانی ناوەراست دا دەركەوت و بەدیاریكراویش لە ساڵی 1622دا كاتێك پاپا گریگۆری پانزهەم دەستەیەكی پڕوپاگەندەی ئاینی دامەزراند بۆ بەرپەرچدانەوەی هەموو تازەگەریەك و ریفۆرمێك لە ئاینی پڕۆتستانیدا دەكرا و هەموو مەبەستەكەشی پڕوپاگەندەكردن بوو بۆ بڵاوكردنەوەی مەزهەبی كاسۆلیكی لەڕێگەی ئاشتیەوە نەك جەنگەوە.
بەڵام ناپلیۆن ئاشكرایە رۆژنامەی بەكارهێناوە بە ئامانجی پڕوپاگەندە و گەلێك رۆژنامەی بەكارهێناوە بۆ دژایەتی حكومەتی بەریتانیا و دەوترێت كە ناپلیۆن دەزگایەكی ئاڵۆزی دامەزراندوە بۆ پڕوپاگەندە كە بۆخۆی سەرپەرشتی كردووە.
بەڵام لەجەنگی جیهانی دووەمدا گرنگی زیاتر دراوە بە پڕوپاگەندە  بە هەموو شێوازێك و هۆكارێكەوە و لە بەریتانیا وەزارەتی راگەیاندن دامەزرا لەگەڵ لیژنەیەك بۆ جەنگی دەروونی.

چەمكی پڕوپاگەندە
بریتییە لە هەوڵدانێكی پێشوەختە و پلان بۆ داڕێژرا و بە مەبەست بۆ بڕواپێهێنانی خەڵكی كە بەشێوەیەكی ویستراو بیربكەنەوە و مامەڵە بكەن، پڕوپاگەندە هۆكارێكە بۆ ئامانجێك و شێوازەكانیشی دەگۆڕێت بەپێی هۆكار و تەكنەلۆژیا بەردەستەكان.
یان بریتییە: لە پلانێك بۆ دەزگایەكی دیاریكراوی راگەیاندن بە مەبەستی كارتێكردنی مێشك و سۆزی گروپێكی دیاریكراوی دوژمن یان بێلایەن یان گروپێكی دۆستی بیانی بە مەبەستێكی ستراتیژی و تەكتیكی دیاریكراو.
پڕوپاگەندە كاریگەری هەیە لەسەر خەڵكانی مەدەنی و سەربازی، پڕوپاگەندەی نوێ‌ لەسەر بنەمای زانستی دەروونی و كۆمەڵایەتی و دەروونی كۆمەڵایەتی دادەڕێژرێت.

هۆكارەكانی پڕوپاگەندە
تایبەت بە هۆكارەكانی پڕوپاگەندە ئەوا هەموو دەزگا راگەیاندنەكان لە رادیۆ و تەلەفزیۆن و سینەما و بەهەمانشێوە رۆژنامە و گۆڤار و كتێب و بڵاوكراوە و لافیتە و بڵندگۆ و كۆبوونەوەی تاك و كۆمەڵەكان و ڤێستیڤاڵەكان و پێشانگەكان و پیشاندانە سەربازییەكان و كۆنگرە نیشتمانیەكان...هتد. بەكاردێن.
هەروەها دەكرێت میوانەكانیش بەكاربێن وەك پڕوپاگەندە لەڕێگەی مامەڵەی جوان و باشەوە لەگەڵیاندا.
جگەلەوە لەڕێگەی بەكارهێنانی تانک و زرێپۆشەوە لەلایەن هەندێك سوپاوە بەوەی لە جیاتی تەقاندنی گولە بڵندگۆیان بەكارهێناوە یان فڕۆكە بۆ فڕێدانە خوارەوەی بڵاوكراوەكان لەجیاتی مووشەکەکان.
لەسەردەمی ئێستاشدا ماركە بازرگانییەكان بۆ پڕوپاگەندە بەكاردێن، یان جلوبەرگ و ئاماژە و پەیكەرە شێوەكارییەكان هەروەها لەڕێگەی دامودەزگا كەلتوری و وەرزشیەكانیشەوە.

جۆرەكانی پڕوپاگەندە
پڕوپاگەندە لەڕووی رەنگ و سەرچاوەكان و ئەركەكانی و مەرج و هۆكارەكانییەوە، دابەشدەكرێتە سەر چەند كۆمەڵە گروپێكەوە لەوانە:
پڕوپاگەندە لەڕووی چالاكییەوە:
پڕوپاگەندەی سیاسی : political propagandas
ئەم جۆرە لە پڕوپاگەندە لەلایەن حكومەت یان دەوڵەت یان حزبی سیاسی یان گروپێكەوە دەکرێت بە مەبەستی گۆڕینی هەڵوێستی سیاسی لایەنی بەرامبەر، رەنگە پڕوپاگەندە «ستراتیژی یان تەكتیك» یش بێت.

سێ شێوەی سەرەكی پڕوپاگەندەش هەن:
-پڕوپاگەندەی سپی یان پڕوپاگەندەی راستەوخۆ یان پڕوپاگەندەی ئاشكرا، لەسەر بنەمای راستی و بەڵگەی واقیعی بڵاودەكرێتەوە. 
پڕوپاگەندەی سپی ڕووی كەسێك یان گروپ و دەوڵەتێك جوان دەکات وەك سپیكردنەوەی رووی كەناڵە ئاسمانییەكان و دەرخستنی رۆڵی كۆمەڵایەتی و خێری لە كۆمەڵگەدا.
-پڕوپاگەندەی خۆڵەمێشی: بەشێوەیەكی شاراوە بڵاودەكرێتەوە و زۆر روون نییە لە ئامانجەكانیدا و كێ‌ و چ لایەنێكیشی لە پشتەوەیە، كاتێك دەردەكەوێت بە وردی لێی بكۆڵرێتەوە و بەدواداچوونی بۆ بكرێت. ئەمجۆرەش شێوەیەكی بڕواپێهێنەری هەیە. 
پڕوپاگەندەی خۆڵەمێشی كاردەكات لەسەر هەندێك راستی، بەڵام هەندێك لێكدانەوە و راڤەكردنی هەڵەی بۆ دەكات لەگەڵ تێكەڵاوكردنی لەگەڵ درۆدا، وەك پڕوپاگەندەكردن دژی وڵاتێك لە كەناڵە ئاسمانییە پڕوپاگەندەییەكانەوە كە دژایەتی سیاسەتەكانی وڵاتەكەی خۆی دەكات، وەك ئەوەی لە كەناڵی ئاسمانی ئەلجەزیرە دەكرا بەوەی ئەو کەناڵە نەرمیی و سازشی دەكرد بۆ ئەو كەناڵانە بۆ  ئەوەی ئەو فشارە پڕوپاگەندەییانە كەمبكەنەوە لە بەرامبەر سازشە سیاسییەکاندا. 
-پڕوپاگەندەی رەش: ئەمجۆرە شاراوەیە و لەلایەن دەزگا سیخوڕی و نهێنییەكانەوە بڵاودەكرێتەوە و پێشی دەوترێت پڕوپاگەندەی شاراوە یان ناڕاستەوخۆ و بە زۆری لەكاتی جەنگەكاندا بڵاودەكرێتەوە. 
پڕوپاگەندەی رەش: ئاڕاستەی كەسێك یان گروپێك دەكرێت بۆ شێواندنی وەك بەكارهێنانی بۆ ناشیرینكردنی رووی کەسێک و وێناكردنی بەشێوەی كەسێكی دڕندە و دواكەوتوو و وێنەكێشانی شێوەیەكی ناشیرین لەلای گەلانی دونیا.
-پڕوپاگەندەی كۆمەڵایەتی: مەبەست لێی تێكەڵاوكردنی زۆرترین ژمارەی هاووڵاتییە لەگەڵ كۆمەڵگەیەكدا، بە نموونەی كۆمەڵگەی ئەمریكی.
-پڕوپاگەندەی ئاینی : religions propaganda
بەمەبەستی بڵاوكردنەوەی ئاینێكی دیاریكراوە و گۆڕینی بیروباوەڕی تاك و كۆمەڵگەكانە لە ئاینێكەوە بۆ ئاینێكی تر، لەئیسلامدا ناودەبرێت بە «بانگەواز» و لە کریستیانیدا ناودەبرێت بە «مژدەدان»
-جەنگی دەروونی : psychological warfareئەم جۆرەش لەكاتی جەنگەكاندا دەکرێت بەمەبەستی روخاندنی ورەی دوژمن و خۆ بەدەستەوەدان.
-پڕوپاگەندەی بازرگانی commercials propaganda: بە مەبەستی برەودان بە كاڵایەك یان ماركەیەكی بازرگانی دێت.
پڕوپاگەندە لە رووی  سەرچاوەوە
ئەمەش چەند جۆرێكی هەیە وەك:
*پڕوپاگەندەی ستوونی Vertical Propaganda: لەم جۆرەدا كە كلاسیكییە پڕوپاگەندە لەسەرەوە بۆ خوارەوە بڵاودەكرێتەوە، وەك لەلایەن سەركردەیەك یان سیاسیەك یان مەرجەعێكی ئاینی كە گەرەكێتی كاریگەری بخاتە سەر جەماوەر.
*پڕوپاگەندەی ئاسۆیی Horizontal Propaganda: لەم جۆرەدا سەركردەیەك یان رابەرێكی سیاسی یان ئاینی نییە، بەڵكو ئەم جۆرە لە پڕوپاگەندە لەناو كۆمەڵدا بڵاودەكرێتەوە نەك لەسەرەوە بۆ خوارەوە و رەنگە پڕوپاگەندەیەكی سیاسی یان كۆمەڵایەتی یان هەردووكیشیان بێت.
جا دوو مەرج هەیە بۆ سەركەوتنی پڕوپاگەندەی ئاسۆیی كە بریتین لە:

1.بوونی كەمترین پەیوەندی لەنێوان گروپەكاندا.

2.بینینی رۆڵی پەروەردە و پڕوپاگەندە لەیەك كاتدا.

پڕوپاگەندە لەسەر بنەمای ئەركەكەی:
ئەم جۆرەش دەكرێتە 3 جۆرەوە وەك :
-پڕوپاگەندەی هاندان propaganda agitation:
لەناوەكەیەوە ئاشكرایە بە مانای هاندان دێت دژی حكومەت یان دەسەڵات یان وڵات یان گروپ و تەنانەت تاكێكیش بەمەبەستی روخاندنی یان گۆڕینی ئامانج و مامەڵەی و ...هتد.
-پڕوپاگەندەی تێكەڵاوكردن : integration propaganda
لێرەدا مەبەست تێكەڵاوكردن و هاوبەشیكردنی كۆمەڵگەیە بەمەبەستی پتەوكردنی.
-پڕوپاگەندەی بە بازاڕكردن: بەزۆری دەچێتە چوارچێوەی بازرگانیەوە.
مەرجەكانی  بوونی پڕوپاگەندە:
جاك ئیلول پێیوایە دوو مەرجی پێویست هەن بۆ بوونی پڕوپاگەندە  كە بریتین لە:

1. مەرجی كۆمەڵایەتی: كە مانای بوونی ئەم مەرجانە دەگەیەنێت:
*بوونی كۆمەڵگەیەكی تاكەكەسی و كۆمەڵگەیەكی جەماوەری.
*بوونی رای گشتی.
*بوونی هۆكاری پەیوەندی جەماوەری.

2. مەرجە بابەتییەكان بۆ پڕوپاگەندەی سەرتاپاگیری: كە ئەم مەرجانە دەگرێتەوە:
•پێویستبوون بە ئاستی مامناوەندی ئاستی گوزەران: ئاستێك لە رۆشنبیری، زانیاری، ئایدۆلۆژی

بنەماكانی پڕوپاگەندەی سەركەوتوو

هەندێك بنەما هەن كە دەبنە هۆی سەركەوتن و بە ئامانج گەیشتنی پڕۆپاگەندە وەك:
-پڕوپاگەندەی سەركەوتوو ئەوەیە ئاڕاستەی كەسەكان دەكرێت نەك بابەتەكان.
-پێویستە پڕوپاگەندە بشاردرێتەوە و ئاشكرا نەبێت.
-پێویستە پڕوپاگەندە پشت ئەستوور بێت بە زانیاری مانادار و زانیاری زۆر  ورد و پەیوەست بە چۆنیەتی بەڕێوەچوونی ئیشوكارەكانەوە.
-پڕوپاگەندەی سەركەوتوو ئاڕاستەی مەسەلە زانراوەكان دەكرێت لەلایەن گەلەوە و باسكردنیان بەشێوەیەكی راستگۆیانە و بابەتیانە.
پڕوپاگەندەچییەكان پێویستە سەربەست بن لە جووڵە و جێبەجێكردندا و پێویستە ئەمانە جێبەجێبکەن لەوانە:
*زانینی دەروونی ئەو كۆمەڵەی پڕوپاگەندەكەی ئاڕاستە دەكرێت.
*كاری داهێنەرانە بكات.
*دووبارەكردنەوە.
*هۆكاری ئاینی.
*لادان و گۆڕین.
*هۆكاری لابردن و لەبیربردنەوە.
*یاریكردن بە ڕاست و درۆكانەوە.
*پیاهەڵدان و گەورەكردن و فووتێكردن.
*كورتكردنەوە، بەمانای كەم قسەكردن و زۆر دووبارەكردنەوە.
*بڵاوكردنەوەی پڕوپاگەندە و دروستكردنی پشێوی.
*بەرپاكردنی جەنگی دەروونی و تێكشكاندنی  ورەی بەرامبەر.

سەرچاوەكان:
ar.wikipedia.org
www.aljazeera.net
averroesuniversity.org