شۆڕش و ریفۆرم لە دیدی مارکۆزە و پۆپەرەوە

سیروان حەمەڕەشید

ناوەڕۆکی کتێبی مارکۆزە و پۆپەر، ئاشنامان دەکات بە روانگە و دیگای دوو بیرمەندی دیار و کاریگەری  خۆرئاوا و قوتابخانەی فرانکفۆرت،  ئەم دوو بیرمەندە بە عەقڵ و فیکر  و رۆحی  رەخنەگرانە و پارادایم و  میکانزمی شۆڕش و ریفۆرمخوازییەوە  روانیویانەتە زانست و سیاسەت و فۆڕمی دەوڵەتداری سیستمی کۆمۆنیزمی و دیموکراسی و لیبراڵیزم.

فیکری مارکۆزە
(وەرگێڕ) لە سەرەتادا دێت دید و بۆچونەکانی مارکۆزە  دەخاتەڕوو، ئەوە بیری خوێنەران دەنێتەوە کە مارکۆزە بە باوکی رۆحی شۆڕشی  خۆێندکارانی فەرەنسی ساڵی 1968، دادەنرێت و دەڵێت:  فەلسەفەی مارکۆزە رەخنەییە و بە یەکێک لە بیرمەندەکانی قوتابخانەی فرانکفۆرت هەژمار دەکرێت و رۆڵی کەمتر نەبوو  هەر یەک لە ماکس هۆرکهاریمەر و تیودۆر ئادونرۆ، لە داڕشتنی کۆی ئەو تیۆرە رەخنەییەی قوتابخانەی  ناوبراوی پێ ناسراوە. مارکۆزە تێزەکەی لەژێر ناوی مرۆڤی تاکڕەهەندە و لەسەر بنچینەی رەخنەیی لە سیستمی سەرمایەداری  داڕشتوە و پێیوایە مرۆڤی تاکڕەهەند، بوارێک بۆ بەختەوەریی و ئازادیی راستەقینەی مرۆڤ ناهێڵێتەوە و ئەو دیموکراسی و ئازادییەی لە ئارادایە، هیچ نییە جگە لە دیموکراسی و ئازادییەکی رووکەش نەبێت. 

فیکری کارل پۆپەر
هەرچی کارل پۆپەرە بە پێچەوانەوە دژی دۆگماتیزم و لایەنگری پلورالیزم و فرەیی بووە، چ لە بواری فیکریی و چ لە بواری سیاسیدا، باوەڕی وایه هەقیقەت موڵکی تاکەکەسێک نییە دەبێت مرۆڤەکان لەڕێی گفتوگۆوە لە یەک بگەن، نەک توندوتیژی. 
هەروەها وەرگێڕ  دەڵێت:  پۆپەر لەگەڵ  ئەو بیرمەندانەدا نییە کە بە ناوی مێژووەوە ئەو بەرپرسیاریەتییە لە مرۆڤەکان دەستێنتەوە کە دەڵێن: مێژوو دەیسەلمێنێت ئەمە وا دەبێت یان وا نابێت  

مارکۆزە و شۆڕش 
دواتر مارکۆزە بە گەڕانەوەی بۆ فەلسەفەی هیگڵ دەیویست بناغەیەکی نوێ بۆ شۆڕش دابڕێژێت.  لەسەر کڕۆکی  شۆڕش دیدی خۆی دەخاتەڕوو، دەڵێت: شۆڕشی راستەقینە تێیدا جیهانی روونی خواستەکان و سروشتی راستەقینەی ئادەمیزاد دێتەدیی و  ئەمەش بە تەنها لە رێی شۆڕشەوە مەیسەر دەبێت. بەواتایەکی تر مارکۆزە پێیوایە رەگوڕیشەی خواستە راستەقینەکانی مرۆڤ وا لەناو نەستیدایە و تا ئەو دەمەی بە هۆشیارییەوە بەند بێت، هیچ جۆرە شۆڕشێک روو نادات، چ لە رووی جەماوەرییەوە بێت،  چ لەڕێی حزبی «کۆمۆنیست»ەوە، یاخود لەڕێی هەر ئامڕازێکی دیکەوە بێت.  

مارکۆزە و کەلتوری لیبراڵیزم
مارکۆزە دێت  کەلتوری لیبراڵیزم بەر نەشتەری رەخنە دەدات و پێیوایە لیبراڵیزم کەلتورێکی سەرکوتکەرە و رێ  لە رەخنەگرتن و گۆڕینی بنەڕەتیی دۆخی هەنوکەیی دەگرێت. لە روانگەی مارکۆزەوە، جیاوازی لە رووی «چییەتی»یانه  لە نێوان لیبراڵ و  تۆتالیتارەکاندا نییە، چونکە هەموویان دەچنە خانەی گومڕاکان. 
مارکۆزە بۆچوونەکانی خۆی زیاتر لەسەر مەیلە ناعەقڵانی و رۆژانە درۆزنانەکانەوە روون دەکاتەوە و دەڵێت: لە ئەنجامیشدا دەبێ لە ڕێی شۆڕشگێڕە راستەقینەکانەوە ئازاد بکرین.» هەروەها لەو سۆنگەیەوە   ئەم بیرمەندە مەرجی گەیشتن بە مرۆڤی کامڵ و رەزامەندبوونی هەمەلایەنەی مرۆڤ لە جیهانی خواستە درۆزنەکان و سیستمی سەرمایەدارییەوە بەسەر مرۆڤدا دەسەپێنرێت. دواتر نووسەر دەگەڕێتەوە بۆ لای لێکۆڵینەوەکانی  پۆپەر، کە جیاوازی بونیادیی و قووڵی لەگەڵ مارکۆزەدا هەیە. لێکۆلێنەوەی پۆپەر لە نێوان  پۆزەتیڤیزم و مارکیسزمدا دەڵێت: لە بواری  بیری سیاسیدا و لە روانگەیەکی زانستی و فەلسەفییەوە، بەرگریی لە لیبراڵیزم و دیموکراسی کردووە لە رێی بڕوابوون بەپڕەنسیپی نایەقین. یان «گومان»ەوە. دەتوانین ئەوە بڵێین پۆپەر بەرگریکاری بیری ئازادی سیاسی و کێبرکێ ئازادە و تیۆریستی ئەندازیاری کۆمەڵایەتی هەنگاو بە هەنگاو و کۆمەڵگەی کراوە و دژی مێژووگەرایی و هەموو ئایدیۆلۆژیایەکی شۆڕشخوازانە بوو.

فەلسەفە و میتۆدی زانست
کارڵ  پۆپەر لە بواری زانستیدا خاوەنی تیۆری قابیلیەتی بەدرۆخستنەوەیە، پێیوایە  زانستی کامڵ و بێ خەوش نییە، زانست دەرەنجامی رەخنە و پووچەڵکردنەوەیە. بۆیە  دەڵێت:  زانست و زانینی زانستییانە ماهییەتێکی بێبڕانەوە و بێ کۆتایی مەزن و ئاسایی هەیە، ناکرێ هیچ تیۆرییەکی زانستی بە تیۆرییەکی تەواو دروست و راستەقینە بژمێرین. 
تیۆری زانستی  پۆپەر لەسەر رەخنە بۆچوونی وایە « قوناغی رەخنەیی نایەتەدی تەنها کاتێک  نەبێت  پێشتر قۆناغی دۆگماتیکی هەبووبێت».

پۆپەر و تیۆری رەخنەیی
هەروەها پۆپەر وردتر لەسەر تیۆری رەخنەیی دەوەستیت و دەڵێت: جیهانی  مەعقولەکان بریتین لە زمان، ئەدەب، هونەر، فەلسەفە، ئایین، مافەکان، ئاکار، زانست، حکومەت و دەزگا کۆمەڵایەتییەکانی دی. دواجار   وەک پرسێکی بابەتی دەیانخاتە بەر رامان و رەخنە و لێکۆڵێنەوە. 
پۆپەر خەسڵەت و بنەمای کۆمەڵگەی کراوە و  رەتکردنەوەی ئایدیۆلۆژیای شۆڕشگێڕ و مێژووگەراکانە، دوا ئامانجەکانی کۆمەڵگەی کراوە و دوژمنەکانی بریتین لە تۆتالیتاریزم و فاشیزم و هۆیەکانی خەڵکی رەشۆکییە. هەر لەو روانگەیەوە پۆپەر جەخت لەوە دەکاتەوە دەڵێت: «هەوڵدان بۆ بەدیهێنانی  ئایدیۆلۆژیا گشتگیر و یوتوپیایی مێژووگەراکان کارەساتاوی و موسیبەتبارە! «
بەڵام بە پێچەوانەوە مارکۆزە وەک بیرمەندێکی رادیکاڵ «دەڵێت:  دەبێت رێفۆرم تاقی بکەینەوە و دەبێ هەموو ئەو رێگایانە تاقی بکەینەوە کە لە توانایاندایە هەژاریی و بێدەرتانی و تاساندن نەهیڵن.
سەرەڕای ئەوەی پۆپەر سیستمی دیموکراسی بە باشترین چەشن دەزانێت، بەڵام دیدی  وایە دەبێت بەردەوام نیگای رەخنەمان لەسەر سیستمەکە هەبێت، مەترسی  ئەو فیکرە سیاسییە دەخاتەڕوو  کە  مژدەیی بەهەشت لەسەر زەوی دەداتە کۆمەڵگە، چونکە پێیوایە ئەو جۆرە مژدەی پێچەوانە دەبنەوەو دەبنە مایەی دروستکردنی دۆزخ بۆ  کۆمەڵگە.
 مارکۆزە تێڕوانینی وایە و دەڵێت:» لەڕاستیدا گروپێک ئۆپۆزسیۆنی راستەقینە لە جیهاندا شک نابەین بە جۆرێک کە خاوەن دەزگاکانی راگەیاندن بێت و لە بەردەستدا بێت. «

دەرەنجام
 بیرمەندان کارل پۆپەر هێبرت مارکۆزە، لە دوو دیدیگا و جیهانبینی و فەلسەفییەوە، خوێندنەوە بۆ گۆڕانکاری سیستمی سیاسی دەکەن.
 کارل پۆپەر لەسەر بنچینەی رەخنەگرانە سیستمی دیموکراسی و لیبراڵیزمی پێ گونجاوترە بە مەرجێک لە رێگەی رێفۆرمخوازی بۆ گۆڕانکاری بەردەوامی هەبێت. هەرچی مارکۆزەیە پێیوایە دەبێت  گۆڕانکارییەکان لە بنەڕەت و بونیادەوە بێت و مەیلی شۆڕش بەسەر ستراکچەری تێزەکەیدا زاڵە و  بۆ ئەوەش دەتوانین   لە ناوەڕۆکی کتێبی (مرۆڤی تاکڕەهەند)ەوە  لە فیکر و تێرمی مارکۆزە  باشتر تێبگەین و بیخوێنینەوە.

سودم لەم کتێیبە بینیوە:
فرانز شتارک. مارکۆزە و پۆپەر. وەرگێڕانی: ئازاد بەرزنجی. دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم.