كتێبی ئاشووری مەسیحییەت لە كۆڕێكدا ناسێنرا

هەولێر – رەوەست نەوزاد

پێش نیوەڕۆی رۆژی 11/2/2023 لە ساڵۆنی لاپەڕە نۆی ناوەندی هەولێری مەكتەبی راگەیاندنی یەكێتی، كۆڕێك بۆ ناساندن و دابەشكردنی كتێبی (ئاشووری مەسیحییەت) لە نووسینی قەشە د. جان فێی دۆمنیكی و وەرگێڕانی د. جەمیل عیسا كەریم بەڕێوەچوو.
لە كۆڕەكەدا ژمارەیەك لە نووسەران و رۆشنبیران ئامادەی بوون، تێیدا د. جەمیل عیسا باسی لە ناوەڕۆكی كتێبەكە كرد و وتی: ئەم كتێبە نووسەرێكی فەرەنسی كە ناوی «دكتۆر جان فێی»ە نووسیویەتی لە سێ بەرگ پێكهاتووە بەر لە من لەلایەن مەتران یوسف تۆما وەرگێڕدراوە بۆ زمانی عەرەبی، من تەنیا ئەو بەرگەم وەرگێڕاوەتە سەر زمانی كوردی، ئەگەر خودا یار بێت ئەوانی تریش وەردەگێڕمە سەر زمانی كوردی.

وەكو چەپكە گوڵەكە
وتیشی: ناوەڕۆكی كتێبەكە دوور و درێژ و ئاڵۆزە، پڕە لەناوی شار و شارۆچكە و گوند و شوێنەواری ئایینی و دێر و كەلەبەر و شاخەكان و رووبارەكان و هەڵدێرو دۆڵەكان و ناوی سەیر و سەمەرە كە هەمووی ناوی كوردەواریان هەیە، بە داخەوە من رەخنەم لە زۆر برادەر هەیە سەیر دەكەن وشەی مەسیحییەتی پێوەیە رادەچڵەكێ و لێی هەڵدێت، دەبێت بزانێ ئەوە مێژووی خۆیەتی و مێژووی كوردە تەنیا ناوەكەی نووسراوە مەسیحییەت، ئەگینا هەمووی مێژووی كورد و شاری هەولێر و حەدیاب و ناوچەكەیە بە شێوەیەكی گشتی حەزم دەكرد نووسەرەكانی كورد ئەو كارە بكەن نەوەك تەنیا من شانازی بەوە دەكەم مرۆڤێكی سەر بە ئایینی كریستیانم، بەڵام كوردستانیم و هاووڵاتییەكی كوردم و حەز بە وڵاتەكەم و خۆشەویستیم بۆی هەیە، حەزیشم لێیە خەڵكانێك هاوكاربن لەگەڵمدا بۆ ئەوەی بتوانین بە یەكەوە كاربكەین وەكو جەنابی مام جەلال دەیوت وەكو چەپكە گوڵەكە هەموومان بەیەكەوە جوانین.

دەگاتە شاخەكانی زاگرۆس
راشیگەیاند: كتێبەكە دوو بەشە، بەشێكی باس لە مەملەكەتی حدیاب دەكات شێوەی جوگرافیایەكەی وەكو شێوەی ئەندازەیی موعینی وایە پەیوەندی بەهەر دوو زێی گەورە و بچووكەوە هەیە لەلای رۆژهەڵات تا دەگاتە شاخەكانی زاگرۆس و لەلایەكی تر دەگاتەوە بە چیاكانی باكووری هەولێر كە باسی مەملەكەتی حدیاب دەكەین، واتا باسی هەولێر، چونكە هەولێر لە ساڵی 612ی بەر لەزایینی بەهاوكاری میدییەكان و لەگەڵ بابلییەكان توانیان دەوڵەتی ئاشوورییەكان بڕوخێنن، ئەمەش بووە هۆی ئەوەی هەولێر بكەوێتە ژێر قەڵەمڕەوی حدیاب ئەو كات پایتەخت و شوێنی بڕیاردان بووە، لەهەمانكاتدا هەولێر بنەمای بت پەرستی بووە و خواوەندی هەولێر عەشتار بووە وەكو خواوەندی ئەربائیلۆ باس دەكرێت بەمانای چوار خواوەند كە زۆربەی پاشاكانی ئەو سەردەمی ئاشووریەكان بنكەی خۆیان داناوە و هاتوون لەو وڵاتە سوژدەیان بۆ بردووە و نوێژیان بۆ كردووە.
ئاشكراشی كرد لەو سەردەمانەی شەڕو ئاشوب بەسەر دەوڵەتەكەدا هاتووە، ساڵی 321 ی بەر لە زایین لەنێوان سوپای ئەسكەندەری مەكدۆنی و سوپای فارسەكان شەڕ روویداوە كە بەشەڕی گۆگامێلا ناسراوە و تێیدا ئەسكەندەر سەركەوتووە، لەوكاتەدا هەولێر مەڵبەندی ململانێ بووە لەبەر ئەوەی مەڵبەندی بازرگانیش بووە.
باسی لەوەشكرد كە بەرلە 2500 ساڵ لەو مێژووە سۆمەڕیەكان لە هەولێر نیشتەجێبوون، بۆیە دەبینین هەولێر پڕیەتی لە ئاسەواری كۆن و گرنگ كە تا ئێستاش بەشێكی نەدۆزراونەتەوە لە دەشتی هەولێر لەناو شارەكە تا قوشتەپە و تا دەچیتە مەخمورو كەندێناوە و زورگەزراو چیاكانی قەرەچووخ بەسەدان گردی لێیە كە بەشی زۆری دەستكردە كە بەشی زۆری ئێستا كراوەتە گۆڕستان زۆر لە كەنیسە و دێڕەكان لەو شوێنانە بوون یا لە نزیك رووبارەكان و لەناو شاخەكان بوون، بەتایبەتی چیاكانی دەوروپشتی هەولێر و هەموو چیاكانی كوردستانیش پڕیەتی لەدێری كۆن كە شوێنی پەرستگای رەبەنەكان بووە كە ژمارەیان لەكوردستان بەسەدان دەبێت.

یەكەم كڵێسا لە هەولێر
ئەوەشی باسكرد كە هەندێك شوێن هەبوون دێربوون، بەڵام ئێستا كراون بە مزگەوت لەوبارەیەوە وتی: لە گوندی گەزنەی هەولێر مزگەوتێكی لێیە بە ناوی شێخ محەمەد كە لەپێشوودا دێڕی قریاقۆس بووە، یەكەم كڵێسا کە لە هەولێر دروستكراوە ساڵی 135 بۆ 148 بە ناوی كڵێسای (ئیسحاق)وە، چەند شوێنێك هەن كە ناوی تریان هەبووە، بەڵام ئێستا گۆڕاون وەكو گوندەكانی (بێرێ، تیلاوە، ئەتوش، سدارە، ئیسان، سیان، ئاجن، سۆر، میزێ، خۆردینی، بێبۆز) ئەوانە دەكەونە ناوچەی بادینان.
گوتیشی: لە كتێبەكەدا ئەوەم باسكردووە كە ساڵی 884 ی پێش زاینی پاشا ئاشوور پانیپاڵ هاتۆتە هەولێرو لەوێ شەڕی كردووە لەگەڵ پاشای كەلخی و لەشەڕدا بەدیلیان گرتووە و هێناویانەتە ناوشار و رووتیان كردۆتەوە و پێستی لەشیان داماڵیوە و ئەشكەنجەیەكی زۆریانداوە، هەروەك پاشا سەنحاریب - یش ساڵی 692 ی بەرلە زایین هاتۆتە هەولێر توانیویەتی ئەو تونێلە ئاوە لە بەستۆڕە بهێنێتە هەولێر، باسی ئەوەشم كردووە ساڵی 608 بەر لە زایین مادەكان بەسەرۆكایەتی پاشا كۆسار لەگەڵ پاشا بەخت نەسڕ پاشای بابلیەكان توانیویانە دەوڵەتی ئاشووری بڕوخێنن و هەولێریش لەو ساڵەوە بكەوێتە ژێر دەستی حدیاب و میدیاكان.

ناوچەیەكی دەوڵەمەند بووە
ئەو نووسەرە كریستیانە ئەوەشی روونكردەوە كە لە كتێبەكەیدا باسی لە ناوچەی مەرگە كردووە و وتی: بە عەرەبی بە مەرگە دەڵێن مەرعە یا ئەلمەرج كە بەمانای پووش و لەوەرگا و پاوان دێت لە نزیك رووباری خازر كە ناوچەیەكی جوگرافیای پڕ لەمەینەت و كێشە بووە، بۆ نموونە باس لە گوندی دیبۆزێ دەكات كە دانیشتوانەكەی لەسەردەستی ئیسلامەكان تووشی قەتلوعام و وێرانكاری بوون و كە ناوچەیەكی دەوڵەمەند بووە بەزەوی و زار، بۆیە كێشە و سەرئێشەی هەبووە و تائێستاش زەویەكانی كریستیانەكان لەو ناوچانە داگیركراون كە دووجار لە چاوپێكەوتنی تەلەفزیۆنی لەسەر ئەو بابەتە دواوم و گلەییم لە ئەندام پەرلەمانە كریستیانەكان كردووە كە بەداخەوە هیچیان بۆ كریستیانەكان نەكردووە بۆ ئەوەی بتوانن كریستیانەكان بەشێك لەزەویەكانیان وەربگرنەوە، بۆ نموونە فڕۆكەخانەی هەولێر 28 كیلۆمەتر چوارگۆشەیە بەشی زۆری زەویەكانی هی كریستیانەكانە كە زەوی بە دەفتەر دۆلار قەرەبوو ناكرێتەوە، چونكە زەوی خاكە و خاكیش پیرۆزە كە بەلای منەوە لە هەمووی پیرۆزتر خاكە كە نابێت تۆ مساوەمە لەسەر بستێك خاك بكەیت، بۆیە ئەو پەرلەمانتارانەی ئێستا پەرلەمانتاری خێرخوازنین و نابێت خۆیان بخەنە لایەك و ببنە لایەندار، بەڵكو دەبێت دادپەروەرانە كاربكەن و بیروڕای ئاینی كریستیانیان هەبێت و نابێت خۆیان لێی لابدەن.
ئەوەشی نەشاردەوە كە ئەو قەشەیەی نووسەری كتێبەكە لەسەرەتادا توێژینەوەكەی لە شاری موسڵ دەستپێكردووە، دواتر بۆتە سەرۆكی دێر لە موسڵ ئینجا دەستی بەنووسین كردووە و پاشان حكومەتی عیراق هەوڵیداوە لەكار لایببات و بیگوازێتەوە بۆ بەغدا، دواتر بەپەلە لەعیراق رایكردووە و چۆتە لوبنان و پاشان فەرەنسا و لەڕابردووشدا هاتۆتە كوردستان و گوند بەگوند گەڕاوەو سێ و حەوت ساڵ ماوەتەوە و ئەو كتێبەی نوسیووە كە دەتوانین بیكەین بەسەرچاوەیەكی گرنگ و سوودی لێ ببینن.
دواتر بەشێك لە ئامادەبوان بەپرسیار و سەرنج بەشداریان لەگفتوگۆی كۆڕەكەدا كرد و كتێبەكەش بەسەر بەشداربوان دابەشكرا.