کوردەوان محەمەد سەعید
د.عەبدولـلەتیف جەمال رەشید، سەرۆک کۆماری عیراق، لە کۆنفرانسی ئاوی نەتەوە یەکگرتووەکاندا کە رۆژانی 22 تا 24ی ئەم مانگە لە نیویۆرک بەڕێوەچوو، وتارێکی پێشکەش کرد و تیایدا باسی کێشەکانی عیراقی کرد لە بواری ئاودا و داواشی لە وڵاتانی دراوسێ و نەتەوە یەکگرتووەکان کرد هاوکاری عیراق بن لە چارەسەری کێشەکاندا. ئەمەی خوارەوە دەقی وتارەکەیە:
خاوەنشکۆ و رێزداران خوشک و برایان
جەژنی نەورۆز لە هەمووتان پێروزبێت
ئاو بریتیە لە شادەماری ژیان و خۆشگوزەرانی کۆمەڵگە و هۆکارێکی گرنگ و روونە بۆ گەیشتن بە ئامانجەکانی گەشەسەندنی کۆمەڵایەتی و ئابووری. عیراق لە سووتماکی شەڕەوە هەنگاودەنێت بۆ ئەوەی رووبەڕووی قەیرانێکی ئاوی مەترسیدار ببێتەوە، ئەمەش لە ئەنجامی ئەو کاردانەوە ئاڵۆزانەی کە لە ئەنجامی گۆڕانی کەشوهەوا و ئەو سیاسەتە ئاوییانەی وڵاتانی دراوسێ پەیڕەوی دەکەن.
قەیرانی ئاو لە عیراق کاریگەریی راستەقینەی لەسەر ژیان و گوزەرانی کەرتی کشتوکاڵی عیراق و دانیشتوان بە گشتی دروستکردووە، ئەمە جگە لەوەی لەو ئەنجامەدا دەرفەتی کار کەمبۆتەوە و کۆچ و ئاوارەبوون بە رێژەیەکی مەترسیدار زیادیکردووە، بەو پێیەی مەترسیی هەرە گەورە پێکدەهێنن بۆ ئاسایشی خۆراک و هەمەجۆریی ژینگەیی. کەمیی ئاو ئاسایشی خۆراک و تەندروستی دەشێوێنێت، سیستمی کشتوکاڵی خۆراک و ژینگە و سەقامگیریی کۆمەڵایەتی دەخاتە بەردەم مەترسیی گەورە ئەگەر هەنگاوی بەپەلە لەوبارەیەوە نەنرێت، بۆیە پێویستە رێوشوێنی بەپەلە بگیرێتەبەر بۆ روبەڕوبوونەوەی ئاستەنگەکان و کەمکردنەوەی ئاستی ئەم مەترسیانە بە دۆزینەوەی چارەسەری خێرا و ژیرانە و کارکردنی بەردەوام لەسەر ئاستی ناوخۆیی و ناوچەیی و نێودەوڵەتی.
گۆڕانی کەشوهەوا
لە سەدەی رابردوودا عیراق چەندین وشکەساڵی پچڕپچڕی بەخۆوە بینوە، بەڵام لە ساڵانی رابردوودا ئەم قۆناغانەی وشکەساڵی زیاتر روبەڕوی وڵات بوونەتەوە، ئەمەش ئاماژەیەکی بەهێزە بۆ کاریگەرییە نەرێنییەکانی گۆڕانی کەشوهەوا.
یەکەمین شارستانیی سۆمەری و بابلی و ئاشووری لە کەناری رووباری دیجلە و فورات هەزاران ساڵ لەمەوبەر سەریهەڵدا. ئەمڕۆ بە ملیۆنان عیراقی تا رادەیەکی زۆر پشت بە سەرچاوە ئاوییەکانی رووبارەکانی دیجلە و فورات دەبەستن بۆ بژێوی و کارەکانیان، کە بەهۆی کاریگەرییە نەرێنییەکانی گۆڕانی کەشوهەوا و سیاسەتی ئاوی وڵاتانی خاوەن سەرچاوەی رووبارەکانەوە مەترسییان لەسەرە.
بێگومان رووبارەکانی دیجلە و فورات بڕبڕەی پشتی ژیانن لە عیراقدا و زۆنگاوەکان رۆڵێکی زۆر گرنگ دەگێڕن لە پاراستنی شارستانیی مرۆڤایەتی بەو پێیەی لایەنێکی سەرەکین لە پەرەپیدانی بەردەوامیی ژیان لە وڵاتدا و هەمیشە فاکتەری سەرەکی بوون بۆ پاراستنی هاوسەنگی ژینگەیی نەک تەنها لە عیراق بەڵکو لە سەرتاسەری ناوچەکەشدا.
هۆکاری زۆر هەبووە کە بۆتە هۆی شکستی عیراق بە چەند دەیەیەک دواکەوتووە لەگەڵ گەشەسەندنی جیهانیدا، لەوانە کاریگەرییە نەرێنییەکانی دەرەنجامی گۆڕانی کەشوهەوا، کەمبوونەوەی رێژەی بەرچاوی رژانی ئاو لە وڵاتانی خاوەن سەرچاوەی ئاوی رووبارەکان، هەروەها بەکارنەهێنانی شێوازە تەکنۆلۆژییە مۆدێرنەکان لە بەڕێوەبردنی سەرچاوە ئاوییەکان، جگە لەو بێباکییە سیاسییەی رژێمی پێشوو بەرامبەر بە زانست و ئەندازیاری پیشانی دا لەگەڵ 12 ساڵ گەمارۆ و سزای ئابووری و ململانێ یەک لە دوای یەکەکان کە ئەو دەرئانجامەی لێکەوتەوە.
خراپتربوونی ئەو قەیرانە ئاوییەی کە ئەمڕۆ عیراق بەدەستییەوە دەناڵێنێت، دەگەڕێتەوە بۆ سوود وەرنەگرتن لە دەرفەتەکانی تەکنۆلۆژیای سەردەم، بێباکی لە پەرەپێدانی سیستمی ئاودێری و شکستهێنان لە پێشخستنی کەرتی کشتوکاڵدا.
کەمبوونەوەی ئاوی رووبارەکان
عیراق قورسایی کاریگەرییەکانی گۆڕانی کەشوهەوا و بارودۆخی سەختی کەشوهەوا لە ئەستۆ دەگرێت، لەوانە لافاو و وشکەساڵی و زریانی خۆڵبارین و پلەی گەرمی بەرز و ئەم دیاردە سروشتییانەش لە دەرەوەی کۆنترۆڵی ئێمەن، هاوکات لەگەڵ خراپیی ژێرخانی ئابووری و خراپیی بەڕێوەبردنی ئاو و خراپ بەکارهێنانی ئاوی رووبارەکان، بەتایبەتی دیاردەی دروستکردنی گۆماوی بەخێوکردنی ماسی و بەفیڕۆدانی ئاو، جگە لە کەمبوونەوەی ئاستی رووبارەکانی دیجلە و فورات بەهۆی کەمیی رێژەی رژانی ئاو لە وڵاتانی دراوسێوە، بۆ ئەوەی ببنە هۆکاری ئەوەی عیراق روبەڕوی خراپترین قەیرانی ئاو بێتەوە لە مێژووی هاوچەرخیدا.
پێشبینی دەکرێت لە ماوەی 10 ساڵی داهاتوودا پێویستی عیراق بە ئاو زیاد بکات لە ئەنجامی زیادبوونی دانیشتوان و زوو گەشەسەندنی ئابووری لە وڵات و کاریگەرییەکانی گۆڕانی کەشوهەوا، جگە لەوەش داهاتی ئاوی رووبارەکانی دیجلە و فورات و لقەکانیان بەردەوامە لە دابەزین رێژەی ئاو لە سەرچاوەی ئاوی رووبارەکانەوە.
خراپتربوونی وشکەساڵی وڵاتەکەمان ئاستەنگێکی جددی بۆ بژێویی هاووڵاتیان و ئابووریی دەوڵەت دروست دەکات، بەڵام کاریگەریی قورسیش دەخاتە سەر ژیان و ژینگەی ناوچەکە بە گشتی و تەنانەت لەسەر بچووکبوونەوەی ئاستی سەوزایی لە جیهاندا.
دیاردەی بیابانبوون
لێرەدا بەوپەڕی ئازارەوە ئەوە دەخەمەڕوو کە نزیکەی %40ی رووبەری وڵاتەکەمان مەترسی بیابانبوونی لەسەرە، لە کاتێکدا کە یەکێک بووە لە بەپیتترین و بەرهەمدارترین زەوییەکانی ناوچەکە.
ئێمە زۆر پێویستمان بە هاوکارییەکی فراوانتر هەیە کە چاوەڕوانین لە دەسەڵاتی ئاو و سیاسی وڵاتانی دراوسێ و بەتایبەت لە برایانی تورک، بۆیە پێویستە لیژنەیەکی هەمیشەیی لەو بارەیەوە پێکبهێنرێت کە شارەزایانی تەکنیکی و یاسایی لەخۆبگرێت، هەروەها رێکەوتنی ناوچەیی لەسەر ئاستی ناوچەکە بکرێت، هەروەها گرنگە دڵنیابین لەوەی کە میکانیزمەکانی جێبەجێکردنی پڕۆسەکە بە چاودێری نەتەوە یەکگرتووەکان دەکرێت، هەروەها دڵنیابوون لەوەی کە رێکارەکانی کارکردن لە کاتی خۆیدا جێبەجێ دەکرێن و پشکی پێویست و دادپەروەرانەی ئاو بۆ هەموو لایەنەکان مسۆگەر بکرێت.
جگە لەوەش، عیراق وەبەرهێنان لە بەرنامەکانی توێژینەوە دەکات کە بەرژەوەندییەکانیان لەسەر چارەسەرکردنی کاریگەرییەکانی کەمیی ئاو چڕ دەکاتەوە، بەتایبەتی سەبارەت بە کاریگەرییەکانی وشکەساڵی، گۆڕانی کەشوهەوا، بڕ و کوالیتی رژانی ئاوی سەرووی رووبارەکان و کاریگەرییەکانیان لەسەر ئاستی کشتوکاڵ.
دەسەڵاتداران سەرنجیان لەسەر نۆژەنکردنەوە و دروستکردن و بەڕێوەبردن و چاکردنەوەی وێستگەکانی پەمپکردنی ئاو لە سەرتاسەری وڵاتدا چڕدەکەنەوە، هەروەها کار لەسەر نۆژەنکردنەوەی سیستمی ئاودێری و پاکوخاوێنی لەڕێگەی بەکارهێنانی تەکنۆلۆژیای سیستمی ئاودێریی مۆدێرن بۆ باشترکردنی بەکارهێنانی ئاو و کەمکردنەوەی نەرێنییەکان کە لە ئەنجامی قەیرانی ئاوەوە دروست بووە.
چاودێریکردنی ژینگە
هەوڵەکان بۆ رزگارکردنی ژیان لە زۆنگاوەکانی عیراق گرنگییەکی زۆریان هەیە، جگە لە بنیاتنانی ژێرخانی پێویست، دابینکردنی چاودێریکردنی ژینگە، دەستەبەرکردنی ئاوی پێویست لە رووی کوالیتی و چەندایەتییەوە بۆ پاراستنی جۆراوجۆری، دابینکردنی پاڵپشتیی پێویست بۆ چارەسەری پیشەسازییە نامۆدێرنەکان و بەهێزکردنی ئابووری ناوخۆیی.
لە هەوڵەکانیدا بۆ چارەسەرکردنی قەیرانی ئاو، حکومەتی عیراق ئامانجی دروستکردن و نۆژەنکردنەوە و بەڕێوەبردن و پاراستنی بەنداوی گلدانەوە، بەربەستەکان، گۆلەکانی ئاو و سیستمی دابەشکردنی ئاوە، لەوانە دامەزراوە هایدرۆلیکییەکان کە بەکارهێنانی ئاوی رووبارەکان رێکدەخەن. هەروەها حکومەت ماندونەناسانە کاردەکات بۆ چارەسەرکردنی کێشەکان بە فراوانکردنی رەوتی رووبار و دەریاچە و رێڕەوی ئاوی گەورە بە بەکارهێنانی ئامێری کۆنکرێت. جگە لەوەش دروستکردنی بەنداوی نوێ لە هەرێمی کوردستان و لە ناوچەکانی باشوور و خۆرئاوای عیراق.
ئێمە رێوشوێنی بەهێزتر دەگرینەبەر بۆ دڵنیابوون لە پاراستنی ژینگە و جۆراوجۆری و ئیکۆسیستمی پەیوەندیدار، هەروەها بۆ رێگریکردن لە بیابانبوون لە رێگەی هەماهەنگی لەگەڵ وڵاتانی ناوچەکە بۆ کۆنترۆڵکردنی ئەم دیاردە مەترسیدارە.
پێویستی بە رێکەوتنە
هۆکارەکانی کەشوهەوا وەک وشکەساڵیی بەردەوام و زریانی خۆڵبارین و پلەی گەرمی بەرزی ئەم دواییە لە دەرەوەی کۆنترۆڵی ئێمەدایە، بۆیە پێویستە ئێمە رێوشوێنی خۆپارێزی پێویست بگرینەبەر کە کاریگەرییە نەرێنییەکانی کەم بکاتەوە، جگە لە دروستکردنی ژێرخانی پێویست بۆ کۆکردنەوە و هەڵگرتنی زۆرترین رێژەی ئاوی باران.
جگە لەوەش پێویستە رێکەوتن لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ بکرێت بە رێکەوتن و جێبەجێکردنی ئەرکەکان، بە شێوەیەک کە زامنی پشکێکی دادپەروەرانە و تەواو بۆ هەموو لایەنەکان بکات، بەتایبەتی لە وەرزی کشتوکاڵدا.
عیراق پلانێکی کارکردنی لەبەردەستدایە پەیوەستە بە بەڕێوەبردنی ئاو، بۆ پاشەکەوتکردنی ئاو جێبەجێی دەکات، لەوانە باشترکردنی ژێرخانی ئابووری، وەرگرتنی سیستمی ئاودێریی هاوچەرخ و مۆدێرنکردنی کەرتی کشتوکاڵیش بە هەمان شێوە، هەروەها گرنگیدانی جدی بە پەرەپێدانی چوارچێوەی یاسایی گونجاو سەبارەت بە ئاو لڕووی بەڕێوەبردن و کەمکردنەوەی بەفیڕۆدانی.
داوا لە نەتەوە یەکگرتووەکان دەکەین رێوشوێنی جدی بگرێتەبەر بۆ کەمکردنەوەی کاریگەرییەکانی گۆڕانی کەشوهەوا و چالاککردنی هاوکاری لە بواری رژانی ئاو لە سنوورەکانەوە، بەمەبەستی دڵنیابوون لە دابەشکردنی دادپەروەرانەی ئاو.
سوپاس.
