نەوزادی موهەندیس
ئاسایشی نەتەوەیی هەر وڵات و گەلێك بۆتە یەكێك لە دێوەزمە و مەترسی و كاری هەرە لە پێشینەی هەر دەسەڵات و حكومەتێك جا چ بچووك بێت یان گەورە، پێشكەوتوو بێت یان دواكەوتوو، لەبەرئەوەی ئەم بابەتە پەیوەندیی ژیاری هەیە بە رابردوو و ئێستا و ئایندەی وڵات و كۆمەڵگەكانەوە و هیچ وڵاتێك و نەتەوەیەك هەست بە ئارامی و ئاسایش ناكات، بەبێ دابینكردنی ئاسایشی نەتەوەیی خۆی، چونكە بەبێ بوونی ئەم ئاسایش و ئارامییە هەموو كاتێک گەل و وڵات لەبەردەم مەترسی و هەڕەشەی دەرودراوسێ و زلهێزەكاندا دەبێت و هەمیشە لە دۆخێكی ناجێگیری و نائارامیدا گوزەران دەكات. هەربۆیە وڵاتە بچووك و گەورەكانی خاوەن سەروەری و سەربەخۆیی و سنوور و قەوارەی نەتەوەیی خۆیان لە هەوڵی بێوچاندان بۆ دابینكردنی رەگەز و توخمە سەرەكییەكانی ئەم ئاسایشە بۆئەوەی لە پەراوێزی ترس و تۆقاندندا نەمێننەوە و هەست بە ئاشتی و ئارامی بكەن، چونكە بەبێ بوون و دابینكردنی ئەم ئاسایشە هیچ بوارێكی ژیان لە سیاسەت و ئابووری و كۆمەڵایەتی و فەرهەنگی ناتوانرێت پێشبخرێت و بخرێنە خزمەت گەشە و پێشكەوتن و خۆشگوزەرانی گەل و وڵاتانەوە. هەربۆیە بوونی ئەم ئاسایشی نەتەوەییە لەسەر هەموو بوارەكانی ژیان رەنگیداوەتەوە و بە كۆڵەكەی مانەوە و بەردەوامبوونی هەر دەسەڵاتێك دادەنرێت، جا بۆئەوەی زیاتر تێگەیشتن لە چەمك و پێناسەی ئەم ئاسایشە و بنەماو و رەگەزەكانی و دواتریش هۆكارەكانی هەڕەشەكردن لەسەری تێبگەین، لەخوارەوە باسی هەریەكێك لەو بابەتانە دەكەین.
چەمكی ئاسایشی نەتەوەیی
ئەم چەمكە بەتایبەتی لەدوای كۆتایی جەنگی جیهانی دووەمەوە هاتە ناو زاراوە سیاسیی و ئەمنییەكانەوە بەهۆی دۆخی جیهانی ئەوكاتە لە ڕووی سیاسی و سەربازییەوە و هاوسەنگی و بلۆكبەندیی و هاوپەیمانییەكانەوە كە لە ئەنجامی جەنگەكەوە هاتونەتە ئاراوە. بەهەمان شێوە بەهۆی بڵاوبونەوەی چڕی چەك و گەشەی جۆری تیایاندا كە بووە هۆی رێكخستنەوەی سیستمی بەرگریی جیهانی و گۆڕانكاری لە بنەما نەگۆڕ و كلاسیكییەكانیدا توانرا كە دید و تێڕوانینی ئاسایشی نوێ بێتە كایەوە.
ئیدی چەندین ناوەندی توێژینەوە و ئەكادیمی تایبەت بەم بابەت و چەمكە دامەزران و كەوتنەخۆ بۆ باسكردن و راڤەكردنی سەرچاوەكانی و بنەماكانی و خاڵە بەهێزەكانی و هۆكارەكانی پاراستنی و لە پەیمانگە و زانكۆكان و دامەزراوە زانستی و راگەیاندنەكان و گۆڤارە پسپۆڕەكان كەوتنە كاركردن بە هاوكاری دەزگا رەسمی و ناوەندەكانی بڕیارەوە لە وڵاتاندا. هەر لەم بوارەشدا ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی ئەمریكا یەكەمین نموونەی ئەو دامودەزگایانەیە. وەك والتر لیبمان پێناسەی ئاسایشی نەتەوەیی كردووە و دەڵێت: “بریتییە لە توانای دەوڵەت بۆ بەدیهێنانی ئاسایشەكەی بەشێوەیەك كە ناچار نەبێت قوربانی بدات بە بەرژەوەندییە رەواكانی بۆ دوورخستنەوەی جەنگ. بەهەمان شێوە بریتییە لە توانای پاراستنی ئەو بەرژەوەندییانە ئەگەر ناچاربوو لە رێگەی جەنگەوە”. بۆ یەكەم جاریش لەلایەن كۆنگرێسی ئەمریكاوە لەساڵی 1947دا یاسای ئاسایشی نەتەوەیی دەرچوو.
لە وڵاتانی تریشدا لەژێر ناونیشانی جیاوازدا بەڵام بۆ هەمان مەبەست بنەماكانی ئاسایشی نەتەوەیی خۆیان دابیندەكەن وەك “توێژینەوەی ستراتیژی”. هەربۆیە چەمكی ئاسایشی نەتەوەیی ناتوانرێت لە چوارچێوەیەكی دیاریكراودا باسبكرێت بەڵكو بەهۆی گۆڕانی هەمیشەیی لە مانا و تێگەیشتن و بوارەكانی لەگەڵ گۆڕانكارییەكان و هۆكارەكانی كارتێكردنی لەجیهاندا ماناو چەمكەكانی دەگۆڕێت و لەگەڵ بارودۆخە نوێكاندا تێگەیشتنی نوێی بۆ پەیدا دەبێت. هەربۆیەش هەنووکە بۆتە لقكێك لە زانستە سیاسییەكان و بۆتە پڕۆگرامی خوێندن و پردی پەیوەندیش لەنێوان زانستە كۆمەڵایەتی و ئابووری و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان و سیستمەكانی حوكمڕانیدا و ...هتد.
بەم شێوەیە دوای گرنگیپێدانی خۆرئاوا بەم بابەتە، ئێستا ئەم گرنگیپێدانە وڵاتانی باشووری گۆی زەویشی گرتۆتەوە و كاری لەسەر دەكەن.
گرنگترین پێناسەكانی ئاسایشی نەتەوەیی
لە كۆندا پێناسەی ئاسایشی نەتەوەیی بەوە كراوە كە بریتییە لە پاراستن لە هێرشی دەرەكی. لەبەرئەوە بەو جۆرە سەیركراوە كە مانای بەرەنگاریی سەربازی دەگەیەنێت لە بەرامبەر گوشارە سەربازیەكاندا، بەڵام دەركەوت ئەم تێڕوانینە زۆر تەسكە، بەڵكو ئاسایشی نەتەوەیی زۆر لەوە زیاتر لەخۆدەگرێت لە پۆشتە و پەرداخكردنی هێزی سەربازی و بەكارهێنانی. جا لەم تێگەیشتنەوە وادەردەكەوێت كە لەڕێگەی زیادكردنی هێزی سەربازییەوە ئاسایشی نەتەوەیی دابیندەكرێت. لەگەڵ ئەوەی هێزی سەربازی پێكهاتەیەكی زۆر گرنگی ئاسایشی نەتەوەییە، بەڵام تەنها بە لایەنێك لە لایەنەكانی ئاسایشی نەتەوەیی دادەنرێت، زۆر نموونەی مێژووییش هەن كە خۆپڕچەككردن و پێشبڕكێی چەكداركردن هۆكاری لاوازبوونی ئاسایش بوون نەك بەهێزكردنی.
بەشێوەیەك كاتێك وڵاتێك دەستدەكات بە خۆپڕچەككردن، ئەوا وڵاتانی دەرودراوسێی هەست بە نائارامی دەكەن و ئەوانیش دەست دەدەنە خۆ پڕچەككردن و ئیدی وڵاتی یەكەم زیاتر هەست بە نائارامی دەكات و بەو شێوەیە پێشبڕكێی خۆپڕچەككردن بەردەوام دەبێت.
هەربۆیە ئەمە وایكرد كە پێناسەی ئاسایشی نەتەوەیی دابڕێژرێتەوە بەشێوەیەك كە رەهەندە ئابووری و دیپلۆماسی و كۆمەڵایەتییەكان بگرێتەوە سەرەڕای رەهەندە سەربازیەكەی.
“ئاڕنۆڵد ولفرز” بەم جۆرە پێناسەی ئاسایشی نەتەوەیی دەكات : “ئاسایش بەمانا بابەتیەكەی بریتییە لە پێوانی ماوەی نەبوونی گوشارە ئاڕاستەكراوەكان بۆ سەر دەسكەوتەكان ،و بەمانا خودیەكەشی بریتییە لە نەبوونی ترس لەوەی كە ئەو بەهایانە بكەونە بەر هێرش”.
ئاسایشی نەتەوەییش هەڵوێستێكی چەقبەستوو نییە و لە بۆشاییەوە نەهاتووە، بەڵكو لەبەر رۆشنایی هەریەكە لە ژینگە و دەوروبەرە ناوچەیی و نێودەوڵەتییەكانەوە دیاریدەكرێت كە هەریەكەشیان بەشێوەیەكی هەمیشەیی لە گۆڕاندان.
لەلایەكی ترەوە “ترگەر كرننبێرگ” بەم جۆرە پێناسەی ئاسایشی نەتەوەیی دەكات: « بریتییە لەو بەشەی سیاسەتی حكومەت كە كاردەكات بۆ بەدیهێنانی دۆخێك كە گونجاو بێت بۆ پاراستنی بەها زیندووەكان».
هێنری كیسەنجەریش بەم جۆرە پێناسەی ئاسایشی نەتەوەیی دەكات كە «بریتییە لە هەر هەڵسوكەوتێك كە کۆمەڵگە دەیکات بۆ پاراستنی مافەكەی لە مانەوەدا».
رۆبەرت ماكنماراش دەڵێت: «ئاسایش بریتییە لە گەشەكردن، بەبێ گەشەكردن هیچ ئاسایشێك بەدی نایەت، جا هەر وڵاتێك لە راستیدا گەشە نەكات، زۆر بە سادەیی ناتوانێت ئاسایشەكەی دابین بكات».
بەشێوەیەكی گشتی چەمكی ئاسایشی نەتەوەیی بریتییە لە «بەدیهێنانی دۆخێكی ئارام كە هەست بە ترس نەكرێت و لەڕووی دەروونی و لاشەییەوە لەجیاتی ترس هەست بە ئاسایش بكەیت، ئاسایشیش بەهایەكی مرۆڤانەیە و پەیوەندیی بە هەژاری و دەوڵەمەندییەوە نییە، جا لەبەرئەوەی ناتوانرێت ئاسایشی رەها دابین بكرێت، ئەوا دەتوانرێت بەڕێژەیی بەدی بێت و ئەوەش وەستاوەتە سەر هەوڵی گەرموگوڕ و بەردەوام بۆ دابینكردنی زۆرترین رێژە لە ئاسایش».
ئاشكراشە كە باسی ئاسایشی نەتەوەیی دەكرێت، مەبەست لێی دابینكردنی ئاسایشی كۆمەڵە كەسانێكە كە خاكێكی هاوبەش و مێژوویەكی هاوبەش و كەلتورێكی هاوبەش و بەرژەوەندیی هاوبەشیان پێكەوە هەبێت و كۆیان بكاتەوە كە پێی دەوترێت نەتەوە.
مێژووی سەرهەڵدانی چەمكی ئاسایشی نەتەوەیی
سەرەڕای ئەوەی كە چەمكی ئاسایشی نەتەوەیی لە دوای جەنگی دووەمی جیهانەوە بڵاوبۆوە، بەڵام رەگوڕیشەكەی دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی نۆزدەهەم، بەتایبەتیش دوای رێكەوتننامەی وستفالیا لە ساڵی 1648 كە دانرا بۆ لەدایكبوونی دەوڵەتی نەتەوەیی، جا قۆناغی جەنگی سارد چوارچێوە و كەشێكی گونجاوی دروستكرد بۆ داڕشتنەوەی چەمكێكی نزیكکراوە بۆ تێورەكان و چوارچێوە دامودەزگاییەكان بۆ گەیشتن بە بەكارهێنانی دەربڕینی ستراتیژی ئاسایشی نەتەوەیی و لە سەردەمی جەنگی سارددا زاراوەكانی وەكو لەخۆگرتن و بەرپەرچدانەوە و هاوسەنگی و پێكەوەژیانی ئاشتییانە هاتنەكایەوە، وەكو چەند ناونیشانێک بۆ نزیكبوونەوە بە ئامانجی ئاسایش و ئاشتی و دووركەوتنەوە لە جەنگە كاولكارییەكان كە نیوەی یەكەمی سەدەی بیستەم بەخۆیەوە بینی.
هۆكارەكانی سەرهەڵدانی گرنگیدان بە ئاسایشی نەتەوەیی
گەلێك هۆكار بوونەتە هۆی ئەوەی كە گرنگیی زیاتر بدرێت بە ئاسایشی نەتەوەیی لە وڵاتە جیاجیاکانی جیهاندا کە وەك دیاردەیەكی لێهاتووە، لەو هۆكارانەش :
-1بەرفراوانبوونی چەمكی بەرژەوەندیی نەتەوەیی بۆئەوەی مەسەلەی دابینكردنی خۆشگوزەرانی بگرێتەوە، لەوانەش دابینكردنی سەرچاوەكانی داهات لە رێگەی دابینكردنی سەرچاوە دەرەكییەكانی و دواتریش پاراستنی رێوشوێنەكانی لەناوخۆدا.
-2زیادبوونی تێكڕای توندوتیژی و بەرزبوونەوەی ئاستی ململانێ راستەوخۆكان كە گەشەدەكەن بۆ هەڵایسانی جەنگ.
-3زیادبوونی هەستكردن لەلای وڵاتانی باشووری گۆی زەوی بۆ هەڕەشەكانی سەر ئاسایشی نەتەوەییان بە دوو جۆر، لەلایەك بەهۆی قەرزە دەرەكییەكانی سەریانەوە لەڕووی ئاسایشی سیاسی و ئابووریانەوە و لەلایەكی تریشەوە لە رێگەی بەكارهێنانی رێكخراوە نێودەوڵەتییەكانی وەكو نەتەوە یەكگرتووەكان نەك تەنها بۆ پاراستنی بەرژەوەندیی زلهێزەكان، بەڵكو بۆ بەكارهێنانیان دژبە بەرژەوەندیی ئاسایشی نەتەوەیی ئەو وڵاتانەی باشووری گۆی زەوی.
-4زیادبوونی هەستكردن بە دوودڵی و راڕایی ناوخۆیی كە بوونەتە هۆی نائارامی و ناجێگیریی ناوخۆیی وڵاتە بچووكەكان كە تائێستاش بەدەست نەبوونی پڕۆسەی بەرهەمهێنان و دابەشكردنەوە دەناڵێنن.
-5گرنگیدان بە دیاردەی ئاسایشی نەتەوەیی لەكاتی پەڕینەوە لە سیستمی دەوڵەتی نەتەوەییەوە بۆ سیستمێكی فراوانتر دەورووژێنرێت و زیاتر گشتگیرتر وەك سیستمی فیدڕاڵی یان بلۆكبەندییە ئابوورییە نێودەوڵەتییەكان.
-6ئاسایشی نەتەوەیی لەكاتی هەڵوەشانەوەی وڵاتانی گەورەدا دەوروژێنرێت، بەتایبەتیش وڵاتانی فیدڕاڵی و پەڕینەوە بۆ وڵاتانی نەتەوەیی سەربەخۆ و خاوەن سەروەری.
توخم و رەگەزە سەرەكییەكانی ئاسایشی نەتەوەیی
ئاشكرایە ئاسایشی نەتەوەیی پشت بە بوون و بەهێزی چەند توخم و رەگەزی پێكهێنەر دەبەستێت كە پێكەوە دەبنە هۆكاری دیاریكردنی ئاسایشی نەتەوەیی دەوڵەت و دەبنە پایەی كاركردن لەسەریان كە ئەوانیش بریتین لە رەگەزەكانی :
*رەگەزی جیۆپۆلەتیكی:
ئەم رەگەزە گرنگییەكی زۆری هەیە وەك هۆكارێكی بەهێزی ئاسایشی نەتەوەیی كە گەلێك تێور دانراون دەربارەی گرنگی هەڵكەوتە و پێگەی جوگرافی و سیاسی هەر وڵاتێك وەك تێوریەكانی:
-تێوری دڵی زەوی
-تێوری هێزی دەریایی ماهان.
-تێوری ناوچەی پەراوێزخراو بۆ سبیكمان.
*رەگەزی دیمۆگرافی:
ئەم خاڵەش زۆر گرنگە بۆ دابینكردنی ئاسایشی نەتەوەیی هەر وڵاتێك، چونكە ژمارەی دانیشتوان رۆڵی سەرەكی دەبینێت لە دابینكردنی ئاسایشی نەتەوەیی و هەستكردن بە ئارامی، هەرچەندە زۆرجار زۆریی دانیشتوانیش دەبێتە خاڵی لاواز لە رووی ژیان و گوزەران و دابینكردنی پێداویستییەكانی كە خەرجییەكی زۆر دەخاتە ئەستۆی وڵاتەوە. بەڵام هەمیشە خاڵی بەهێزە لە ئاسایشی نەتەوەییدا.
*رەگەزی سیاسی:
ئەم خاڵەش زۆر گرنگە كە لەڕێگەی بوون و دامەزراندنی حكومەت و دەوڵەتی سەربەخۆوە بەدی دێت و هەریەكە لە سیاسەتی ناوخۆیی و دەرەكی و دامودەزگا سیاسییەكان دەگرێتەوە کە پێویستە لە ناوخۆدا دەسەڵاتی سیاسی و جەماوەر یەك و یەكگرتووبن و بتوانن پێكەوە بەشداری لە بڕیاردانی سیاسیدا بکەن و توانای پێشخستن و گەشەی بەردەوامی ژیانی سیاسی ناوخۆییان هەبێت كە خاڵێكی گرنگە لە ئاسایشی نەتەوەییدا.
لەڕووی سیاسەتی دەرەكیشەوە كە هەریەكە لە توانای وڵات دەگرێتەوە لە رووی بەكارهێنانی هێز و توانای سیاسی و دیپلۆماسی خۆی بۆ پارێزگاریكردن لە بەرژەوەندییە باڵاكانی وڵات و بەكارهێنانی كارتەكانی گوشار و رێكخراوە نێودەوڵەتییەكان بۆ ئەو مەبەستە و بەرپەرچدانەوەی هەر هەڕەشەیەك بۆ سەر سەروەریی و ئاسایشی ناوخۆیی وڵاتەكەی و توانای پیشاندانی راستییەكان بۆ كۆمەڵی نێودەوڵەتی و فراوانبوونی هەژموون و پێگەی لەسەر ئاستی نێودەوڵەتیدا. لەسەر ئاستی دامودەزگا سیاسییەكانیش پیشاندانی توانا و شارەزایی بڕیاربەدەستانی سیاسەتە لە وڵاتدا و دەبێت دەوڵەت كاربكات لەڕێگەی هۆشیاركردنەوە و راگەیاندن و هەموو ئۆرگانەكانییەوە بۆ تێگەیاندنی جەماوەر لە بەرنامە و ئامانجەكانی بۆ دابینكردنی ئاسایشی نەتەوەیی.
*رەگەزی ئابووری:
ئەم رەگەزە بە یەكێك لە گرنگترین توخمەكانی هێزی ئاسایشی نەتەوەیی دادەنرێت و سێ جۆر سەرچاوەی ئابووریی هەن كە كاریگەرییان هەیە بەسەر ئاسایشی نەتەوەییەوە كە بریتین لە :
-سەرچاوە خۆراكییەكان: لە جیهاندا هیچ وڵاتێك نییە بە تەواوەتی ئاسایشی خۆراكی خۆی دابین بكات و پێویستی بە هیچ وڵاتێكی تر نەبێت بۆ دەستخستنی پێداویستییە خۆراكییەكانی، ئەمەش خاڵێكی گرنگە لە ئاسایشی نەتەوەییدا.
-سەرچاوە كانزاییەكان: بەهەمان شێوە هیچ وڵاتێك نییە لە جیهاندا بتوانێت پێداویستییەكانی خۆی لەڕووی سەرچاوە سروشتی و كانزاییەكانەوە دابینبكات بەتایبەتیش وزە كە گرنگییەكی گەورەی هەیە لە ئاسایشی نەتەوەییدا و دواتریش سەرچاوە ستراتیژییەكان دێت بەتایبەتیش لەكاتی جەنگەكاندا.
-سەرچاوە پیشەسازییەكان: پێشكەوتنی پیشەسازی لە هەر وڵاتێكدا بە خاڵی بەهێزی ئەو وڵاتە دادەنرێت، جا هیچ سیاسەتێكی بەرگری یان هێرشكردن بێت ناتوانێت كاریگەریی هەبێت بەبێ بوونی هێزێكی گەورەی دروستكردنی ئامێرە جەنگییەكان.
زۆر رێگە و شێواز هەیە بۆ بەگەڕخستنی توانا ئابوورییەكانی وڵات بۆ بەرپەرچدانەوەی وڵاتانی دەرەكی لەوانە:
-شێوازی پێشكەشكردنی هاندان و پێدانی هەرزانیی ئابووری وەك پڕۆژە و وەبەرهێنان و ئیمتیازات و ...هتد. بۆ وڵاتانی دەرەكی.
-واژۆكردنی سزادان و گەمارۆی ئابووری دژی وڵاتانی دەرەكی.
*رەگەزی سەربازی:
-هەندێك پێوەر هەن کە لە رووی سەربازییەوە ئاماژە بە دیاریكردنی هێزی ئاسایشی نەتەوەیی دەدەن لەوانەش:
-قەوارە و دروستكردنی هێزەكان.
-رێكخستنی هێزەكان و پڕچەككردنیان.
-ئاسان جووڵاندنیان.
-شارەزایی شەڕكردن.
-ئامادەسازی.
-بەرهەمهێنانی جەنگی.
-هاوپەیمانییە سەربازییەكان.
بەڵام لە رووی چۆنێتی بەكارهێنانی دەوڵەتەوە بۆ هێزە سەربازییەكانی وەك هۆكارێكی بەدیهێنانی ئامانجەكانی ئاسایشی نەتەوەیی، ئەوا ئەو بەكارهێنانە دەكرێت لەم شێوانەدا خۆیان ببیننەوە:
-بەكارهێنانی هێرش بۆ هێزی سەربازی.
-بەكارهێنانی بەرگری بۆ هێزی سەربازی.
-بەكارهێنانی هێزی چەكدار وەك هۆكارێكی بەرپەرچدانەوە.
ئەو هۆكارانەی دەبنە هەڕەشە لەسەر ئاسایشی نەتەوەیی
لەكاتێكدا هۆكارەكانی هەڕەشەكردن لە ئاسایشی نەتەوەیی بریتین لە:
هەر كارێك كە ببێتە هۆی هەڕەشە بۆ سەر بەها و دەستكەوتە ناوخۆییەكانی دەوڵەت و قەوارەكەی بەهۆكاری ناوخۆیی بێت یان دەرەكی، جا ئەو هۆكارانەش بریتین لە خاڵی لاوازی قەوارەی دەوڵەت كە دەكرێت لەلایەن هێزە نەیارەكانەوە بەكاربهێنرێن بۆ هەڕەشەكردن لە ئاسایشی نەتەوەیی دەوڵەتەكە. ئاسایشی نەتەوەیی دەوڵەت لە بنەڕەتدا سەرچاوە لە زانینی سەرچاوەكانی هێزەكەی و خاڵە لاوازەكانی و كاركردن بۆ بەهێزكردنی سەرچاوەكانی هێزەكەی و زاڵبوون بەسەرهۆكار و خاڵە لاوازەكانیدا وەردەگرێت. لەخوارەوە بەكورتی باسی هۆكاری ئەو هەڕەشە جیاوازانە دەكەین لەسەر ئاستی ناوخۆیی و دەرەكی:
*لەسەر ئاستی ناوخۆیی:
هەموو ئەو هەڕەشانە دەگرێتەوە كە ئەگەریان هەیە لەناو کۆمەڵگەوە رووبەڕووی دەسەڵات ببنەوە. وەك :
-هۆكارە سیاسییەكان: وەك ناجێگیریی سیاسی و لاوازیی رەوایەتی دەسەڵات و رووكردنە پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان بۆ توندوتیژی لەنێوان پێكهاتەكاندا و زۆری هێزی بەشدار لە بڕیاری سیاسیدا و دواكەوتوویی سیاسی و بەشدارینەكردنی هاووڵاتیان لە سیستمی سیاسیدا و كاڵبوونەوەی وەفاو لایەنگریی سیاسی و بوونی گروپی باڵادەستی خاوەن هەژموون كە بڕیاری سیاسی بەدەستە و لاوازیی هێزی دەسەڵاتی جێبەجێكردن و نەمانی شكۆ و كەرامەتی دادگا و ناڕوونیی ئامانج و بەریەكەوتنەكانیان.
-هۆكارە سەربازییەكان: گرنگترینیان بریتیین لە لاوازیی هێزی سەربازی دەوڵەت، پشتبەستن بە تەنها یەك وڵات بۆ كڕین و دابینكردنی چەك و تەقەمەنی گرنگترین مەترسییە. پێكهاتەی كۆمەڵایەتی لەناو سوپاشدا هۆكارێكە بۆ بوون و سەرهەڵدانی لایەنگریی جیاواز و پەرتوبڵاوبوون و جەنگی ئەهلی. بوونی میلیشیا چەكدارەكان كە لە ژێر دەسەڵاتی دەوڵەتدا نین، جا ئەو ئاماژانەی كە هۆكاری هەڕەشە سەربازییەكان نیشان دەدەن، بریتین لە : دەستێوەردانی سوپا لە سیاسەت، بوونی هێزی چەكدار لە دەرەوەی سوپا، نەبوونی بەرهەمی جەنگی بۆ دابینكردنی پێداویستییە سەربازییەكان، نزمیی ئاستی زانستی و تەندروستییە سەربازییەكان، دواكەوتووویی ئاستی پێشكەوتنی چەك و تەقەمەنییەكان، بوونی بنكەی سەربازیی دەوڵەتانی تر لەسەر خاكی وڵاتەكە و نەبوونی چاودێری بەسەریانەوە، نەبوونی توانای دەوڵەت بۆ خۆئامادەكردنی خێرا و جووڵاندنی هێزەكان.
هۆكارە ئابوورییەكان: دواكەوتوویی ئابووری و دۆخی داڕووخاوی ئابووری لە گرنگترین ئەو هەڕەشانەن بۆ سەر ئاسایشی نەتەوەیی. ئەو هەڕەشانەش بەم پێوەرانە دیاریدەكرێن: هەژاری و دابەزینی ئاستی گوزەران، بوونی جیاوازی زۆر لەنێوان چینەكاندا و بوونی بێكاری و نەبوونی هێز و وزەی پێویست بۆ پیشەسازی و كەمیی بەرهەمی پیشەسازی و كشتوكاڵی و ئاژەڵی كە بەشی پێداویستی ناوخۆ ناكات. نەبوونی توانای خۆبژێوی لە كەرەسەی خۆراكی و ستراتیژی، لاوازیی ئاستی خزمەتگوزارییەكان و ژێرخانی بنچینەیی دەوڵەت، پشتبەستن بە كۆمپانیا فرە نەتەوەییەكان و بنكە بیانییەكان و بەرزبوونەوەی ئاستی بەكاربردن لە بەرامبەر وەبەرهێناندا و نەبوونی بەرهەمهێنان.
هۆكارە كۆمەڵایەتییەكان: ئاشكرایە بەرەی ناوخۆیی یەكێكە لە هۆكارە گرنگەكان بۆ وەڵامدانەوەی هەڕەشە دەرەكییەكان، بەشێوەیەك جەماوەر هەر كاریگەریی نییە لەسەر سیاسەتی ناوخۆیی، بەڵكو كاریگەریی لەسەر سیاسەتی دەرەكیش هەیە بەشێوەیەك راگەیاندن و جەنگی دەروونی كاریگەریی گەورە و مەترسیدار دەكەنە سەر جەماوەر و لەوێوە پێكهاتە جیاوازەكان و كەمینەكانی کۆمەڵگە دەبنە هۆكاری جیاوازیی و هۆكاری لاوازیی بەرەی ناوخۆیی كە هێزە دەرەكییەكان بەكاریان دەهێنن.
ئەم هۆكارانەش دەبنە مایەی سەرهەڵدانی نیەت و خواستی تایفی و عەشایەری و ئایینی و ناوچەگەری، هەرچەندە ئاستی خوێندن و تەندروستی و ئیدارە و سیستمی کۆمەڵگە لاواز و نزم بێت، كێشە لەنێوان دانیشتواندا دروستدەكات و گەشەی ئابووریش پەكدەخات.
*لەسەر ئاستی دەرەكی
-ئاستی هەرێمایەتی و ناوچەیی: كە تایبەتە بە پەیوەندییەكانی هەر وڵاتێكەوە بە وڵاتانی دەوروجیرانی لە ناوچەكەی خۆیدا و پێی دەوترێت «سیستمی ناوچەیی» و ئیدی هەموو پەیوەندییەكان لە هەڕەشە و پێكەوەژیان و هاوكاری و ...هتد دەگرێتەوە.
-لەسەر ئاستی جیهانی
لێرەدا پەیوەندییەكانی وڵاتان لەگەڵ وڵاتانی جیهان و بەتایبەتیش زلهێزەكان دەگرێتەوە لە چوارچێوەی پەیوەندییەكانی دواكەوتەیی و سەربەخۆبوون و هاوپەیمانییەكان و ئەنجام و دۆخەكانی نێوانیان.
ئاماژەكانی هەڕەشە لەسەر ئاستی دەرەكی
-هەڕەشە سیاسییەكان: لە گرنگترین هۆكارەكانی هەڕەشە دەرەكییەكان بریتییە لە جیاكردنەوە یان سڕكردنی دەوڵەت لە رێكخراوە سیاسییە نێودەوڵەتییەكان و بڕینی پەیوەندییە دیپلۆماسییەكان لەگەڵ ئەو وڵاتانەی كە گرنگی نێودەوڵەتییان هەیە و سەپاندنی سزای بەرپەرچدانەوە بۆسەر وڵاتەكە و بوونی هاوپەیمانی و بلۆكبەندی دژبە بەرژەوەندییەكانی وڵات. لە مەترسیدارترین هەڕەشەكانیش سیخوڕیکردنە بەسەر وڵاتەكەوە كە بریتییە لە هەوڵدان بۆ بەدەستخستنی زانیاری بە ئاشكرا و نهێنی بۆ بەرژەوەندیی وڵاتێكی تر. بۆ زانینی هێز و توانا و پلانی پێشوەختەی وڵاتەكە. كاری سیخوڕیکردنیش هەریەكە لە بواری سیاسی و سەربازی و ئابووری و زانستیش دەگرێتەوە.
-هەڕەشە سەربازییەكان: كە خۆیان دەبیننەوە لە هێرشی چەكداری یان كۆكردنەوەی هێزی سەربازی لەسەر سنوورەكان یان مانۆڕی سەربازی لەسەر سنوورەكان و لەكاتی گرژی و ئاڵۆزییەكاندا یاخود بوونی هێزێكی سەربازی بەهێزتر لەلایەن وڵاتێكی دراوسێوە، یان بەشداریكردنی وڵاتێكی دراوسێ لە هاوپەیمانییەكدا كە دژ بە بەرژەوەندیی وڵاتەكە بوو، یان بوونی بنكە و بارەگا و هێزی سەربازی زلهێزێك لەسەر خاكی وڵاتێكی دراوسێ یان گەمارۆ سەپاندن بەسەر ناردنی چەك و تەقەمەنی. كە لە هەمووشیان مەترسیدارتر بۆ سەر ئاسایشی نەتەوەیی، بریتییە لە هێرشی چەكداری و هەڵایسانی جەنگی گەرم بۆ سەپاندنی سیاسەتی دەرەوەی وڵاتێك بەسەر وڵاتێكی دیکەدا.
-هەڕەشە ئابوورییەكان: بریتین لە سەپاندنی گەمارۆی ئابووری و بڕینی پەیوەندییەكان، بلۆكبەندییە ئابوورییەكان كە دژبە بەرژەوەندییەكانی وڵاتەكە بێت، بڕینی یارمەتییە ئابوورییەكانە.
-هەڕەشە كۆمەڵایەتییەكان: بریتین لە هەناردەكردنی ئایدیۆلۆژیاكان كە لەگەڵ بەها و نەریتە باوەكانی کۆمەڵگەكان و بنەماكانی ناگونجێت و بەكارهێنانی جەنگی دەروونییە لە رێگەی رادیۆ و هۆكار و كەناڵەكانی راگەیاندنی بەرامبەرەوە.
سیفاتەكانی چەمكی ئاسایشی نەتەوەیی
ئاسایشی نەتەوەیی بریتییە لە پوختەی كارلێككردنی نێوان هۆكارە ناوخۆیی و ناوچەیی و نێودەوڵەتییەكان.
ئاسایشی نەتەوەیی پێكدێت لە دوو بەش:
-لایەنی بابەتی: دەكرێت پێكهاتە و رەگەزەكانی دیاری بكرێن و بە شێوەی بڕی دەرببڕدرێت.
-لایەنی مەعنەوی: پەیوەستە بە گیانی مەعنەوییەوە و ئاستی پەیوەستبوونی گەل بە سیستمی سیاسییەوە.
ئاسایشی نەتەوەیی دیاردەیەكی جووڵاوی بزۆزە و لەگۆڕانی بەردەوامدایە. بۆیە ئاسایشی نەتەوەیی راستییەكی رێژەییە و رەها نییە.
تێورە بنچینەییەكان لە پەیوەندییە نێودەوڵەتیەكاندا
هەریەك لەم تێوریانەش بنەماو رێسا و بیروباوەڕی تایبەت بەخۆیان هەیە، تایبەت بە ئاسایشی نەتەوەیی هەر گەل و وڵاتێك و ئاشكراشە هەریەكێك لەو تێورانە تەواو راست و گونجاو نین، بەڵكو بەهۆی بوونی كەموکووڕییەكانیانەوە رەخنەی جۆراوجۆریان ئاڕاستە دەكرێت كە بریتین لە تێورەكانی:
-تێوری واقیعی.
-تێوری شۆڕشگێڕی.
-تێوری لیبڕاڵی .
پێگەی ئاسایشی نەتەوەیی كورد و كوردستان
دوای زانینی هەموو ئەو زانیاری و راستیانەی سەرەوە دەربارەی ئاسایشی نەتەوەیی، پرسیارە هەرە گرنگەكە لێرەدا ئەوەیە ، ئەرێ ئاسایشی نەتەوەیی هەرێمی كوردستان و ئەم قەوارە و دەسەڵاتەی كورد لە باشووری كوردستان و تەواوی كوردستانی گەورەشدا لەكوێدایە و لە چ ئاستێكدایە؟ ئاسایشێكی سەلامەت و بەهێزی هەیە؟ یانیش ئاسایشێكی لاواز و پڕ مەترسی هەیە؟ ئایا هیچ هەڕەشەیەكی ناوخۆیی و ناوچەیی و نێودەوڵەتی لەسەرە؟ ئەی چی بكرێت بۆ لانیكەمی دابینكردنی ئاسایشێكی نەتەوەیی كورد لەم بەشە و لەبەشەكانی تریشدا بۆ ئێستا و ئایندە؟ و دەیان پرسیاری تریش.
لەو راستیانەی سەرەوە بۆمان دەردەكەوێت كە ئاسایشی نەتەوەیی چەتری كۆكەرەوەی هەموو ئاسایشەكانی سیاسی و سەربازی و ئابووری و خۆراكی و كۆمەڵایەتی و ...هتد-ە. بەمانای ئەوەی چەندە وڵات بتوانێت كە هەموو ئەو ئاسایشانە دابین بكات و بەهێزیان بكات و لە هەموویاندا پشت بە توانا و هێز و پلانەكانی خۆی ببەستێت، ئەوەندەش دەتوانێت كە ئاسایشی نەتەوەیی دابین بكات و ئێستا و ئایندەی کۆمەڵگە و گەل و وڵاتەكەی زامن بكات و لە هەڕەشە و گوڕەشە و گوشارە سیاسی و ئابووریی و سەربازیی و كۆمەڵایەتی و دەرەكییەكان بیپارێزێت.
بەهەمان شێوە ئاسایشی نەتەوەیی وەكو تەلارێكی بڵند و بەرز وایە و لەسەر چەند پایەیەكی پتەو و بەهێز دامەزراوە كە بریتین لە ئاسایشەكانی سیاسی و ئابووری و سەربازی و خۆراكی و وزە و ..هتد. بەواتای چەندە پایەكان بەهێزبن، هێندەش بینا و تەلارەكە بەهێز دەبێت و هیچ هێز و بوومەلەرزە و تسونامییەك ناتوانێت بیهەژینێت و بیڕوخێنێت. هەربۆیە ئاسایشی نەتەوەیی دەرەنجام و بەرەنجامی هەموو ئاسایشەكانی ترە و بەبێ بوون و بەهێزیی ئەوان، ناتوانرێت لانیكەمیشی لێ بەدی بێت. بۆیە پەیوەندیی ئاسایشی نەتەوەیی بە ئاسایشەكانی ترەوە پەیوەندییەكی دوو سەرەیە و هەریەكەیان ئەویتریان تەواو دەكات، بەواتای كاتێك ئاسایشێكی نەتەوەیی بەهێز بەدی بێت، ئەوا راستەوخۆ ئاسایشەكانی تر دابینكراوە و بە پێچەوانەشەوە.
ئەگەر بەوردی سەیری دۆخی ئاسایشی نەتەوەیی كورد لە هەرێمی كوردستان و تەواوی كوردستانی گەورەشدا بكەین، ئەوا بەدڵنیاییەوە ئاسایشی نەتەوەییمان لاواز و بێ دەسەڵات و لەرزۆكە، چونكە هیچ كام لە ئاسایشەكانی سیاسی و ئابووری و سەربازی و كۆمەڵایەتی و خۆراكی و وزەمان دابین نەكردووە و تەنانەت نەمانتوانیوە یەدەگی چەند مانگێكیش لە پێداویستییە زۆر گرنگەکانی ژیان و گوزەرانی خەڵکەکەمان دابین بكەین لە خۆراك و وزە و پێداویستییە سەربازییەكان.
هۆكارەكان چین؟
-لە رووی سیاسییەوە: لە ناوخۆ و لەسەر ئاستی ناوچەیی و جیهانیشدا، نەمانتوانیوە ریزەكانی ناوخۆی حزب و رێکخراوە سیاسییەكان یەكبخەین و گەلەکەشمان لە دەوری دەسەڵاتەكەمان كۆبكەینەوە و بیكەینە قەڵغانی پارێزەری دەستكەوتەكانمان بەهۆی نەبوونی ئازادییەكان و یەكسانی و دادپەروەری و بوونی گەندەڵی و دروستنەكردنی دامەزراوەی سیاسی و ئیداری گرنگ و بەهێز و نەبوونی دیپلۆماسییەكی بەهێز لەسەر ئاستی ناوچەكە و جیهانیش و بەمەش نەمانتوانیووە ببینە خاوەن بڕیاری سیاسی خۆمان. ئەمەش یەكێكە لە هەرە مەترسییەكان بۆ سەر ئاسایشی نەتەوەییمان.
-لە رووی سەربازییەوە: نەمانتوانیوە هێزێكی پێشمەرگە و سەربازیی تۆکمە و یەك و یەكگرتوو و پۆشتە و پەرداخی وا دابمەزرێنین كە بتوانێت وڵات و سنوورەكانمان بپارێزێت و بیكەینە خاوەنی چەك و تەقەمەنی و راهێنان و بتوانین پێداویستییە سەربازییە مادی و مەعنەوییەكانی بۆ دابینبكەین و بەرهەمی سەربازی و جەنگیمان نییە و گەلێك كەمووكوڕی ئیداری و خۆراكی و مووچە و تەندروستی و لەسەروو هەمووشیانەوە هۆشیاریی نیشتمانی و نەتەوەیشیمان تیایاندا جۆش نەداوە. ئەوەتا وڵاتانی درواسێ لەسەر زەمین و لە ئاسماندا رۆژانە دەستدرێژی و زیادەڕەوی دەكەنە سەر سنوورەكان و قووڵایی خاكی هەرێمەکەمان و هێرش و پەلامار و تیرۆری تاك و سەركردە و ناوچەكانمان دەكەن.
-لەڕووی ئابوورییەوە: ئاشكرایە هەرسێ كۆڵەكە سەرەكییەكەی ئابووری بریتییە لە پیشەسازی و كشتوكاڵ و وزە ، كە هیچ كام لەو فاكتەرانەشمان گەشە پێنەداوە و ناتوانین هیچ بەرهەم و بەروبومێك نەك هەناردە بكەین، بەڵكو بەشی پێداویستییەكانی ناوخۆشمان بەدی نەهێناوە، هەربۆیە لەگەڵ ئەوەی هۆكارە گرنگەكانی گەشەی پیشەسازی لە كەرەسەی خاوی بەرهەمهێنان و عەقڵ و توانای كوردی و پلان و تەنانەت داهاتی باشیشمان هەیە، بەڵام نەمانتوانیووە دەیان و سەدان كارگەی پیشەسازی دابمەزرێنین و بێكاری و هەژاری لەناو کۆمەڵگەدا نەهێڵین و بتوانین گەشە بە پیشەسازییە مەدەنی و جەنگییەكانمان بدەین.
-لەڕووی كشتوكاڵییەوە: هێندەی بەروبوومەکانی وڵاتانی ناوچەكە و جیهان لە بازاڕەكانماندا هەن، نیو هێندە بەروبوومی خۆماڵیمان نییە و بەمەش نەمانتوانیووە ئاسایشی خۆراكی خۆشمان دابین بكەین.
-لەڕووی زانست و تەكنۆلۆجیاوە: هیچ پێشكەوتن و داهێنانێكمان نییە و ناتوانین بچووكترین ئامڕاز و ئامێری پێشكەوتوو بەرهەم بهێنین.
-لەڕووی وزەوە: كە هەردوو سەرچاوە گرنگەکەی وزە لە نەوتی خاو و غازی سروشتی زۆر و زەوەندمان هەیە و ئاوی شیرین و وزەی كارەباشمان هەیە، بەڵام لەم بوارەشدا نەمانتوانیووە بیكەینە خاڵی بەهێزی ئاسایشی وزە و دواتریش ئاسایشی نەتەوەییمان، بەڵكو بۆتە مایەی نەهامەتی و كەڵەكەبوونی قەرزی دەرەكی و بەتاڵانبردنی ئەو سەروەت و سامانە گرنگە.
-لەڕووی كۆمەڵایەتییەوە: ئاشكرایە هەر کۆمەڵگە و وڵاتێك لە رووی سیاسی و ئابووری و سەربازییەوە ئاسایشەكەی لەبەر هەڕەشە و مەترسی ناوچەیی و دەرەكیدا بوو، ئەوا بەدڵنیایی ئاسایشی كۆمەڵایەتیشی لاواز و لەرزۆك دەبێت و بەتایبەتیش كە کۆمەڵگەكە لە رووی پێكهاتەی نەتەوەیی و ئایینی و مەزهەبی و كەلتورییەوە فرەڕەنگ و دەنگی جیاواز بوو، چونكە هەمیشە نەیاران كار لەسەر جیاوازییەكان و ناڕەزاییەكانی ئەو پێكهاتانە دەكەن و دەیكەنە دەلاقەیەك بۆ چوونە ناوەوەی کۆمەڵگەكە و سیاسەتی «پەرتكە و زاڵبە» جێبەجێ دەكەن و ئیدی ئاسایشی كۆمەڵایەتی دەخەنە بەر مەترسی گەورەوە.
بڵاوبونەوەی دیاردەكانی تاوان و گەندەڵی و ناوچەگەری و عەشرەتگەرایی و ئایین و مەزهەبی توندڕەو و جیاكەرەوەی نەتەوەیی و دواتریش سەردەكێشێت بۆ تێكدانی كەرتەكانی تەندروستی و پەروەردە و زانست و خوێندن و هەڵتەكاندنی شیرازەی یەك و یەكگرتوویی ریزەكانی کۆمەڵگە.
بۆیە بەداخەوە ئێستا ئاسایشی نەتەوەییمان لەوپەڕی لاوازی و بێهێزیدایە و هیچ كام لە پایە گرنگەكانیمان دابین نەكردووە، لەلایەك دەسەڵاتی خۆماڵی خۆمان هێندەی سەرقاڵی ململانێ ناوخۆییە حزبی و كەسییەكان و ناوچەییەكانە، نیو هێندە سەرقاڵی یەكگرتوویی و یەكڕیزیی و پەرۆشیی یەكخستنی هێز و تواناكان نییە.
- لەسەر ئاستی عیراقیش لەبەرئەوەی تائێستا هەرێمی كوردستان وەك هەرێمێكی دەستووری عیراق بەشێكە لە دەوڵەتی عیراقی کە خاوەن سیادە و سەروەرییە و بەهۆی لاوازیی و لەرزۆكی ئاسایشی نەتەوەیی عیراقیشەوە، ئاسایشی نەتەوەیی هەرێمی كوردستانیش بەهەمان شێوە كەوتۆتە ژێر ئەو كاریگەرییە نەرێنییەوە. تا ئاسایشی نەتەوەیی عیراقیش بەهێز نەبێت، ناتوانرێت بوترێت ئاسایشی نەتەوەیی هەرێمی كوردستان بەهێز دەبێت.
ئەمە سەرەڕای هەڵكەوتە و پێگەی جیۆسیاسی و جیۆئابووری، هەرێمی كوردستان بەتایبەتی و كوردستانی گەورەش لە ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا بەهەمان شێوە كەمیی ژمارەی دانیشتوانی 6 ملیۆن كەسی و رووبەرێكی 90-51 هەزار كیلۆمەتر دووجایی و نەبوونی سنووری ئاوی و داخراوی لە نێوان وڵاتانی سەردەستی كوردستانی گەورەدا لە توركیا و ئێران و سوریا و عیراقدا و دواتریش پێكهاتە نەتەوەیی و ئایینی و مەزهەبییە جیاوازەكانیش لە هەرێمی كوردستان و كوردستانی گەورەشدا.
سەرەنجام
هەموو ئەم هۆكارانە بوونەتە هۆی ئەوەی كە ئاسایشی نەتەوەییمان بێهێز و لەرزۆك و فشۆڵ بێت و هەمیشە لەژێر بەزەیی و هەڕەشە و گوشاری دەوڵەتانی دراوسێ و زلهێزەكاندا بێت.
هەركاتیش ئاسایشی نەتەوەیی لەبەر مەترسی و هەڕەشەدا بوو، ئەوا بەدڵنیاییەوە ترس و ناجێگیری و نائارامی بەهەمیشەیی باڵ بەسەر دڵ و دەروون و فیكر و پلانی وڵاتدا دەکێشێت و ناتوانرێت هەنگاوی رزگاركەر و خۆڕاپسكێنەر بۆ دەربازبوون لەو تەوقە مەترسیدارە هەڵبهێنرێت و گەشە و پێشكەوتن لەسەر هەموو ئاراستە و ئاستەكان بەدی بێت.
بۆیە بۆ دابینكردنی ئەم ئاسایشە نەتەوەییە، پێویستمان بە دامەزراندن و دروستكردنی دەوڵەتێك و حكومەتێكی سەربەخۆ و خاوەن سەروەری و سنووری رەسمی و دانپێدانراوی نێودەوڵەتی دەبێت وەك یەكەم رەگەز لە رەگەزە گرنگەكانی ئاسایشی نەتەوەیی كە بریتییە لە حكومەت و دەوڵەت لەسەر پانتایی و رووبەرێكی سنووردار كە بریتییە لە رەگەزی دووەمی ئاسایشی نەتەوەیی، ئەویش خاكێكی یەكگرتووە كە سەركردەیەكی بەهێز و نەترس و پشتئەستوور بە رەگەزی سێیەم لە بەهێزكردنی ئاسایشی نەتەوەییدا كە بریتییە لە گەلێكی یەكگرتووی بەهێز و یەك دەست و یەك دڵ و خەمخۆر و دڵسۆز بۆ نیشتمان کە كاربكات بۆ دەربازبوون لە تەوقی داگیركاری و یەكگرتوویی ناوخۆیی كوردستانیان و بیناكردن و دامەزراندنی پایە گرنگەكانی ئاسایشی نەتەوەیی لە هەموو رووەكانەوە. بەبێ ئەم هەوڵ و خەمخۆرییە ناوخۆییەش، مەحاڵە بتوانین ئاسایشێكی نەتەوەیی بەهێز بنیات بنێین بۆ ئێستا و نەوەكانی ئایندەمان.
سەرچاوەكان:
.1https://eipss-eg.org
-1د. محمد نصر مهنا، الجغرافیا السیاسي والسیاسة الجغرافیة.
-2د.إسماعیل صبري مقلد، أصول العلاقات الدولیة إطار عام.
-3فیكتور مارشیل ماركس، الجاسوسیة تتحكم بمصائر الشعوب.
-4حامد ربیع، نظریة الامن القومي العربي والتطور المعاصر للتعامل الدولي في منطقة الشرق الاوسط.
-5 د.علي الدین هلال، الامن القومي العربي دراسة في الاصول.
-6 لوا‌ء عدلي سعید، الامن القومي العربي وإستراتیجیة تحقیقه.
یەکەم ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی لە ئەمریکا لە دوای جەنگی دووەمی جیهان پێکهێنرا
وزە بەشێکە لە ئاسایشی نەتەوەیی و گرفتی ئێستای روسیا و کیشوەری ئەوروپا
زۆرێک لە وڵاتان پێشبڕکێێ چەکسازیی و خۆپڕچەککردن بە گرنگترین فاکتەری پتەوکردنی پایەکانی ئاسایشی نەتەوەیی دەزانن
