کەوتنی مەزهەبگەراکان

ئەنترۆپۆلۆژیای سیاسی و ئەگەری گۆڕانی دەستەبژێر لە عیراق

رەنگین عەبدوڵڵا

هەڵبەت یەكێك لە گرنگترین بەشدارییەكانی ئەنترۆپۆلۆژیای سیاسی شیكردنەوەی پەیوەندییەكانی نێوان دەوڵەت و كۆمەڵگەیە ئایا رادەی ئەو كاریگەرییە چییە كە سیاسەت لەسەر ژیانی رۆژانەی مرۆڤەكان جێی دەهێڵێت و شوێنەواری توندوتیژی و ململانێ و شەڕە رامیارییەكان لەسەر مرۆڤ دەگاتە چ ئاستێك.!
ماڵپەڕی رۆژنامەی (لۆفیگارۆ) وتارێكی توێژەری بەناوبانگ (تیری بویسیر)ی لەژێر ناونیشانی (ئەنترۆپۆلۆژیا لە پانتایی ململانێ ناوخۆییەكان) بڵاوكردۆتەوە، روانگەی تێری لە شیكردنەوەی سیستمی  دەوڵەتانی دواكەوتوو بە جۆرێكە سیستمی تێكچڕژاوی دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە روانگەی بەرهەمهێنانی ململانێی ناوخۆیی بەردەوام و ناسەقامگیریی هەمیشەیی و بەریەككەوتن و سەرهەڵدانی توندڕەوی، ئەزمونێكی ناوازەن بۆ ئەوەی لەڕێگەی زانستی ئەنترۆپۆلۆژیاوە شیبكرێنەوە، ئەم دیدە لە تێزەكانی (محەمەد ئارگۆن) نزیك دەبێتەوە، كە وتبووی «ئەنترۆپۆلۆژیای سیاسی خودەداتە شیكردنەوەی دیاردەی ناوازە و بێ وێنە»، لەم ڕووەوە هیچ مۆدێلێكی سیستمی سیاسی لە جیهان بە ئەندازەی دەوڵەتانی جیهانی ئیسلامیی لە دواكەوتوویی دا ناوازە و بێ هاوتا نین. ئەم  تێزە راماندەكێشێت بۆ بایەخی شیكاركردنی پرۆسەی سیاسی عیراق و هەژموونی بزاوتی مەزهەبگەراكان لە روانگەی ئەنترۆپۆلۆژیای سیاسیەوە، بەتایبەت كە عیراق نەك هەر لە مێژووی نوێیدا، بەڵكو لە رۆژگاری دروستبوون و بە یەكەوە لكاندنیەوە ئەم بۆچوونەی ئارگۆنی بەسەردا پەیڕەو دەكرێ و دەكرێت بە ناوازەترین نموونەی بێ شوناسی و بێدادی لە قەڵەم بدرێت.
تازەترین توێژینەوەی ئەنترۆپۆلۆژی لە پێكهاتەی سیستمی سیاسی عیراق، گەیشتۆتە دەرئەنجامی ئەوەی فرەیی كەلتوری و ئەزموونی كۆمەڵایەتی عیراق رێگا كورتدەكاتەوە بۆ تێگەیشتن لە پێكهاتەی سیستمە سیاسیەكەی، چونكە واقیعی رامیاریی عیراق خۆی یەكێك لە ئاڵۆزترین دەركەوتەكانی ئەنترۆپۆلۆژیای سیاسیە،  مێژووی خودی دەوڵەتەكە خۆی بەدرێژایی چەندین دەیە بە ژمارەیەكی زۆر لە ململانێی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابووریدا تێپەڕیووە و لە سەرجەم وێستگە پڕ كێشەكانیشدا دەستەبژێری سیاسی و پارتی ژمارە یەك، لەبەرئەوەی نوێنەرایەتی تەواوی كۆمەڵگەی نەكردووە، سەرەنجام دەوڵەتی گیرۆدە كردووە بە كێشەی گەورەترەوە.
عیراق، ئەنترۆپۆلۆژیای سیاسی و هەژموونی مەزهەبگەرەكان 
 عیراق،  كۆمەڵگەیەكە قوڵایی مێژوویی هەیە، هەڵكەوتەی جوگرافی و بایەخی جیۆپۆلەتیكی، سامانی سروشتی و دەوڵەمەندی خاكەكەی، بەردەوام مەیل و پلانی دەستبەسەراگرتن لەلای هێزە هەرێمیی و نێودەوڵەتییەكان دەوروژێنێ‌، ئەم چاوتێبڕین و كۆڵۆنیالیزمە سیاسی و سەربازیانەی بەسەر ئەو وڵاتەدا هاتووە، كاریگەریی گەورەی لەسەر بیركردنەوەی خەڵكەكەی جێهێشتووە، بەڵام بەردەوامیش بە یەكگرتوویی ماوەتەوە، چونكە بە پێوەرەكانی سۆسیۆلۆژیا عیراق كۆمەڵگەیەكە بەر لە هەر شتێك بە یاسا كۆمەڵایەتیەكان رێكخراوە، لەبەرئەوەی پەیوەندییەكان لەم رووبەرە سیاسیەدا بە رەچەڵەك، دابونەریت، بەها رۆحی و ئایینییەكان، نۆرمەكانی خێڵەكی، بەها و میرات بەردەوامی مانەوەی پێبەخشیووە،  بەڵام تەواوی ئەم بوونانە لە ویئام و تەباییدا نەژیاون، بەڵكو بەریەككەوتن و ناكۆكی و ململانێ روكاری سەرەكی ژیانی ناو سیستمی كۆمەڵایەتی و سیاسی بووە، كۆمەڵناسی بەناوبانگ (عەلی وەردی)ش هەمان راوبۆچوونی هەبووە «خاكێك، خەڵكەكەی لە شەڕ و شۆڕی بەردەوامدا بێ و هێزە كۆمەڵایەتی و ئایینیەكانی هەوڵی تەواوكردنی یەكتری بدەن، گرنگە تا ئێستا مابێتەوە». 
 خوێندنەوە و شرۆڤەی دیاردەی سیاسی عیراق لە رێڕەوی ئەنترۆپۆلۆژیای سیاسیەوە، ئەو رێگەیەمان بۆ ئاشكرا دەكات پەیوەندیان بە ناسینی پێكهاتە و دامەزراوە ئایدیۆلۆژی و مەزهەبگەراكانەوە هەیە، هەروەها پێناسەی ئەو لۆژیكە باوە دەكات كە پێوانەی باڵادەستی و هەژموون تائێستاش بە تێزە كۆنەكانی دیموكراسییەكی كرچ و كاڵ بەڕێوەدەچێت، چونكە بەدرێژایی مێژوو، سیستمی سیاسی عیراق لەسەر بنەمای سنووری زۆرینە و كەمینەی پێكهاتەكان لە هاوسەنگی هێز و رۆڵی پیاوانی ئایینی و كاریگەرییان لەناو سیستمدا بەڕێوەدەچێت، ئەمەش بە گۆڕینی سیستمەكانیش دۆخی باو لە شوێنی خۆیدا دەهێڵێتەوە و كەمینەیەكی هەژمونخواز بەناوی «شەرعیەتی شۆڕش» و پارتی پێشەوا دەگۆڕێت بۆ زۆرینەیەكی باڵادەست لەژێر ناونیشانی «شەرعیەتی دیموكراسی» و زۆرینەی هەڵبژاردن، دواجاریش ئەوەی لە هەردوو فۆڕمەكەدا لە شوێنی خۆی و لەناو ناكۆكی بەردەوامدا دەمێنێتەوە خەڵكە و دەوڵەتیش  بەم دەردەوە درێژە بە ئاڵنگارییە ناوخۆییەكانی دەدات.
پێكهاتەی كۆمەڵایەتی عیراق، چوون تابلۆیەكی فرە چەشنە، ویستی خەڵك لە هەموو قۆناغێكی مێژوویی و لە بەردەم هەر گۆڕانكارییەكدا بریتی بووە لە هێنانەدی یەكسانیی و دادپەروەری، هەروەك دروشمەكانی كۆی بزووتنەوە سیاسیەكان بەرلەوەی بگەنە دەسەڵات یەكخستنی شوناس و نەهێشتنی جیاوازیی و جیاكارییەكان بووە، بەڵێنی گەورەی پارتەكان تێپەڕاندنی ئەو پۆڵێنبەندییە بووە كە مرۆڤی عیراقی لەسەر ئەساسی ئینتیما بچووكەكان دابەشدەكرد، بەڵام بەردەوامیش لەدوای گەیشتن بە دەسەڵات پێچەوانەكەیان دەچەسپاند و بە لۆژیكێكی دیكە دەوڵەتدارییان كردووە بەدیاریكراویش ئەو هێزە سیاسیانەی دوای كەوتنی بەعس پرۆسەی سیاسیان پێكهێنا، خودی خۆیان ساڵانێك لە چەوساندنەوە و پەراوێزخستندا ژیابوون، بەڵام لە یەكەم تاقیكردنەوەی دەوڵەتداریدا ئەزموونی وەلاخستن و پەراوێزخستنی ئەوانی دیكەیان بە جۆرێكی تر ئەزموونكردەوە، ئەگەر رۆژگاری بەعس پاساوی نەتەوەیی) كە لەڕاستیدا بەعساندن بوو نەك نەتەوە (بەس بووبێت بۆ سەركوت و سڕینەوە و كەنارخستن، ئەوە لە زەمەنی ئازادیی و لەژێر دەسەڵاتی زۆرینەی شیعەدا پەراوێزكردن رەهەندێكی ئایینی وەردەگرێت.
 دەرەنجامەكانی ئەنترۆپۆلۆژیای سیاسی هاوچەرخ بۆ دۆخی عیراق دوای كەوتنی سەدام حوسێن، سەرچاوەی شۆكن، توێژەری عیراقی (محسین سەعدون) لە وتارێكدا نووسیوویەتی «هیچ شوێنێك نییە لە دنیادا هێندەی عیراق مەیدانێكی گونجاوی شیكردنەوەی ئەنترۆپۆلۆژیای سیاسەت بێت، چونكە سیستمێكی تێكەڵی خێڵ و مەزهەب مۆدێلێكیان داهێناوە، مێژووی گەشەسەندنی سیستمی سیاسی لە خۆیدا كۆدەكاتەوە و هەموو قۆناغەكان لە خۆیدا بەرجەستە دەكات، هەم دەسەڵاتی باوك ـ ی بە فۆڕمە سەرەتاییەكانی مێژوو  تێدایە و هەم نوێنەرایەتی هەژموونی باوك بە مانا جیهانگیرییەكەش دەكات»، ئەم تێگەیشتنە لە دۆخی عیراق لەڕووی هەژمونی هێزە مەزهەبگەراكان تێڕوانینێكی تری بەرهەمهێناوە كە ئێستا لە بزووتنەوە جەماوەرییەكانەوە تا كەناڵە دیپلۆماسیە نێودەوڵەتییەكان زەنگی كۆتایی بۆ لێدەدرێت و بانگەشەی مایەپوچبوونی بڵاودەكەنەوە.
نزیك بوونەوە لە كۆتایی،گەڕانەوەی هێزی نائایینوی 
نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكان (جنین پلاسخارت) لە راپۆرتێكدا سەبارەت بە عیراق، سەرەتاكانی گۆڕانكاریی لە نزیكبوونەوەی كەوتنی هێزە مەزهەبگەراكان رادەگەیەنێت، پەیامەكەی پلاسخارت جۆرێك لە دڵنیایی بوو بۆ خۆپیشاندەر و ناڕازییە تشرینییەكان، كە دروشمی «تاقیكراوە، تاقیناكرێتەوە» یان بەرز كردبووەوە و دواتریش بووە كەرەستەیەكی سەرەكی بانگەشەكانی (موقتەدا سەدر) لەدوا هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق، راستی ئەم دروشمە بەرلەوەی لە شەقام سەرهەڵبدات، بە مانایەكی تر لەلای نوخبەی لیبڕاڵ و هێزی پێشكەوتوخواز بەمانایەكی تر بەكاردەهات، كە چیتر «هێزی مەزهەبگەرا و بزووتنەوەی دینیی شایانی تاقیكردنەوە نین».
باڵادەستی و هەژموونی شیعە لە عیراق بە پاساوی زۆرینەی دانیشتوان، تەنها وەلاوەنانی كورد و سوننە و پێكهاتەكان نییە لە دیمەنە گشتیەكەی پرۆسەی سیاسی، نەخێر لەگەڵیشیدا تەریككردنی رەوتی عەلمانی و لیبڕاڵی ناو شیعەكان خۆشیانە، ئەمەش وایكردووە هێڵی پێشكەوتوخواز بەردەوام لە بچووكبوونەوەدا بێت و كایەی ئاینیی ناو ئەو پێكهاتەیە بەردەوام روو لە فراوانبوون بێت، ئەم رۆحی باڵاییە كە هاوتەریب سەركێشی سیاسی و ململانێ و ناكۆكی لەگەڵدایە، زۆریش ناتوانێ‌ بە ئارامی بمێنێتەوە، بەڵكو رووبەڕوو لەبەرامبەر سەنگەری ناوخۆیی، هەرێمیی، نێودەوڵەتی وەستاوەتەوە، كە هەموویان خوازیاری كۆتایهاتنی باڵادەستی مەزهەبین لە عیراقدا.
ئەلێكس دیتالیا ـ ی رۆژنامەنووسی بەریتانی لە وتارێكدا لە ژێرناونیشانی (ژیانی سیاسی عیراق، لە ئایدیۆلۆژیای پارتەكانییەوە بۆ پۆپۆلیزمی هێزەكان) باس لە زەمەنی بەسەرچوونی زۆرینەی رەوتەكان دەكات لەناو سیستمێكی نا تەندروست، وەك چۆن سەردەمی مۆدێلی نەتەوەیی پارتە سیاسیەكان بەسەردەچێت و هێزی ئایینی دەبنە ئەلتەرناتیف، بەم شێوەیەش ئێستا لە دۆخێكی راگوزەردا پۆپۆلیزم بە بژاردەیەكی نوخبەوی هاتۆتە كایەوە، بەڵام تەمەنی ئەمیش  كورتە و لە نزیكترین دەرفەتدا كۆتایی دێت، عیراق لەناو ئەم هەموو تەنگژەیەدا تەنها دەرچەیەكی لەبەردەمدایە، ئەویش گەڕانەوەیە بۆ رادەستكردنی سەركردایەتی بە هێزە دیموكراسخواز و لیبڕاڵەكان، كە رێز لە سیادەی دەوڵەت بگرێ و ماف و ئازادییەكانی مرۆڤ و پێكهاتەكان بپارێزێ و باوەڕی راستەقینەی بە ژیانی دیموكراسی و دەستاودەستكردنی دەسەڵات هەبێت.
چانسی گەڕانەوەی بەعسیەكان لە كوێدایە 
پرسیاری جەوهەریی ئەمەیە، ئایا دەستەبژێری مەزهەبگەرا و ئەلیتی ناو پرۆسەی سیاسیی عیراق چۆن رەفتار لەگەڵ ئەگەرەكانی گەڕانەوەی بەعس دەكەن؟ ئایا بەو لۆژیكەی سەرۆكی هاوپەیمانی فەتح (هادی ئەلعامری) رەفتار دەكەن كە لە كۆنفڕانسێكی هۆزە عەرەبەكان وتبووی «ئەوەی تێزی بێ پێزی بەعس هەڵبگرێت دەچێتە گۆڕ»،  یان بە گوێرەی گفتوگۆی (مەحمود ئەلمشهەدانی) لەگەڵ كەناڵی ئەلشەرقیە دەجوڵێنەوە،  پۆڵێنبەندی بۆ دەكات «بەعسی چاك، لە بەعسیی خراپ» جیادەكاتەوە.
ئەو تێزەی بەشێك لە بەعسییەكان بەهۆیەوە خەریكی سەرنجڕاكێشانی خەڵك و رای گشتین، خۆی لەوەدا بەرجەستە دەكات گوایە باوەڕیان بەدیموكراسیی هەیە، لەڕوانگەی تێگەیشتنی ئەو تاقمە سیاسییە بەعسیەوە، ژیانی رامیاریی نوێی عیراق، جێگەی فەرهەنگی كۆنی سەدامییەكانی تێدا نابێتەوە، کە كۆڵەكەكانی لەسەر فەناكردنی ئەوانی دیكە بونیادنرابوو، بە پێچەوانەوە دەركەوتەیەكی نوێی سیاسین و دەیانەوێت لە دەرەوەی كەلتوری تاكڕەهەندی بەعس و كودەتا و شۆڕش و جوڵانەوەی چەكداری و بە پەسەندكردنی رێكاری دیموكراسیانە خۆیان لە عیراقی نوێدا ئۆرگانیزە بكەنەوە، لە راپۆرتێكی (فیكی مار) كە (پەیمانگەی ئاشتی ئەمەریكی) لەبارەی دیاردەی بەعسییە نوێیەكانەوە بڵاویكردۆتەوە، دەنووسێت «دەستەبژێر و سەركردایەتی نوێی بەعسییەكان، كە لە دەرەوەی عیراقەوە سەودا بۆ گەڕانەوە دەكەن، خۆیان بە دەركەوتەیەكی نوێی لیبڕاڵ و لەبار بۆ پرۆسەی سیاسی پێناسە دەكەن، بەڵام وابەستەبوونیان بە دەزگا هەواڵگرییە ناوچەییەكان و خۆ دۆزینەوەیان لەناو ئەجێندای سیستمی  هەرێمیی بەڵگەی ئەوەیە، نیازپاكی عیراقییەكان بۆ خولێكی تری بەعساندنەوەی ژیانی سیاسی دەقۆزنەوە».
رۆژنامەی (نیویۆرك تایمز) لە راپۆرتێكدا هەوڵی هەواڵگرییانەی بەعسی نوێ بە «گەڕەلاوژە»ی میدیایی ناودەبات، كە سەرچاوەی دزەپێكردنی زۆرینەی زانیاری و  هەڵوێست و پرۆژە دوورمەوداكانیان تەنها لە خولگەی بەرژەوەندی نەیارانی عیراق دەسوڕێتەوە، بەرئەنجامی ئەم تێگەیشتنە «سەركردایەتی بەعسی نوێ، دەستەیەكی بەكارهێنراون و بازاڕگەری سیاسی بۆ دەوڵەتانی دیكە لەپێناو كەمكردنەوەی هەژموونی شیعە بەسەر عیراقەوە بۆ وڵاتانی تر دەکات»، لەبەرئەمەیە ئەگەری گەورەبوون و دەرفەتی كاریگەربوونیان لە ئاستێكی لاوازدایە و ژاوەژاوێكی راگوزەرە بۆ سازدانی كێشە و گرفت بۆ عیراقییەكان،  بەپێی شیكارییەكی رۆژنامەی (ئەلزەمان) پێشتریش و دوای پرۆسەی ئازادیی ئەزموونی دروستكردنی (حزبی عەودە)یان تاقیكردەوە، بەڵام جگە لە گروپێكی توندڕەوی پەڕگیر كە دواجار بوون بە  بەشێك لە تیرۆریزمی ئایینی و رادیكالیزمی ئیسلامی هیچی تریان دەستنەخست.
ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ رۆژگاری سەرەتای كەوتنی رژێم، هەوڵ و كۆششی زۆر لە ئارادا بوو بۆ خۆڕێكخستنەوەی بەعسییەكان، بەتایبەت لە ساڵی (2010) ەوە عەممان خانەخوێی بەشێك لە حەرەسی قەدیمی بەعسییەكان بووە، بەو ئامانجەی جووڵە سیاسیەكانیان پشتیوانی و مەرحەمەتی نێودەوڵەتی بۆ پەیدا ببێت و چۆن بەدەستوەردانی دەوڵەتانی زلهێز بەعس روخا، بەوجۆرەش بە دەستوەردانی نێودەوڵەتی دەسەڵاتی مەزهەبگەرا ئاسۆی مانەوەی لە عیراقدا نەمێنێتەوە، بەڵام داوایەكی لەوجۆرە بۆ دەستەبژێرێكی هەڵهاتوو ئاسان نەبوو، بەتایبەت راپۆرتێكی دامەزراوەی (رەند)ی ئەمەریكی پێمان دەڵێت «مردن و پیربوونی نوخبەی بەعس و هاوەڵانی سەدام، هاوكات نابودبوونی ئایدیۆلۆژیای تاكڕەوی ئەم پارتە لە مامەڵەكردن لەگەڵ كورد و شیعە و پەیوەندیان بە رەوتە ئیسلامییە رادیكاڵەكانەوە، تارماییەكی سیاسی گەورەن و بۆ داهاتووش ناتوانن خۆیانی لێ دەرباز بكەن». بیرمان نەچێت بەرژەوەندی هیچ دەوڵەتێكی هەرێمیش لەوەدانییە جڵەوی حوكمڕانی عیراق لەلایەن پارتێكی یەكگرتوو بە سەركردایەتیەكی ناوەندییەوە و لەوڵاتێكی دەوڵەمەند بە وزە دروست ببێتەوە و  ئاسایش و سەقامگیریی ئەوان بخاتە بەر هەڕەشە.
راستە ئومێدەواریی بەعسییە تازەكان لەسەر بزووتنەوەی ناڕازیی شەقام و پەرچەكرداری تشرینیەكان و پاشانیش بەرزكردنەوەی هەندێك دروشم كە حەنینی بۆ رۆژگاری سەدام تێدایە دەبوو بە هیوای گەڕانەوە، بەڵام بەلێكدانەوەی رۆژنامەنووسی دیاری عەرەب (توركی دەخیل) ئاسنی سارد كوتانە لەلایەن نەوەیەكەوە كە هیچ پەیوەندییەك بە نەستی عیراقیەكانەوە نایانبەستێتەوە، ئەو دەنووسێت «قبوڵكردنی ئەدەبیاتی حزب و ناوەكەی لە كۆنەستی عیراقیدا، كە ماوەی بیست ساڵ ماكینەی میدیایی كورد و شیعە لە بە شەیتانكردنی بەعسدا رۆڵیان بینیووە ئەستەمە، ئەوان لەلاوازیدا هانا بۆ دیموكراسیەت و هەڵبژاردن دەبەن، ئەگەرنا بەعسیزم شتێكی ترە»، باوەڕی دەخیل وایە خستنەڕووی ئەلتەرناتیڤێك بۆ سیستمی سیاسی پەیوەستە بەحاڵەتی شەڕەوە نەك ئاشتی و بەعسیەكان چۆن بە جەنگ دەسەڵاتیان لەدەستدا، هەر بەو میكانیزمەش دەتوانن وەریبگرنەوە، ئەمەش ئەنترۆپۆلۆجیای سیاسی پێمان دەڵێت: خەونی كودەتا و پشتیوانی نێودەوڵەتی شتێكە بەعسییەكان ئێستا ناتوانن لە واقیعدا دەستەبەری بكەن.
هەڵبەت گریمانە و خەیاڵی بەعسییەكان بۆ گەڕانەوە بەپێی بنكۆڵكارییەكانی (2017)ی توێژەری ئەمەریكی (تێری مایان) گرێدراوە بە كۆمەڵێك خاڵی ئەستەمەوە، هەموو ئەوانە پێكەوە دەرفەتی بەردەم بەعسیەكان دەكاتە مەحاڵ، لەوانە: 
* پەرتوبڵاوی و نەبوونی سەركردایەتیەكی سێنتراڵ، هەروەها كەمتواناییان لە یەكخستن و رێكخستنی شوێنكەوتوانی ئایدیۆلۆژیای نەتەوەیی و بوژاندنەوەی فەرهەنگی رامیاریی بەعس، وایكردووە نەك لە ئاستی شەقامدا چانسیان نەبێت، بەڵكو لەناو خودی بەعسییەكان خۆشیان نەبنە ئومێد، لەكاتێكدا بەپێی راپۆرتێكی (دۆچەڤیلە)ی ئەڵمانی و لە سەرژمێری ئەندامانی لە پێشینەی بەعس (32000) ئەندامی سەركردایەتی فیرقە و (250) ئەندامی سەركردایەتی ناوچەیی هەبووە، كە ئەم رێژەیە لە بەعسییە هەرە لە پێشەكان بوون.  
* ئاراستەی جیاواز و ئامانجی جیاواز لەنێوان سەركردایەتی بەعسیەكاندا رەنگدەداتەوە، هەندێكیان لەژێر كاریگەریی گوتاری سوننە، هێزی نەتەوەیی بۆ سەرنج راكێشانی هەستی باڵادەستی نەتەوەیی و ناسیۆلیزمی بەعسیانە بەكاردەهێنن، ئاراستەیەكی تریان بەهۆی نزیكیان لە تەوژمە ئایینیەكان چەكی ئایین بۆ گێڕانەوەی سەردەمی دەسەڵاتی خۆیان بەكاردەخەن، بەتایبەت دوا قۆناغی سەدام و رژێمەكەی كاركردن بوو لەسەر ئاوێتەكردنی دوانەی (ئایین/نەتەوە) بۆ مۆنۆپۆلكردنی شەرعیەتی سەركردایەتیكردنی كۆمەڵگە، لەكاتێكدا بەعسییەكان لەڕێگەی پەرتكردنی ئەم دوالیزمەوە لاوازتر دەردەكەون. 
* نەبوونی سەربەخۆیی سیاسی، یەكێك لە گرفتە هەرە جەوهەرییەكانی بەعسییەكانە، جوڵە و هەنگاوەكانی ئەم هێزە پەرتانە دەرئەنجامی ئەركداركردنی ئەجێندای دەزگا هەواڵگرییەكانە و ستراتیژی دەوڵەتانی ناكۆك لەگەڵ عیراق فیگەرەكانی بەعس لە جوگرافیا و شوێنی جیاواز بەكاردەهێنێت.
* سیناریۆ ناوبەناوەكانی رەغد كچی گەورەی سەددام حوسێن وەك پاڵەوانێك، سەرەتاكانی دەركەوتنی دیاردەی بە بنەماڵەكردنی حزبی بەعسە، لەكاتێكدا رەفتارێكی لەمجۆرە بۆ زۆر لە رەوتە بەعسیەكان پەسەندكراو نییە و بەشێك لەوانە كەوتن و شكست، ماڵوێرانی و كۆتایی حزب دەخەنە ئەستۆی سەدامەوە و هەر هەنگاوێك بۆ ئەوەی لە فۆڕمی بەعسی نوێدا ئەو ماڵباتە ببنە بڕیاردەر رەتدەكەنەوە.
* گیرۆدەبوون بە تیرۆر و دەست تێكەڵاوكردنی هێزە چەكدارەكان، یان ئەوەی لەژێر ناوی «بەرگری دژی داگیركاریی» لەدوای پرۆسەی ئازادییەوە لە گۆڕەپانی عیراق لە جووڵەدا بوون، سۆزی خەڵك و لەسەرویانەوە سوننەیان لەدەستداوە، چونكە بەپێی راپۆرتێكی رۆژنامەی (ئەلزەمان) ی عیراقی شەڕە قورسەكانی (ئەنساری ئیسلام)، (ئەلقاعیدە)، (دەوڵەتی ئیسلامی لە عیراق و شام ـ داعش) بە چاوساغی بەعسییەكان براونەتە ناوچە سونییەكان و وێرانكراون، ریسكێكی لەمجۆرە سۆزی شەقامی سوننەی لە بەعسییەكان سەندۆتەوە. 
* ئەزموونی حزبی بەعس لە عیراقدا، بەپێی پێوەرەكانی حوكمی رەشید، ئەزموونێكی شكستخواردو بووە و لەسایەی دەسەڵاتدارییەتیاندا جیاوازی چینایەتی زۆر سەریهەڵداوە، ئەمەش شكۆی بۆ حوكمڕانی نەهێشتبووەوە، بەوپێیەی بنەڕەتی بڕیاردان گرێدرابوو بە رادەی متمانەی حزبەوە نەك لێوەشاوەیی و لێهاتوویی.
* مەدرەسەی بەعسیزم، وەك هەندێك لە ماس میدیا بە نموونەی شێر لەبەرامبەر دەوڵەتانی سیستمی هەرێمیی باسی دەكەن، دەركەوت سەرەڕای برسیكردنی كۆمەڵگە و بەهەدەردانی سامانی گشتی وڵات لە كەرتی سەربازیدا، بەڵام لە كەمترین ماوەدا سوپاكەی لەبەرامبەر هاوپەیمانان خۆینەگرت، ئەمەش فشەڵی بەرنامەی بەعسییەكان بۆ مەنزومەی سەربازیی نیشان دەدات.
بە دیقەتگرتن لەكۆی ئەم سەرنجانە و دەركەوتنی ئەم خواستە فرە جەمسەرە بۆ گۆڕانكاریی و لاوازكردنی بەرەی مەزهەبیی لە عیراقدا، بە گوێرەی ئەنترۆپۆلۆژیای سیاسی لە خوێندنەوەی دیاردەكان مەزەندەی جیاوازی لێكەوتۆتەوە، هەندێك لەو باوەڕەدان كارەكتەرێكی سەربازیی و هەواڵگریی بەهێز كە پشتیوانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لەگەڵ بێت ئەو چانسەی هەیە ببێتە ئەلتەرناتیف، بۆ ئەمە بەشێكی زۆر گرەویان لەسەر كەسایەتی و كارەكتەری (مستەفا كازمی) سەرۆك وەزیران دەكرد كە  ئەو فریادڕەسە سیاسییە بێت، هەندێكیش هەڵڵای  گەڕانەوەی بەعس بە فۆڕمێكی نوێ دەكەن چ بە بەكارخستنی كودەتای سەربازیی یان رێگەپێدانیان لە هەڵبژاردنەكان، لەم ئاستەشدا  دیدارە تەلەفزیۆنییەكانی (رەغد)  بەڵگەی ئەو خەونوخەیاڵەن، كە پاش كەوتنی ئاراستەی ئاینیی دەرفەت دەدرێتەوە بە بەعسییەكان، جگە لەوانەش ئاراستەی تر دەركەوتوون هەریەكەیان دیدێك بۆ داهاتووی دوای خستنی هێزە مەزهەبگەراكان دەخەنەڕوو، بەدڵنیاییەوە گۆڕانكاریی لە فۆڕمی گشتی سیستمی سیاسی و باڵادەستی لایەنەكان درەنگ یان زوو  رودەدات، بەڵام ئەوەی لە رووی لۆژیكی و كۆدەنگی میللییەوە یەكلایی بۆتەوە، ئەوەیە چیتر  بە هەمان لۆژیك، بەعس و رەفتار بەعسییەكان ساڵانێكی زۆر تاقیكراوكراونەتەوە و جارێكی تر تاقیناكرێنەوە.
ریفۆڕم لە جێگەی كودەتا و شۆڕش
ئەزموونی دەوڵەتداری دەوڵەتان جیاوازە ئەو سیستەمەی لە هەناوی خۆیدا دیموكراسی بەرهەمدێنێ‌، پارتەكان لەرێگەی هەڵبژاردن و كێبڕكێی سیاسیەوە ململانێكان یەكلایی دەكەنەوە و هێزی سەركەوتوو ئەركی دەوڵەتداری لە ئەستۆ دەگرێ و پارتی دۆڕاویش سەنگەری ئۆپۆزسیۆنبوونی نیشتمانیی هەڵدەبژێرێ، لەكاتێكدا لەناو سیستەمی داخراودا كێبڕكێی هێزەكان تەنها  بۆ بردنەوەیە و هیچ كایمیشیان بەرگەی كەوتن ناگرن  (عەبدولڕەحمان راشید) ئەمە ناودەنێت «ئۆپۆزسیۆنی نانیشتمانی»، بەو مانایەی   ئەجێندای حزب یان كیانی شكستخوارد و لە هەڵبژاردنە گشتییەكان یەك ئەركی دەبێت، رووخاندنی حكومەت و سیستەمەكەی ئەگەر بە بەكارهێنانی چەك و ئامرازەكانی شۆڕش و كودەتاش بێت، لەم تێگەیشتنەوەیە جارێك (جەمال عەبدولناسر) بە رۆژنامەنووسێك دەڵێت «ژمارەی كودەتا سەربازییەكان، لە ژمارەی هەڵبژاردنە بێگەردەكان زیاترن». 
پەیمانگەی ئاشتی ئەمەریكی لە پوختەی توێژینەوەیەكدا ئاماژە بەوە دەكات، عیراق نموونەی سیستمە سیاسیەكانی ناوچەكەیە كە بەدرێژایی مێژوو هاونیشتمانیەكانی لەسەر ئەوە راهێناوە، بوونی سیستم و دەسەڵاتدارێكی نەشیاو،  پێویستە بەڕێگەی نەشیاویش لەناو بچێت، كەوایە بژاردەی سەركەوتوو لەناو كایەی سیاسەت و كۆنەستی عیراقیەكان دیسان لەسەر «روخاندنی دەسەڵات» ساغدەبێتەوە، لەسەر ئەم بنەمایە بەدەگمەن دۆخێكی وا دێتە بەرچاو هێزی سیاسی ناكۆك لەناو خودی سیستمەكەوە كاربكەن و فشار بخەنە سەر دەسەڵات ریفۆرمی راستەقینە بکات، جێگەی داخە ئەو كەلتورە سیاسیەی تا ئەمڕۆش لە عیراقدا زاڵە، وامان لێناكات بیرۆكەی هاوئاهەنگی نێوان ئۆپۆزسیۆن و دەسەڵات لەناو دامەزراوەكانی دەوڵەتدا قبوڵ بكەین، بەڵكو هێشتا ئازایی و هێز  لەوەدا دەبینرێت دروشمی «اسقاط النظام» بەرزبكرێتەوە. 
دەكرێت ئەوە بوترێت دیموكراسییەتی عیراق و قۆناغە راگوزەرەكەی، پشكی هەبووە لە گۆڕینی بەشێك لە تێڕوانینی كۆمەڵگە لەبەرامبەر هەندێك پرس، بەڵام ئایدیای ئۆپۆزسیۆنبوون قاڵبی كلاسیكیی پاراستووە و بەردەوام كەوتنە دەرەوەی پرۆسەی دروستكردنی بڕیار، سەرقاڵ دەبن بە بەشەیتانكردنی دەوڵەت و داوای روخان و هەڵوەشاندنەوەی دەكەن، ئەم تێڕوانینە دواجار وادەكات بەعسییەكان بیر لەگەڕانەوە و دەرفەتی دووەم بكەنەوە، چونكە لە خەیاڵدانی ئەواندا ناڕەزایی خەڵك و رەخنە و فشاری رای گشتی و راپۆرتە نێودەوڵەتییەكان بەمانای كۆتایی سیستم و روخانی دەسەڵات دێت، بەمجۆرەش نا سەقامگیریی بەردەوام بژاردەیەك دەبێت لەبەردەم بەرەی دژبەری دەوڵەتدا.
لێرەوە و بە گەڕانەوە بۆ تێزەكەی مارك ئۆجیە لە لێكدانەوەی دوالیزمی مرۆڤ و سیاسەت و بەستنەوەی بەدۆخی عیراقەوە، خەیاڵی رووخاندن و سڕینەوە، فەرهەنگی ململانێی خوێناوی و تەنانەت شانازیكردن بە شۆڕش و كوشتار گەیشتۆتە ئاستێك هەر پارتێكی سیاسی بۆ ئەوەی سیڤی نیشتمانیی دەوڵەمەند بێت، پێویستە بەشداری لە شۆڕش و كودەتا لە هێزەكانی تر زیاتر بێت، ئالودەبوون بە «شانازیكردن بە روخان» ەوە، لەوەدا نەماوەتەوە هێندە ئاسان لە بیرەوەری و ستراتیژیان بیسڕیتەوە، چونكە بارتەقای بوونی لەناو كایەی سیاسیدا، بەهەمان ئەندازەش بەشێكە لە تێڕوانینی گشتی كۆمەڵگە و لەسەر ئاستی جەماوەریی كراوە بە  ئەلتەرناتیڤی حكومەتی شكستخواردوو.
ئەوە بۆ عیراق دروستە، هەموو ئەگەرەكان شرۆڤەی كەوتنی مەزهەبگەراكان دەكەن، بەڵام چیتر نابێت ئەم كەوتنە وەك وێنەكی زەینی لە سیاقە مەعرفییەكانیدا تەنها لە كودەتا و شۆڕشدا كورتبكرێتەوە، بەڵكو ریفۆڕمی ناوخۆیی بەگەڕانەوە بۆ پارێزبەندی دەستوریی و لەژێر رۆشنایی یاسا و رێسا نێودەوڵەتییەكان رێگە راستەكەی راستكردنەوەی دۆخی ناهاوسەنگی  دەوڵەتدارییە و  بەم رێكارە سەردەمیانە  دیموكراسیەتی راستەقینە لە عیراق سەرپێدەخرێت، لەدۆخێكی وەهاشدا دەرفەتی گەڕانەوەی سەدامییەكان و بەعس تەنانەت لە فۆڕمێكی تازەشدا مەحاڵە بێتە دی، لەم رووە وە جوانترین گوزارشت رۆژنامەنووسی ئەمەریكی (تۆماس فریدمان) نووسیبووی كەدەڵێت  «بەعس و رادیكالیزمی عەرەبی و ئیسلامی لە عیراقی نوێدا، تەنها لە گۆمی خوێناودا دەرفەتی سەركەوتنەوە و گەڕانەوەیان دەبێت».  

خۆپیشاندانەکانی گۆڕەپانی «التحریر» لە بەغدا

بەڕێوەچوونی یەکێک لە هەڵبژاردنەکانی عیراق

9ی نیسان 2003 کەوتنی پەیکەری سەدام